SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
151
вакилларидан иборат бўлган. Шу билан бирга бир гуруҳ мусулмонлар ҳам
бўлиб, улар ўзлари учун масжидлар қуриб олишган ва кўпчилиги Шофий
мазҳабида бўлган.
Коликут аҳолисининг урф-одатларига ҳам тўхталиб ўтилган. Абдураззоқ
Самарқандий Коликутга тушган пайтда бир гуруҳ ҳиндларга дуч келади ва
уларнинг ташқи кўринишидан ҳайратини беркита олмайди. Уларнинг бир
неча тоифалари – браҳманлар, жўгийлар борлиги, дин жиҳатдан битта динга
сиғинишидан қатъи назар урф-одатлари бошқа бошқа эканлигини билдириб
ўтади. Яна бир тоифа, яъни бир хотиннинг бешта эри бўлиши ҳақида ҳам,
Самурий подшоҳи ҳам шу тоифага мансублиги қайд этилган. Кейин сигирни
муқаддас билувчи тоифа ҳақида ҳам маълумот берар экан, улар учун
сигирни ўлдиришданда ортиқ гуноҳ йўқлиги, унинг тезакларини куйдириб
юзларига суртиб юришлари таъкидланади.
Хитойда бўлгани каби Ҳиндистонда ҳам кўплаб фоҳишахоналар фаолият
олиб бориши ва улар давлат томонидан муҳофаза қилиниши ҳақида
маълумот берилади.
Хулоса.
Асардаги мазкур маълумотларни таҳлил қилар эканмиз,
Темурийлар билан замондош бўлган бошқа сулолалардаги ижтимоий-
иқтисодий ҳаёт ҳақида тушунчага эга бўлишимиз мумкин. У мамлакатларда
барпо этилган мудофаа иншоотлари ва ибодатхоналарга кўпроқ эътибор
қаратган элчилар биноларнинг ҳажми, қурилишда ишлатилган материаллар
тўғрисида ҳам батафсил маълумотлар келтириб ўтади.
КАМОЛОВА НАРГИЗА
тадқиқотчи, Хоразм Маъмун академияси
Хива хонлигида ерга эгалик муносабатлари
Аннотация. Евросиё кенгликларида айниқса, Хоразм воҳаси аҳолиси энг қадимий
ўтроқ деҳқонлар сифатида билинади. Улар ўзлари яшаётган ҳудуднинг табиий шарт-
шароитларига кўникма ҳосил қилиб, кўп асрлик тажрибалари натижасида табиат ва
инсон орасида “ўзаро мулоқот”ни йўлга қўйган, яъни атроф-муҳитга имкон қадар зарар
етказмасдан, замонавий тил билан айтганда экологияни бузмасдан ердан фойдаланиб
келишган.
Экологик муаммолар бутун жаҳон бўйлаб долзарб бўлиб турган бугунги кунда табиий
ресурслардан, биринчи галда ердан қай йўсинда оқилона фойдаланиш, бу борада мавжуд
тажрибаларни ўрганиш учун қадимий деҳқончилик ҳудудларини ўрганиш талаб
этилмоқда. Шу боис, АҚШ, Европа, Россия, Хитой, Япония каби жаҳоннинг етакчи
илмий мактабларида, хусусан, ижтимоий – гуманитар фан соҳасинингмаданий-
антропологик тадқиқотлар йўналишида деҳқончилик тарихи ўрганилар экан, Хоразм
воҳасига ҳам алоҳида эътибор қаратиб келинади. Дарвоқе, бир томондан Евросиёнинг энг
катта чўллари – Қизилқум ва Қорақум оралиғида жойлашиб, жазирама иссиқ, иккинчи
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
152
томондан эса шимолдаги дашт ҳудудларнинг кескин ва ўзгарувчан иқлими таъсирида
бўлишига қарамай, воҳа аҳолиси табиат билан курашиб деҳқончилик бўйича юксак
билимларга эга бўлганликлари тарихчи, географ, эколог ва бошқа яна бир қатор соҳа
тадқиқотчиларини қизиқтириб келади.
Ушбу мақолада холислик ва тарихийлик тамойиллари ҳамда хронологик, тизимлилик,
қиёсий таҳлил, архив материалларини таҳлил қилиш орқали Хоразм воҳасида Хива хонлиги
даврида ердан фойдаланиш тартиби, ерга эгалик муносабатлари ва уларнинг турлари
ўрганилган.
Таянч сўз ва иборалар: подшоҳлик ерлари, мулк ерлари, вақф ерлари, жамоа
ерлари, отлиқ ерлар, атойи ерлар, ёрлиқли ерлар.
Аннотация. В евразийских широтах население Хорезмского оазиса известно как
старейшие оседлые земледельцы. Они привыкли к естественным условиям местности, в
которой они живут, и в результате многовекового опыта установили
«взаимодействие» между природой и человеком, то есть, говоря современным языком,
без нанесения максимального вреда окружающей среде, использовали землю, не
причиняя вреда окружающей среде.
Сегодня экологические проблемы действительно актуальны во всем мире,
необходимо изучить древние сельскохозяйственные угодья, чтобы научиться разумно
использовать природные ресурсы, в первую очередь землю, и перенять имеющийся опыт
в этой сфере. Поэтому, в то время как история сельского хозяйства изучается в
ведущих мировых научных школах, таких как США, Европа, Россия, Китай, Япония, в
частности в области антропологических исследований в социальных и гуманитарных
науках, особое внимание уделяется Хорезмский оазис. Несмотря на то, что он
расположен между крупнейшими пустынями Евразии − Кызылкумами и Каракумами, а
с другой стороны, несмотря на жаркий, суровый и изменчивый климат северных
степей, население оазиса борется с природой и земледелием. Историки, географы,
экологи и ряд других исследователей заинтересованы в их высоком уровне знаний.
В статье исследуются порядок землепользования, отношения собственности на
землю и их типы в Хорезмском оазисе в период Хивинского ханства на основе принципов
объективности и историчности, а также хронологического, систематического,
сравнительного анализа, анализа архивных материалов.
Опорные слова и выражения: царские земли, имущественные земли, земли
религиозного фонда, государственные земли, атликские земли, атайские земли, ярликли
(документально подтвержденные) земли.
Abstract. In the Eurasian latitudes, especially the population of the Khorezm oasis is
known as the oldest settled farmers. They have become accustomed to the natural conditions
of the area where they live, and as a result of centuries of experience have established an
"interaction" between nature and man, that is, without harming the environment as much as
possible, in modern language, have been using the land without disturbing the environment.
Today, environmental problems are really actual all over the world, it is necessary to
study the ancient agricultural areas in order to learn how to use natural resources, first of all,
the land wisely, and to learn from existing experiences in this area. Therefore, whereas the
history of agriculture is studied in the world's leading scientific schools, such as the United
States, Europe, Russia, China, Japan, in particular in the field of anthropological research in
the social sciences and humanities, special attention is paid to the Khorezm oasis. Even
though, it is located between the largest deserts of Eurasia − Kyzylkum and Karakum, and on
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
153
the other hand, despite the hot, harsh and changing climate of the northern steppes, the
population of the oasis struggles with nature and farming. Historians, geographers,
ecologists and a number of other researchers are interested in their high level of knowledge.
The article examines the order of land use, land ownership relations and their types in the
Khorezm oasis during the Khiva Khanate through the principles of objectivity and historicity,
as well as chronological, systematic, comparative analysis, analysis of archival materials .
Keywords and expressions: royal lands, property lands, religious fund lands, public
lands, atlik lands, atayi lands, yarlikli (documented) lands.
Кириш: Хива хонлигида ер аҳолининг даромад олувчи энг асосий манбаи
ҳисобланганлиги сабабли бу даврда ерга муносабатнинг ва у билан боғлиқ
бўлган ҳар қандай ҳаракатларнинг ўзига хос тартиб қоидалари яратилган.
Айниқса, биз ўрганаётган даврда ер ва деҳқончилик билан боғлиқ масалалар
давлат сиёсати даражасига кўтарилган.
Мақсад ва вазифа: Хива хонлигининг ижтимоий-иқтисодий ҳаётини
тўғри англамоқ учун энг аввало, бу ҳудуддаги ерга эгалик тартибини
аниқлаш;
уларни классификация қилиш зарурати туғилади.
Усуллар: Мазкур мақолани ёзиш жараёнида тарихий тадқиқотнинг
холислик ва тарихийлик тамойиллари ҳамда хронологик, тизимлилик,
қиёсий таҳлил, архив материалларини таҳлил қилиш орқали Хоразм
воҳасида Хива хонлиги даврида ердан фойдаланиш тартиби, ерга эгалик
муносабати ва уларнинг турлари асослаб берилган.
Натижалар ва мулоҳаза: Хива хонлигида ерга эгалик муносабатларининг
қуйидаги шакллари мавжуд бўлган:
1. Давлат (подшоҳлик) ерлари;
2. Мулк (хусусий мулк) ерлар;
3.Вақф мулки шакллари;
4. Жамоа ерлари (ХIХ аср бошларигача мавжуд бўлган).
Подшоҳлик ёки давлат ер эгалиги Хива хонлигидаги тўқайлар, қайирлар,
қумлар, кўллар жойлашган ҳудудлардаги жами ер майдонларидан ташкил
топган. Давлат ерлари ХIХ асрнинг охирлари ХХ асрнинг бошларида 86
минг танобни ташкил қилганлиги муаллифлар томонидан келтириб
ўтилган
1
. Давлат тепасига келган ҳар битта хон мазкур подшоҳлик ерларига
(ер мулк бўлиб бериш, солиқ солиш) эгалик тартибини назорат қилганлар ва
давлат ерларининг ўзлаштирилмаган қисмларига сув тармоқларини тортиб
бориб, янги ерларга сув чиқариш йўли билан хон, хон хонадони ва унинг
яқин қариндошлари ҳам мулк ерларига эга бўлиб олганлар. К.Нуржонов ва
Ғ.Хўжаниёзовларнинг келтирган маълумотига кўра, рус босқинига қадар
хонликда умумий ҳисобда 1 млн. 681 минг десятина ер бўлган. Шундан 324
минг десятина ер ўзлаштирилиб, экин экилган, 224 минг десятина ер аҳоли
1
Nurjonov K., Xo‘janiyozov G‘. Amudaryo. −Toshkent, 2004. − B. 85.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
154
ва масжидларнинг вақф ерлари ҳисобланган бўлса, 100 минг десятина ер
хоннинг хусусий мулки бўлган.
1
Қолган қисми эса ўзлаштирилмаган
қаровсиз ерлар ҳисобланган.
Хива хонлигидаги ерга эгалик муносабатлари ҳақида кўпгина
муаллифлар илмий тадқиқотларни амалга оширган бўлсаларда, аммо улар
томонидан хонликдаги давлат ерлари, хоннинг давлат ерларидаги ерга
эгалик тартиби ва хоннинг алоҳида мулк ерлари классификацияси
масалалари батафсил ёритиб берилмасдан қолган. Жумладан, мазкур
муаллифлардан М.Сазанованинг ХIХ асрда Хива хонлигидаги ер
муносабатларига бағишланган илмий тадқиқотида этнографик ва қисман
архив материаллари асосида ерга бўлган муносабатлар ҳақида маълумотлар
келтирилган бўлиб, у хонликдаги жами ер давлатники ҳисобланишини,
унинг энг юқори даражали эгаси эса давлат тепасида турган хон эканлигини
ёзган
2
ва давлат ерлари ҳамда мулк ерларининг классификациясида
ноаниқликларга йўл қўйган. Мамлакатдаги ерга эгалик муносабатларида
давлат ерлари, мулк ерлари ва вақф ерлари шакллари мавжудлигини тўри
таъкидласа − да, аммо давлат ер эгалиги ва мулк ер эгалиги муносабатлари
батафсил ёритиб берилмасдан қолган.
Н.Н.Муравев хонлик ҳудудидаги ерларнинг эгалик тартибини таҳлил
қилар экан, у ҳам Хива хонлигидаги жами ерларнинг ҳақиқий эгаси хоннинг
ўзи эканлигини таъкидлайди
3
. Ҳатто, хонлик ҳудудидаги иноқларнинг
қадим замонлардан бери тасарруф қилиб келаётган ерлари ҳам аслида,
хоннинг мулки саналганлигини айтиб ўтади. Шунингдек, у ҳам давлатдаги
жами ер майдонлари (мулк ерлар, вақф ерлар ва жамоа ерлар) хоннинг қўл
остида бирлашган деган нотўғри хулосани шакллантиради. Зеро, давлат
тепасига келган хон давлатдаги мавжуд жами ерларнинг эмас, балки йирик
феодалларнинг ихтиёридан ва вақф ерларидан ташқари бўлган,
ўзлаштирилмаган ҳудудлардаги ерларга эгалик қила олиши мумкин эди.
Чунки мамлакат марказидаги ва йирик суғориш тармоқлари бошларидаги
экин майдонларининг барчаси аллақачон йирик заминдорлар ва
мутаваллилар қўл остида бўлган.
И.Магидовичнинг ёзишича подшоҳлик (давлат) ерлари шахсий
подшоҳлик ва атойи ерларга, мулкини эса ёрлиқли мулк ва атойи мулк
турларига бўлган, булардан ташқари подшоҳлик ерларининг шахсий ҳамда
отлиқ ер турлари ҳам бўлганлигини ёзади.
4
Муаллиф атойи мулк, ёрлиқли
1
O‘sha kitob − B. 86.
2
Sazanova M. Zemelniye otnosheniya v Xivinskom xanstva v XIX veka. Kand. Diss. Arxiv
institute etnografiyi AN SSR. 1945. № 21.
3
Muravyev N.N. Puteshestvie v Turkmeniyu. chast I. – Moskva: V tipografii Avgusta Semena,
1822. – S. 80 – 81.
4
Magidovich I. Xorezm // Territoriya i naseleniye Buxari i Xorezma. chast 2. –Tashkent. 1926. –
S. 65.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
155
мулк ва олтиқ ер турлари давлат ерлари категориясини ташкил қилади деб
ҳисоблаган ва хонликдаги давлат ва мулк ер эгалиги шаклларини
аралаштириб юборган. Бунинг натижасида давлатдаги мавжуд мулк ерлари
давлат ерлари категориясига кирганлиги ва айни пайтда давлатнинг ўзи ҳам
йирик ижарадор, мулк ер эгалари эгаси ерларни ижарага олган ижарачилар
деган нотўьри хулосанинг юзага келишига сабаб бўлади.
Таҳлил ва натижалар Атойи мулк, отлиқ ерлар ва ёрлиқли ерлар
хонликдаги мулк ерларни ташкил қилган. Ушбу мулкларнинг ҳақиқий
эгалари давлат эмас, балки йирик феодаллар бўлиб, улар бу ерларга
нисбатан эгалик ҳуқуқининг барча кўринишларидан (ерга эгалик қилиш,
ундан фойдаланиш ва уни тасарруф қилиш) тўлиқ фойдаланганлар ва у
мерос мулк ҳисобланган. Давлат бу мулк эгаларига фақат солиқ солиш ва
маълум мажбуриятларни юклаши мумкин бўлган.
Подшоҳлик ерлари бошқа ер шаклларига нисбатан кейинроқ
ўзлаштирилган ерлардан ташкил топган бўлиб, ушбу ерлар ҳажми ХIХ асрга
келиб кўпая борган ва асосан воҳанинг ғарбий қисмида Кўҳна Урганч
атрофи, Қиличниёзбой ва жанубий қисмида Ҳазорасп атрофларида мавжуд
бўлган
1
. Мазкур ерларни ер эгаларининг ўзлари эмас, балки беватан
батраклар, мардикорлар ишлаб берган ва улар ерга эгалик ҳуқуқига эга
бўлмаган, балки ушбу ердан вақтинча фойдаланиш ҳуқуқига эга
ҳисобланганлар. Агарда подшоҳлик ерида деҳқончилик қиладиган шахс
вафот этган тақдирда ушбу ердан фойдаланиш ҳуқуқи унинг фарзандларига
ўтган ва шу ерда деҳқончилик қилишда давом қилганлар. Ваҳоланки,
подшоҳлик ерларида деҳқончилик қилувчи шахс бу ерларнинг ҳақиқий
эгаси ҳисобланмаса-да, лекин бу ерда етиштирган ҳосилнинг ва шу ерда ўзи
томонидан қурилган иморатларининг тўлиқ эгаси ҳисобланган.
Демак, Хива хонлигидаги барча ерсиз деҳқонлар: ижарадор ва батрак ёки
мардикор деб аталганлар. Улар ижарага олган ер шаклига қараб эса
қуйидагиларга бўлинган:
1.Беватанлар – давлат ёки подшоҳлик ерларини ижарага олган шахслар
2
.
2.Коранда – хусусий ёки мулк ерларини ижарага олган шахслар.
3.Вақфкор – вақф ерларида ижарага ишловчи шахслар.
М.Йўлдашевнинг ёзишича, беватанлар ўртача 5 – 7 таноб ерни ижарага
олганлар ва ҳар 5 таноб ерга 1 тиллодан “салғут” тўлаганлар. Давлат
ихтиёридаги ерлар миқдорининг оз бўлганлиги сабабли, беватанларнинг
ижарадаги ерлари хонликда жуда кам ҳиссани ташкил этган
3
.
1
Shkapskiy О. Amu-Darinskiye ocherki. K agrarnomu voprosu na nijney Amu-Darye. −
Tashkent: Tipo-Litografiya, 1900. – S. 104.
2
Yo‘ldashev M. Xiva xonligida feodal yer egaligi va davlat tuzilishi. – Toshkent: O‘zbekiston
SSR davlat nashriyoti, 1959. – B. 173.
3
Magidovich I. Xorezm // Territoriya i naselenie Buxari i Xorezma. chast 2. – Tashkent. 1926. –
S. 65.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
156
Подшоҳлик ерларида деҳқончилик қилувчи деҳқонлар 2 хил тартибда
“даяк” тўлаганлар. Чиғирсиз суғориладиган ерлар учун ҳосилнинг 1/5
миқдорида, чиғир орқали суғориладиган ерлар учун эса ҳосилнинг 1/10
миқдорида солиққа тортилганлар.
ХIХ асрга келиб Хива хонларининг шахсий ерлари кўпая борган. Хива
хонлари айни вақтда давлатнинг энг йирик феодал ер эгаси ҳисобланган.
Чунки уларнинг ихтиёрида ҳам бир қанча хусусий ерлари бўлган. Хонлик
ҳудудидаги энг яхши ерлар, боғлар хон ва унинг авлодлари қўлида бўлган.
Қ.Мунировнинг таҳлилларига кўра, бу ерларда ерсиз деҳқонлар, мажбурий
равишда кўчириб келтирилган кишилар ва қуллар меҳнатидан кенг
фойдаланилган. М. Йўлдашев ўз тадқиқотида хонлар жуда катта хусусий ёки
подшоҳлик ерларининг хўжайини бўлганлигини ва улар давлатнинг
биринчи феодали эканлигини ёзади
1
. Албатта хонларнинг катта ер
майдонларига эгалик қилиш ҳолати йирик феодал ер эгалигининг яна бир
кўринишидир. Демак, хонлар давлат ерларини ва улардан тушган
солиқларни назорат қилганлар ҳамда уларнинг ихтиёрида шахсий
манфаатларини ифодаловчи мулк ерлари ҳам бўлган. Хусусан, Огаҳий 1846
– 1847 (ҳижрий 1263 йил) йили Муҳаммад Аминхон Кўҳна Урганч ва Кўҳна
Вазир ҳудудларидаги сув бормайдиган деҳқончилик қилишга қулай
ҳудудларга сув чиқариш мақсадида Шарқировиқ дарёсининг ўнг томонидан
ёп (канал) қаздирганини ёзади
2
. [10, 21 б.]
Бу ерларга сув чиқарилгач, деҳқончилик қилишга қулай шароит
яратилган ва ушбу экин майдонлари хоннинг ихтиёрига ўтган. Огаҳий ўз
асарларида Хива хонларининг қайси шаҳарларда мулк ерлари мавжудлигига
тўхталган, аммо ушбу мулк ерларнинг ҳажми қанчалиги борасида бирон бир
маълумот келтирмаган. Хива хонларининг ихтиёридаги мулк ерлар асосан
хонлик ҳудудининг деҳқончилик учун қулай унумдор ерлардан ташкил
топган. Хонларнинг хусусий ерлари Амударёнинг ўнг томонидаги
ҳудудларда ҳам кўпчиликни ташкил қилган. Шўрахон ва Шайх Аббос Вали
ерлари 1865 – 1866 йилларгача, яъни Саид Муҳаммадхон давригача давлат
ерлари ҳисобланган
3
. Кейинчалик мазкур ерлар Саид Муҳаммадхоннинг
ихтиёрига ўтган. Бу ерлардан тушган ғалла давлат хазинасига эмас, балки
хоннинг хазинасига тушган. Оқмасжид, Қўнғирот, Довкара ва Шўрахон
ҳудудидаги корандалар ишлаган ерлари хонларнинг хусусий мулки бўлиб, у
ерлардан олинган ғалла ҳисобини мазкур ҳудудларни бошқарадиган
шахслар, яъни мушрифлар назорат қилиб борганлар. Хива хонлигининг
1
Yo‘ldashev M. Xiva xonligida feodal yer egaligi va davlat tuzilishi. – Toshkent: O‘zbekiston
SSR davlat nashriyoti, 1959. – B. 151.
2
Ogahiy
. Jome ul – voqeoti sultoniy. Asarlar. Jild 6. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi
adabiyot va san’at nashriyoti, 1980. – B. 21.
3
Yo‘ldashev M. Xiva xonligida feudal yer egaligi va davlat tuzilishi. – Toshkent: O‘zbekiston
SSR davlat nashriyoti, 1959. – B. 195.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
157
Муҳаммад Аминхон даврига оид ғалла кирим –чиқимлари
1
ҳақидаги
дафтарда қуйидагилар келтирилган, жумладан, 1848 йилдаги Шўрохон
ҳудудидаги мулк ерларидан “
бир минг тўққиз ботмон буғдой, икки минг ети
юз олтмиш беш ботмон кунжут, бир минг икки юз ўн бир ботмон мош, юз
доғи беш ботмон ғувоча, уч юз доғи беш ботмон тариқ, ўттиз икки
ботмон зиғир
” ҳосил олинганлиги қайд этилган
2
.
Албатта тахтга янги ўтирган ҳар бир хон ўзлаштирилмаган ерларнинг энг
яхши қисмига эгалик қилишга ҳаракат қилган ва улар кўпроқ хонликнинг
чекка ҳудудларидаги ўзлаштирилмаган ерларига янги сув тармоқларини
қаздириш орқали сув чиқариб, мазкур экин майдонларини ўз ихтиёрларига
ўтказиб борганлар. Зеро, пойтахт яқинидаги ерларнинг аксарияти шу ерлик
катта заминдорлар қўлида бўлган. Демак, мамлакатдаги хоннинг ихтиёрида
бўлган боғлари ва экин ерлари давлат ерлари таркибига кирмасдан балки
унинг хусусий мулки саналган. Бу ерлар хоннинг алоҳида мулки
ҳисобланиб, жуда кўп ариқлар билан суғорилган, бу ерларда жуда кўп
қуллар меҳнатидан фойдаланилган. Бу қуллар асосан, қорақалпоқ
қишлоқларидан ҳайдаб келинган асирлардан ташкил топган.
Мулк ерлар (Мулки-ҳурри-холис) 3 турга бўлинган ва турига қараб
солиққа тортилган бўлиб, 1) атойи мулк, 2) ёрлиқли мулк, 3) отлиқ ерлар.
Атойи мулк мерос мулк бўлган ва хоннинг қариндошлари ва юқори
давлат амалдорларига тегишли ерлар бўлиб, ери учун кам миқдорда солиқ
тўлаган, баъзи жойларда эса умуман солиққа тортилмаган
3
. Атойи мулк
эгалари мазкур ерга нисбатан эгалик ҳуқуқини тасдиқловчи махсус
ҳужжатга эга бўлганлар ва подшоҳлик ерларидан шу жиҳатдан фарқ қилган.
Атойи мулк ёрлиқли мулкдан ҳуқуқий жиҳатдан деярли фарқ қилмаган,
чунки мазкур ер шакли эгалари ҳам хон томонидан берилган ерга эгалик
ҳуқуқини тасдиқловчи махсус ҳужжатга эга бўлганлар. Тадқиқотчи
О.Жалилов атойи мулк шаклидаги ерлар хоннинг қариндошларига, йирик
амалдорлар, айрим тоифадаги руҳонийлар, хонликка хизмат кўрсатган
навкарлар (отлиқ навкарлар)га тегишли ерлар эканлигини, мазкур ер эгалари
ҳам солиқлардан озод қилинганлигини тасдиқловчи хон томонидан берилган
ёрлиққа эга бўлганлигини ёзади
4
.
Тадқиқотчи ана шундай ёрлиққа эга шахсларни эса “ёрлиқдор” деб
атайди, бироқ у ҳам атойи мулк ва ёрлиқли мулкка эгалик тартибини ва
уларнинг асосий фарқини батафсил ёритиб бера олмасдан, мулк ерлари
ҳисобланган отлиқ ерлар ва атойи ерларни тавсифлаш жараёнида иккала
мулк турини аралаштириб юборганлиги кўзга ташланади. Зеро, атойи ерлар
1
O‘zMDA. FN. 125.Op. 2d. 400 - 410.
2
Jalilov O. XIX-XX asr boshlarida Qoraqalpoq tarixidan. – Toshkent: Fan, 1986. – B. 41.
3
Shkapskiy O. Amu-Darinskiye ocherki. K agrarnomu voprosu na nijney Amu-Darye. −
Tashkent: Tipo-Litografiya, 1900. – S. 93, 96, 107.
4
Jalilov O. XIX-XX asr boshlarida Qoraqalpoq tarixidan. – Toshkent: Fan, 1986. – B. 20.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
158
ҳақиқатан хон қариндошларига, давлатдаги йирик амалдорларга ва
руҳонийларга хон томонидан маълум хизматлари эвазига инъом этилган
ерлар ҳисобланган ва бу ерлар мулкдорнинг хонга хизмати даврида
солиқлардан озод қилинган. Хон хизматида бўлмаган даврларида эса бошқа
мулклар қаторида солиққа тортилган. Зеро, ушбу даврда мамлакатнинг
асосий даромад манбаларидан бири солиқлар ҳисобланган. Ёрлиқли мулклар
эса хон томонидан инъом этилмасдан, балки мулкдорларга маълум маблағ
эвазига берилган ерлар бўлган, аниқроқ қилиб айтганда мазкур ерга
эгаликни тасдиқловчи ёрлиқ ҳужжатлари сотилган. Айрим ҳолларда
ёрлиқларнинг баҳоси жуда юқорилигидан аҳоли ерга эгалик ҳужжатини
сотиб олишни эмас, балки ерларни ижарага олишни ва ердан
фойдаланганлик учун оддий солиқ тўловчи сифатида рўйхатдан ўтган ҳолда
солиқ тўлашни маъқул кўрганлар
1
. Ушбу ҳолда ердан фойдаланувчиларнинг
ерлари ёрлиқли мулк қаторига кирмаган.
Демак, атойи мулк ва ёрлиқли мулкларнинг фарқи ерга эгалик
ҳуқуқининг қўлга киритилиши ва солиққа тортилиши билан белгиланган.
Атойи мулк эгалари хон хазинасига ер солиғи (салғит, салғут-кесма) эмас,
балки уй ёки ҳовли солиғини тўлашган. Бу солиқ мулкдорнинг ерига қараб
эмас, балки молк – мулкининг миқдорига кўра олинган. Албатта бу даромад
солиғининг бир кўриниши саналган. О.Шкапскийнинг келтирган
маълумотларига кўра, хонликдаги атойи мулк эгалари 3 тоифага бўлинган.
1) адина (қуйи), 2) аулият (ўрта), 3) агля (юқори)
2
.
Қуйи табақа ер эгалари қанча ерга эгалик қилишидан қатъий назар ҳар
ҳовли учун 2 тиллодан подат тўлаганлар. Ўрта табақага мансублар 4
тиллодан, юқори табақа вакиллари эса 6 тиллодан солиқ тўлаганлар.
Албатта Хива хонлигида солиқларнинг бу шаклда тўлаш 100 йилга яқин
давр мобайнида қўлланилиб келинган. Зеро, шу тариқа ҳар 20 йилда хон
буйруғи билан атойи мулк эгаларининг аҳволи тўғрисида маълумотлар
йиғилиб борилган ва шу маълумотлар асосида ҳар бир оила паст табақадан
ўрта ёки юқори тоифагача кўтарилиб борилган
3
. Атойи мулк шакли
хонликнинг Хозарасп, Хива, Боғот, Хонқа, Кат, Гурлан, Манғит, Қипчоқ,
Хўжайли, Қўнғирот, Қиёт, Шовот, Ғазавот, Қўшкўпир ҳудудларида кенг
тарқалган
4
. Демак, атойи мулк эгалари асосан, Хоразмнинг туб ўтроқ
аҳолиси ҳисобланган. Аммо М.Йўлдашев
5
бу масалага бошқача ёндашади.
1
Magidovich I. Xorezm // Territoriya I naselenie Buxari i Xorezma. chast 2. – Tashkent. 1926. –
S. 66.
2
Shkapskiy O. Amu-Darinskiye ocherki. K agrarnomu voprosu na nijney Amu-Darye. −Tashkent:
Tipo-Litografiya, 1900 – S. 108.
3
O‘sha kitob – S. 109; Magidovich I. Xorezm // Territoriya I naselenie Buxari i Xorezma. chast 2.
– Tashkent. 1926. – S. 66.
4
Magidovich I. Xorezm // Territoriya i naselenie Buxari i Xorezma. chast 2. – Tashkent. 1926. – S
. 66.
5
Yuldashev M. Istorii krestyan Xivi XIX veka. – Toshkent: Fan, 1966. – S. 37.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
159
Унинг ёзишига кўра, ХIХ асрнинг ўрталарида Хива хонлигида ер эгалиги
тахминан қуйидагича бўлган:
1. Бевосита ер эгалари – бу категорияга адно ва авсат тоифасидаги
деҳқонлар кирган, уларнинг жами ер-майдонлари 64 минг танобни ташкил
этган.
2. Мулкдорлар – бу категорияга аъло ер эгалари кирган бўлиб, уларнинг
жами ер-майдонлари 70 минг танобдан иборат бўлган.
3. Давлат ва вақфга тегишли ерлар бўлиб, уларнинг жами 250 минг таноб
бўлган.
Ёрлиқли мулкларнинг ўзига хос хусусияти мулк эгаси хон томонидан
берилган махсус ёрлиқ орқали умрининг охиригача бу ерга тўлиқ эгалик
қилган ва вафотидан сўнг эгалик ҳуқуқи унинг ворисларига мерос бўлиб
ўтган. О. Шкапскийнинг “Амударё очерклари” асарида ёзилишича, вақт
ўтиши билан Хива хонлари буйруғи асосида подшолик ерларидан
фойдаланувчи деҳқонларга айрим имтиёзли ҳуқуқлар берила бошланган ва
айрим ер эгаларига “ёрлиқ” деб аталадиган, ердан фойдаланиш ҳуқуқини
билдирувчи махсус ҳужжат ёзиб берилган. Ушбу ҳужжат ер эгаларига
давлат еридан фойдаланишдаги мулк ҳуқуқини қонуний мустаҳкамлаб
берган ва бу ерлар “ёрлиқли мулк” дейилган
1
.
Хон томонидан берилган ёрлиқларидан фойдаланиш ҳуқуқи умрбод
бўлса-да, аммо хон алмашган тақдирда мазкур ёрлиқлар ҳам янгисига
алмашлаб олинган. Бу икки хил тартибда амалга оширилган, яъни ҳукмдор
аввалги ёрлиқ устига ўзининг шахсий муҳрини босиб берган ёки янги
ҳукмдор эски ёрлиққа қараб янги ёрлиқ ёзиб берган
2
. И.Магидовичнинг
маълумотига қараганда ёрлиқли мулк шаклидаги ерлар хонликнинг Гурлан,
Амбар-Манак, Иляли, Манғит, Қипчоқ ва Хўжайли ҳудудларида бўлган
3
.
О.Шкапскийнинг маълумотига кўра эса ёрлиқли мулклар асосан хонликнинг
шарқий қисмида, яъни, Тошовуз, Анбар-Манак, Иляли, Қиличниёзбой,
Порсу ва Кўҳна Урганч атрофларидаги ерлардан иборат бўлган
4
. Мазкур ер
эгаларига хон томонидан ер солиғи салғит солинган
5
.
Хон буйруғи билан деҳқонларга бўлиб берилган ёрлиқли ерларнинг
умумий миқдорини О.Шкапский 400 танобга тенглигини ёзган
6
. Ваҳоланки,
1
Shkapskiy O. Amu-Darinskiye ocherki. K agrarnomu voprosu na nijney Amu-Darye. −Таshkent:
Tipo-Litografiya, 1900. – S. 13-104.
2
Otetileuov Q., Xudayberganov K. Xiva Beket ota muzeyi. – Xorazm: 2014. – B. 43.
3
Magidovich I. Xorezm // Territoriya i naselenie Buxari i Xorezma. chast 2. – Tashkent. 1926. –
S. 65.
4
Shkapskiy O. Amu-Darinskiye ocherki. K agrarnomu voprosu na nijney Amu-Darye. −Таshkent:
Tipo-Litografiya, 1900. – S. 104
5
Magidovich I. Xorezm // Territoriya I naselenie Buxari i Xorezma. chast 2. – Tashkent. 1926. – S.
65.
6
Shkapskiy O. Amu-Darinskiye ocherki. K agrarnomu voprosu na nijney Amu-Darye. −Таshkent:
Tipo-Litografiya, 1900. – S. 104.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
160
хонликдаги бир ёлғиз деҳқон ўз кучи билан 5 танобдан ортиқ ерга ишлов
беролмаган. Демак, 400 таноб ерда эса 80 киши меҳнат қилишига тўғри
келган. Албатта бундан маълум бўладики, хонликдаги экин майдонларининг
асосий қисми юқори табақа вакиллари қўлида бўлган ва уларнинг ерларида
кўплаб ижарачилар меҳнат қилган. “Наши соседи вҳ Средней Азии. Хива и
Туркмения”
1
асарида экин ерлари ҳар бир кишига ҳисоблаганда ўртача 4
танобдан тўғри келиши ёзилган. Албатта бу мамлакатдаги барча экин
ерларининг хонлик аҳолисига тенг тақсимлаб чиқилгандаги тахминий ҳолат
ҳисобланган. Бундай ерлар таркибига экишга яроқли ва экишга яроқсиз
ерлар ҳам киритилган. Зеро, юқори табақа ер эгалари 8 – 10 таноб ерга
эгалик қилганлар, лекин хонликдаги камбағаллар ҳисобидаги ерлар 1
танобга ҳам етмаган. Оддий деҳқон учун хондан ёрлиқ олиш жуда қимматга
тушган, шунинг учун улар ёрлиқ олишдан кўра солиқ тўловчилар рўйхатига
киришни афзал билганлар. Демак, атойи мулк ва ёрлиқли мулкларнинг
фарқи ерга эгалик ҳуқуқининг қўлга киритилиши ва солиққа тортилиши
билан белгиланган. Албатта хон ёрлиғига эга бўлмаган мулкдорларнинг
ерлари ҳам худди ёрлиқли мулклар билан бир хил шаклда солиққа
тортилган. Бундай деҳқонлар “мулкдорлар” деб аталиб, ерлари эса хон
ёрлиғига эга бўлмаган бошқа мулклар сонига киритилган. 1873 йилга келиб
ёрлиқли ерларга ишлов беришда қуллар меҳнатидан фойдаланиш самарали
бўлган. Натижада ёрлиқли ерларни олинган ҳосилнинг тенг ярмини солиқ
тарзида тўлаш эвазига ижарага бера бошлаганлар. Бу тарзда ерлардан
фойдаланувчилар эса яримчилар
2
деб аталган.
Хива хонлигида “отлиқ ерлар” ҳам мавжуд бўлган. Отлиқ ерлар
дейилишининг асосий сабаблардан бири бу ерлар туркманларга тақсимлаб
берилган ерлар бўлиб, ушбу ерлардан фойдаланганликлари учун уруш
вақтида ҳар 30 таноб (5 десятина) ер эгаси битта қуролланган от билан хонга
хизмат қилиб бериши керак бўлган
3
ва шу тарзда хон туркманларни ўз
таъсири доирасида ушлаб туришга ҳаракат қилган. Отлиқ ер эгаларидан ҳеч
қандай солиқ тури олинмаган. Вақт ўтиши билан отлиқ ерлар номи шу
шаклда сақланиб қолган.
ХIХ асрга келиб Хива хонлиги ҳудуди руслар томонидан босиб олингач,
Хива хонининг туркманлардан ташкил топган отлиқ аскарларига эҳтиёжи
қолмаган ва отлиқ ер эгалари бўлган туркманлар ҳам ерига қараб солиққа
яъни, салғут кесмега тортила бошланган. Бу солиқ турини мулк ҳуқуқи
асосида ерга эгалик қилган ва хон хизматида бўлмаган туркманлар тўлаган.
Қолган ерсиз туркманларга давлат ерларидан ер берилиб, умумий асосда
1
Nashi sosedi v Sredney Azii. Xiva i Turkmeniya. 1873. – S. 120.
2
Shkapskiy O. Amu-Darinskiye ocherki. K agrarnomu voprosu na nijney Amu-Darye. −
Таshkent: Tipo-Litografiya, 1900. – S. 95.
3
Magidovich I. Xorezm // Territoriya I naselenie Buxari i Xorezma. chast 2. – Tashkent. 1926. –
S. 66-67.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
161
улардан “даяк” олинган. Хонликдаги барча аҳоли эса жон бошига қараб
солиққа тортилган. Фақатгина хон томонидан ёрлиқ берилган саидлар,
хўжалар ёки пайғамбар авлодлари ҳисобланган шахслар барча солиқлардан
озод қилинган. Хива хонлигидаги мазкур ер эгалиги шакли ер майдони ва
бошқа жиҳатларига кўра Ўрта Осиёнинг бошқа ҳудудларида XVI асрда
юзага келган “танҳо” деб номланувчи ер эгалиги шаклига яқинроқ бўлган.
Бухоро ҳудудида хонлар томонидан ҳарбий хизматчиларга ва мамлакатнинг
бошқа имтиёзли аҳолисига инъом қилинган ерлар танҳо деб номланган
1
.
Хусусий ерларни ижарага олиб, деҳқончилик билан шуғулланган
шахслар, мулк эгасининг ижара шартларини бажариши билан бирга, мазкур
ер учун мулкдорнинг ўрнига давлатга солиқ ҳам тўлаганлар. Қазув пайтида
оиласидан битта ишчи бериши ҳам талаб қилинган. Батраклар эса
мажбуриятларни бажаролмай ва солиқларни тўлай олмай, бир умр
мулкдорнинг қулига айланиб қолганлар. Демак, батраклар билан
ижарадорларнинг фарқи, ижарадор ерни ижарага олиб ишлаш учун меҳнат
қуроли ёки уруғликка эга бўлган шахс бўлса, батрак эса на меҳнат қуролига
ва на уруғликка эга бўлган шахс ҳисобланган. Батраклар мулкдордан ер
билан унга ишлов бериш учун меҳнат қуроли ва экиладиган уруғликни ҳам
ижарага олиб, ерда меҳнат қилганлар ҳамда ер, меҳнат қуроллари ва уруғлик
учун ижара ҳақини тўлашга мажбур бўлганлар.
Хива хонлигидаги оддий халқ солиқ ва мажбуриятлар оғирлигидан
қарзга ботиб, ижарадорлар батракларга, батраклар эса бир умрга қулга
айланиб қолганлар. ХIХ асрга келиб, айниқса ерсиз қуллар сони тез суратда
кўпая борган. Жумладан, Муҳаммад Раҳимхон даврига келиб, хонликда
йирик ер эгалари томонидан қуйи табақага мансуб қатламларнинг кам сонли
ерларини ҳам зўрлик асосида тортиб олиш жараёни кучайган. Бу эса ХVIII –
ХIХ асрларда ерсиз деҳқонлар томонидан норозилик ҳаракатларининг
жонланишига сабаб бўлган. Бу ҳолат кейинчалик ҳам давом этган.
Жумладан, 1900-1913 йилларда Хива хонларининг амалдорларидан
Омонгелди ҳисобида 2000 танобдан ортиқроқ ер, Матмурод девонбегида эса
2-2,5 минг танобдан ортиқроқ экин ерлари мавжуд бўлган
2
. Хонликнинг
йирик ер эгалари, амалдорлари ихтиёрида мамлакатнинг жами экин
экиладиган ҳосилдор ерларнинг асосий қисми хонликнинг йирик ер эгалари
ва амалдорлар қўл остида бўлиб, улар аҳолининг 5 фоизини ташкил қилган
бўлса, 30 фоизини ярим танобдан 3 танобгача ерга эгалик қиладиган деҳқон
хўжаликлари, 11 фоизини эса мутлақо ерсиз аҳоли ташкил қилган
3
.
1
Qo‘shjonov O. Polvonov N. Xorazmdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va harakatlar (XIX asr
ikkinchi yarmi – XX asr birinchi choragi). – Toshkent: 2007. – S. 132.
2
O‘sha kitob. – S. 138.
3
O‘sha kitob. – S. 138.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
162
Хива хонлигида вақф
1
ерлар ҳам мавжуд бўлган. Ушбу ерларнинг
ҳақиқий эгаси сифатида Оллоҳ назарда тутилган ва улар масжид,
мадрасаларга қарашли ерлар бўлган. Аслида бу ерларга эгалик ҳуқуқи
мутаваллиларга тегишли бўлиб, ушбу ерлар ҳам авлоддан -авлодга мерос
шаклида ўтган
2
. Хива хонлари вақф учун катта-катта ер майдонларини
инъом қилишдан ташқари, ҳар йили масжид ва мадрасалар учун давлат
ҳисобидан ғалла ҳосилидан бериб борилган
3
.
Вақф ер эгалари ерларини ижарага бермасдан, балки қуллар ва
хонавайрон бўлиб, ерсиз қолган деҳқонларни ишлатишни маъқул кўрганлар,
улар деҳқонларни ёллаб ишлатганлар ва ундирилган ғалла ҳосили ҳам
мутаваллиларнинг ихтиёрида қолган. Лекин вақф мулкдорлари фақатгина
ишлаш қийин бўлган ер майдонларини ижарага берганлар. Подшоҳлик
ерларига қараганда вақф ва мулк ерлари кам миқдорда ижарага берилган,
бунинг сабаби мазкур мулк эгаларининг ўз ерларида ижарачилардан кўра
деярли текинга тушадиган батраклар меҳнатидан фойдаланишни маъқул
кўрганлар. Батраклар мазкур ерларда ишлаганлиги учун ҳосилнинг бир
қисмини эмас, балки озиқ-овқат, кийим-кечак олиш билан кифояланганлар.
Вақф ерлари сони хонларнинг мутаваллиларга инъом қилган ерларидан
ташқари хонавайрон бўлган хўжаликларнинг ерларини сотиб олиш эвазига
ҳам ошиб борган. Жумладан, Хива қозилик ҳужжатлари каталогига
киритилган №117, 1268 рақамли ҳужжатда “
Ерни сотиб олувчи тўлаган
пуллари у Дўст-Валидаги қурдирган масжиди вақфидандир
”,
4
деб ёзилган.
Хива хонлигида ХIХ асргача жамоа ерлари ҳам мавжуд бўлган. Йирик
заминдорлар жамоа мулки саналган ўрмонларни дарахтлардан тозалаб,
яйловларни ўзлаштириб, у ерларда янги каналларни қаздириб, жамоа
мулкларини зўрлик йўли билан ўзлаштирган. Улар мазкур ерларни
ўзлаштириш жараёнида янги ерларда канал қаздириб, шу ерларни экин
майдонларига айлантирган шахслар бу ерларга эгалик қилиш ҳуқуқига эга
деб ҳисобланган мусулмон қонунларини асос қилиб олганлар. Жамоа
бошлиқлари кам ерга эга бўлган, аммо экиш учун уруғликка эга бўлмаган
деҳқон билан шериклик шартномасини тузиш йўли билан қарзга ботирган ва
шу тариқа ҳам кам сонли ерли аҳолининг ерларини ўз ихтиёрига
ўтказганлар.
Хулоса: Хонликнинг ер эгалиги ва аграр муносабатларини ўрганиш
жараёнида мазкур даврда Хива хонлигининг ер фонди қай тартибда
тақсимланганлигини ва ер эгаларининг турли категорияларининг ердан
1
Do‘simov Z. Xorazm toponimlari. –Toshkent: Fan nashriyoti, 1985. – B. 31.
2
Shkapskiy O. Amu-Darinskie ocherki. K agrarnnomu voprosu na nijney Amu-Darye. −Таshkent:
Tipo-Litografiya, 1900. – S. 114.
3
Vamberi A. Ocherki Sredney Azii. – Moskva: Vostochnaya literatura, 1868. – S. 155.
4
Urunbayev A., Xorikava T., Fayziyev T., Jurayeva G., Isogay K. Katalog Xivinskix kaziyskix
dokumentov
XIX – nachala XX vv. Toshkent – Kioto. 2001. – S. № 117, 1268.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
163
фойдаланиш усулларини ўрганиш ва ёритиб бериш, асосий масалалардан
биридир. Материалларни синчиклаб ўрганиш жараёнида Хива хонлигидаги
ерга эгалик масалаларида шу давргача мавжуд қуйидаги консепсиялар рад
этилди. Жумладан, Хива хонлиги ҳудудидаги жами ерлар (ўзлаштирилмаган
ва ўзлаштирилган)нинг ва экишга яроқли ерларнинг кўпчилик қисми
давлатга қарашли бўлиб, уларнинг ягона эгаси хоннинг ўзи эканлиги
ҳақидаги қарашлар асоссиз бўлиб чиқди.
Хива хонлигида экишга яроқли ерларининг ўндан бир қисми майда ер
эгаларига, еттидан бир қисми давлатга ва ярмидан кўпроғи йирик ер
эгаларига тегишли бўлган. Хива хонлигидаги йирик феодаллар қўл остидаги
ерлар XVIII – ХIХ асрлардаги мамлакат ичкариси ва ташқарисидаги ўзаро
урушлар даврида аҳолининг ерларини зўрлик йўли билан тортиб олиш
ҳисобига ва катта суғориш тармоқларини қуриш орқали янги ерларни
ўзлаштириш ҳисобига кенгайиб борган.
