99
O‘ZBEK VA NEMIS TILIDAGI FRAZEOLOGIK
BIRLIKLARNING MUHIM BELGILARI
N.G. Sodikova (SamDCHTI),
H.G‘ulomova (SamDCHTI magistranti)
Аннотация: В данной статье описаны важные особенности фразеологизмов
немецкого и узбекского языков, в частности, категории фразеологической
синонимии, антонимии и омонимии.
Ключевые слова: фразеология, языкознание, фразеологическая синонимия,
антонимы и внутренние компоненты омонимии, полисемия.
Ma’lum bir tilni o‘rganishimiz uchun biz bilamizki, dastlab lug‘at boyligimizni
oshirishga asosiy e’tiborimizni qaratamiz. Tilshunoslikda lug‘at boyligini oshirishning esa
turli xil imkoniyatlari mavjud. Tilning lug‘at boyligi asosan so‘zlardan iborat.So‘zlar esa
lingvistikada leksik birliklar deb yuritiladi. Leksik birliklar deganda, nafaqat alohida
so‘zlarni tushunamiz, balki turg‘un so‘z birikmalarini (fraza,turg‘un ibora, frazeologizmlar)
ham tushunamiz. Tilshunoslik bo
ʻ
limi sifatidagi frazeologiyaning asosiy diqqat e
ʼ
tibori
frazeologizmlar tabiatini va ularning kategorial belgilarini o
ʻ
rganishga, shuningdek,
frazeologizmlarning nutqda qo
ʻ
llanish qonuniyatlarini aniqlashga qaratiladi.Bunday
kategoriyalar,o‘z
navbatida,
frazeologiyaning
semantik
kategoriyalari(frazeologik:
sinonimiya, antonimiya va b.sh)ga bo‘linadi. [Umarxo‘jayev M. 2007].
1.Frazeologik sinonimiya
Tildagi ma’nosi o‘xshash frazeologizmlarning frazeologik sinonimlar deyiladi.Ular
ham leksik sinonimlar kabi ma’no, stilistik jilosi va ishlatilish doirasi jihatidan guruhlarga
ajratiladi. Bir qator tillar, shu jumladan nemis tili frazeolgik sinonimlarining struktur-
semantik, funksional xususiyatlari tilshunoslarning ilmiy izlanishlari obyektiga aylanadi.
Har qanday tilning frazeologik iboralari avvalo stilistik vosita sifatida ma’lum. Shuning
uchun bo‘lsa kerak, tilde stilistik jiloga ega, bir-biri bilan sinonimik munosabatda uchrovchi
iboralar juda ko‘p. Ushbu fikrni isbotlash maqsadida quyidagi bir strukturaga ega bo‘lgan
frazeolgik sinonimlarni keltiramiz: [Burger H. 2007.]
Den Mund halten:
Die Schnauze halten
Den Schnabel halten
Die Fresse halten
Den Rand halten
Keltirilgan frazeologizmlar bir umumiy ma’noga ega –“jim turmoq”. Lekin ularning
barchalari bir- biridan stilistik jihatdan farqlanadi. Agar den
Mund halten
iborasi adabiy til doirasida bo‘lsa, qolgan sinonimlar turli stilistik darajadagi
frazeologik sinonimlardir. Bu birliklarning o‘zbekcha ekvivalentlarini solishtirib ko‘ring.
Yoki jmdm. in die Hande fallen, jmdm in die Klammen fallen-„qo‘lga tushmoq“
ma’nosidagi frazeologik iboralar o‘z stilistik jilosi bilan bir-biridan farq qiladi.
Masalan:
„sterben“
tushunchasini ifodalovchi quyidagi frazeologik birliklar mavjud:
Die Auge schließen
Ums Leben kommen
Kein Pfund Mehl mehr essen
O‘zbek tilida „o‘lmoq, olamdan o‘tmoq, vafot etmoq ko‘z yummoq“ kabi iboralariga
mos tushadi. Ba’zi tilshunos olimlar frazeologik birliklarda absolut sinonimiya(frazeologik
dublet) bo‘lmaydi.
100
2.Frazeologik antonimiya:
Dunyoda yaratilgan barcha narsalar o‘zining qarama-
qarshi tomoniga egadir. Yer osmonga, o‘t suvga, issiq sovuqqa, uzoq yaqinga, achchiq
shiringa, yosh qariga zid yaratilgan. [
Маматов
А
. 1991].
Bu hodisalardan frazeologik iboralar ham holi emas. Ular ham leksik sistema
elementlari kabi o‘zlarining antonimik ma’nolariga ega. Lekin ta’kidlash lozimki,
frazeologik antonimlar leksik antonimlardan ancha farq qiladi. Avvalambor,
frazeologizmlarni tashkil qiladigan komponentlar o‘zaro antonimik munosabatlarda
bo‘lmaydi, balki umumfraazeologik ma’no antonimik ma’no sifatida moslashadi.
Ikkinchidan, tilda frazeologik antonimlar leksik antonimlarga qaraganda kam uchraydi.
Misol qilib oladigan bo‘lsak,
etw. durch eine fremde Brille sehen
alles durch seine eigene Brille sehen
etw. durch eine rosa Brille sehen (optimistisch beurteilen)
etw. durch eine schwarze Brille sehen (pessimistisch beurteilen)
O‘zbek tilidagi frazeologik antonimlarni qiyoslaganimizda:
Kimnidir ko‘kka ko‘tarmoq-kimnidir yerga urmoq
Yuzi yorug‘-yuzi shuvut
Oq ko‘ngil-ichi qora
Ko‘ngli ochiq- qishda qor so‘rasang bermaydi
Nemis tilida: grünes Licht- rotes Licht
3.Frazeologik polisemiya va omonimiya:
Ko‘plab tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki,
har bir tilning frazeologik birliklarda birdan ortiq ma’noga ega bo‘lgan hamda omonim
ma’noli frazeologik iboralar mavjud. Ular son jihatidan leksik polisemiyadan farq qiladi.
Nemis tili frazeologik polisemiyasi bo‘yicha maxsus tadqiqot olib borilgan.
X.Yeziyevnning ta’kidlashicha, L.E.Binovichning “Nemischa-ruscha frazeologik lug‘at”ida
berilgan 12000 frazeologik iboraning ming, aniqrog‘i 930 tasi birdan ortiq ma’noga ega
ekan. Frazeologik polisemiya va omonimiya murakkab hodisalardir. Ularni farqlashda bir
qator kompleks kriteriyalardan kelib chiqib, frazeologik birliklar prototipini omonim
birliklar deb qaraydilar. Bu xususiyat barcha frazeologizmlar uchun xos emas. Bu haqida
alohida ta’kidlab o‘tishni joiz deb bilaman. Frazeologik sistema taraqqiyoti natijasida
frazeologizmlar ko‘p ma’noga ega bo‘lishi bilan bir qatorda omonimik xususiyatga ham
ega. Fikrimizning yaqqol dalili sifatida quyidagi misolni kelitirishni afzal deb bildik
[Umarxo‘jayev M. 2007].
Masalan
: j-n(etw.) auf die Beine bringen:
a) oyoqqa turg‘izmoq, davolamoq
b) oyoqqa turg‘izmoq (moliyaviy tomondan)
c) oyoqqa turg‘izmoq (mobilizatsiya qilmoq)
d) oyoqqa turg‘izmoq (vahimaga solmoq, bezovta qilmoq)
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, frazeologizmlardan foylanish orqali tasvirlash va
tilning ta’sirchanlik xususiyatini oshiradi va so‘zning rang- barang ifodalashda yordam
beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Burger H. (Hrsg.). Phraseologie / Phraseology. Ein internationales Handbuch der
zeitgenössischen Forschung = Phraseology. Bd. 2, Berlin – New York : de Gruyter Verlag,
2007.
2.
Burger H. Phraseologie: Eine Einführung am Beispiel des Deutschen. Berlin:
Erich Schmidt Verlag: 2003.
101
3.
Burger H. Handbuch der Phraseologie. Berlin: Erich Schmidt Verlag: 2003.
4.
Mamatov
А
. Frazeologik stilistika masalalari T.: O‘qituvchi, 1991
5.
Tursunov U., Muxtorov J., Rachmatullayev Sh. Hozirgi oʻzbek adabiy tili 3
-nashr,
T., 1992
6.
Umarxo‘jayev M. Olmon tili leksikologiyasi va frazeologiyasi. Andijon, 2010.
7.
Кунин А.В. Фразеология современного английского языка. 1970
.
8.
Ашуров, Шахобиддин,
and
Фарида Шукурова. "ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК
ТИЛЛАРИДАГИ ФРАЗЕОЛОГИК БИРЛИКЛАР ЭТИМОЛОГИЯСИГА ОИД
АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР." МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ИСКУССТВО СЛОВА
3.2 (2020).
9.
Сувонова, Нигорабону. "Француз фразеологиясида
редупликация ҳодисасига
доир айрим мулоҳазалар." Иностранная филология: язык, литература, образование 4
(77) (2020): 23-28.
