SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
112
ШАКИРОВА
НОДИРА
Таянч
докторант
,
ТошДШИ
Упанишадлар
ва
“
Авеста
”
да
герменевтик
ёндашув
моҳияти
Аннотация
.
Мақолада
Упанишадларнинг
“
Авеста
”
даги
инсон
ва
табиат
,
ин
-
сон
ва
борлиқ
яхлитлиги
масалаларига
муносабати
кўриб
чиқилган
бўлиб
,
ҳинд
тафаккурининг
ривожланишига
рационализм
асос
бўлганлиги
ҳақидаги
фикр
-
мулоҳазалар
таҳлил
қилинган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
ану
,
рационализм
,
пара
,
апара
,
ҳақиқат
,
билим
,
Рама
,
Брахма
,
майя
,
ақл
,
энг
олий
ақл
.
Аннотация
.
В
статье
рассматривается
отношение
Упанишадов
на
вопросы
единства
человека
с
природой
и
вселенной
в
целом
,
а
также
обсуждается
роль
рационализма
в
развитии
индийского
мышления
.
Опорные
слова
и
выражения
:
ану
,
рационализм
,
пара
,
апара
,
истина
,
знание
,
Рама
,
Брахим
,
майя
,
ум
,
интеллект
.
Abstract:
The article considers Upanishads’ attitude to the matter of integrity of a
human with nature and the universe in Avesta, and the role rationalism in development of
Indian ideas were also discussed discussed.
Keywords and expressions:
anu, rationalism, reality, knowledge, Rama, Brahma,
Maya, Intellect, the highest intellect.
Бугунги
кундаги
маънавият
ва
маданиятнинг
ривожланишида
ҳар
бир
мамлакатнинг
ўчмас
қадимий
тарихий
ва
фалсафий
манбалари
алоҳида
аҳа
-
мият
касб
этади
.
Айниқса
,
илк
ижтимоий
-
фалсафий
қарашлар
ҳам
унинг
илк
тарихий
-
фалсафий
манбаларига
бориб
тақалади
.
Деярли
бир
хил
ривожланиш
жараёнига
эга
бўлган
ана
шундай
тарихий
ёдгорлик
намуналари
“
Авеста
”
ҳамда
Ведалар
билан
яқиндан
танишар
эканмиз
,
улардаги
умуминсоний
қадриятлар
мақоми
ва
ҳаёт
фалсафаси
биз
-
ни
ҳозирда
ҳам
ҳайратда
қолдиришига
яна
бир
бор
амин
бўламиз
.
“
Тарбия
қанча
мукаммал
бўлса
,
халқ
шунча
бахтли
яшайди
”,
дейди
донишмандлар
.
Тарбия
мукаммал
бўлиши
учун
эса
бу
масалада
бўшлиқ
пайдо
бўлишига
мутлақо
йўл
қўйиб
бўлмайди
.
Барчангизга
аён
,
ҳозирги
кунда
дунё
миқёсида
бешафқат
рақобат
,
қарама
-
қаршилик
ва
зиддиятлар
тобора
кескин
тус
олмоқда
.
Диний
экстремизм
,
терроризм
,
гиёҳвандлик
,
одам
савдоси
,
ноқонуний
миграция
, “
оммавий
маданият
”
каби
хавф
-
хатар
-
лар
кучайиб
,
одамзот
асрлар
давомида
амал
қилиб
келган
эътиқодлар
,
оила
-
вий
қадриятларга
путур
етказмоқда
.
Мана
шундай
ва
бошқа
кўплаб
таҳдид
-
лар
инсоният
ҳаётида
жиддий
муаммоларни
келтириб
чиқараётгани
–
айни
ҳақиқат
ва
буни
ҳеч
ким
инкор
этолмайди
”
1
.
1
Мирзиёев
Ш
.
М
.
Миллий
тарққиёт
йўлимизни
қатъият
билан
давом
эттириб
,
янги
босқичга
кўтарамиз
. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 2017. –
Б
. 504–505.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
113
“
Ригведа
”
ва
“
Авеста
”
даги
талқин
қилинган
ахлоқий
қадриятлар
кейинги
давр
фалсафий
таълимот
ва
мактабларининг
ғоялари
ривожланишига
асос
бўлганлиги
ҳамда
“
Авеста
”
ва
“
Ригведа
”
даги
готлар
матнлари
санскрит
ва
зенд
тилларининг
ўхшаш
жиҳатларини
,
унинг
Қадимги
Ҳиндистонда
,
Ми
-
дияда
,
Эронда
,
Озарбайжонда
ва
Туронда
мавжудлиги
,
минтақа
халқлари
ушбу
тилда
сўзлашганликларини
илмий
асослаб
беради
.
Шунга
қарамай
,
мазкур
масала
нафақат
ватанимизда
,
балки
хорижда
ҳам
етарлича
тадқиқ
қилинмаган
мавзулардан
бири
бўлганлиги
учун
уни
тадқиқ
қилиш
бугунги
кунда
долзарб
ҳисобланади
.
Бугунги
кунда
ҳам
Ҳиндистон
учун
,
ҳам
Ўзбекистон
учун
ёзма
ва
мод
-
дий
манбалардаги
маълумотлар
асосида
Упанишадлар
ва
“
Авеста
”
даги
ахлоқий
қадриятлар
концептуал
асосларининг
фалсафий
-
герменевтик
қиё
-
сий
тадқиқи
юзасидан
эзгулик
категориясининг
генезиси
,
табиат
култлари
-
нинг
гносеологик
қиёсий
изчиллиги
ҳамда
таълимий
-
ахлоқий
жиҳатдан
тадқиқ
этиш
асосий
мақсад
ҳисобланади
.
“
Авеста
”
ва
Ведалар
соҳа
мутахассислари
томонидан
қиёсий
-
типологик
томонидан
таҳлил
этилган
ва
ўрганилган
.
Аммо
бу
борада
ахлоқий
-
акци
-
ологик
таҳлил
ва
тадқиқи
ишлар
деярли
мавжуд
эмас
.
Авесташуносликда
ғарб
олимларининг
ҳиссаси
катта
. 1771
йилда
француз
олими
Анкетил
Дю
-
перрон
Авестони
“
Зенд
Авеста
”
номи
билан
француз
тилига
таржима
қилиб
нашр
эттирди
1
.
Хорда
Авестанинг
матни
ва
таржимаси
1880
йил
гужарат
тилида
тайёрланган
.
Авеста
олими
Лейт
Эрвард
Кавасжи
Эдулжи
Канга
томонидан
“
Хорда
Авеста
”
гужарат
тилига
таржима
қилинган
2
.
Ўтган
аср
мобайнида
эрон
олимларидан
Иброҳим
Пурдовуд
,
Хошим
Ризоий
,
Жалил
Дўстхоҳ
сингариларнинг
авесташунослик
соҳасида
олиб
борган
ишлари
натижасида
Авестанинг
изоҳли
форсий
таржимаси
3
,
икки
жилдлик
авеста
-
шунослик
тадқиқоти
кабилар
пайдо
бўлди
4
.
1990
йилда
И
.
М
.
Стеблин
-
Каменский
Авестанинг
“
Яшт
”
наскидан
бир
қисмини
рус
тилига
таржима
қилиб
нашр
эттирди
5
.
Шу
муаллиф
Авест
a
нинг
янги
таржималарини
изоҳлар
билан
чоп
эттирди
ва
унда
тегишли
ўринларда
тадқиқотга
оид
баъзи
маълумотларни
учратиш
мумкин
6
.
Бу
даврда
Авестанинг
М
.
Исҳоқов
,
Асқар
Маҳкам
томонидан
бажарилган
таржималари
эълон
қилинди
7
.
Айниқса
,
Авеста
“
Яшт
”
наскининг
М
.
Исҳо
-
1
Лелеков
Л
.
А
.
Авеста
в
современной
науке
. –
М
., 1992. –
С
. 363.
Бу
китобда
250
йил
давомида
“
Авеста
”
бўйича
4000
га
яқин
илмий
тадқиқот
ишлари
фалсафий
-
тарихий
таҳлил
қилинган
.
2
Ervard Kavasji Edulji Kanga.Khordeh Avesta. – Bombey.: Jenaz Printers, 2013. – P. 365.
3
١٩٩٣
نارﻬﺘ
دﻟﺠ
ﻮﺪرﺪ
ﺎﺕﺴﻮا
ىﺰﺮ
مﻳﺸﺎﺤ
4
٢
-
ﺎﺕﺴﻮا
.
ﻬﻜ
رڌذ
ﻳ
وﺮﺳ
ن
نﺎﻳﻨارﻴاىﺎهﺪ
١١٩٩١
-
ڌذا
ﺘ
دﻴﺮﻮﺮﻤ
تاﺮﺎﺷ
نارﻬ
5
Авеста
.
Избранные
гимны
. /
Перевод
И
.
М
.
Стеблин
-
Каменского
. –
Душанбе
, 1990. –
С
. 196.
6
Авеста
.
Видевдат
/
Перевод
И
.
М
.
Стеблин
-
Каменского
/ –
М
.:
ГРВЛ
., 1994. –
С
. 190.
7
Авеста
алқовлари
/
М
.
Исҳоқов
тарж
. //
Ўзбек
тили
ва
адабиёти
, 1999.
№
1. –
Б
. 70–79;
№
2.
–
Б
. 63–74;
№
3. –
Б
. 63–72;
№
4. –
Б
. 67–72;
№
5. –
Б
. 72–74; 2000.
№
1. –
Б
. 63–74;
№
2. –
Б
.
72–80;
№
3. –
Б
. 70–76;
№
4. –
Б
. 52–62;
№
6. –
Б
. 62–69.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
114
қов
таржимасида
эълон
қилиниши
бир
қатор
илмий
изланишлар
учун
асос
бўлди
1
.
Ниҳоят
2007
йилда
“
Авеста
”
нинг
“
Видевдот
”
изоҳли
таржимасида
ҳам
илмий
ишимизга
дахлдор
айрим
фикрлар
учрайди
2
.
М
.
Эшмуродовнинг
“
Авеста
”
да
табиат
култлари
талқини
”
асарида
ҳам
зардуштийлик
диний
тизими
билан
боғлиқ
эътиқод
шакллари
ва
уларнинг
бадиий
-
адабий
талқин
-
лари
ҳақида
фикр
юритилган
3
.
Г
.
Т
.
Маҳмудова
зардуштийлик
фалсафасига
оид
жиддий
тадқиқотлар
олиб
бормоқда
.
Бироқ
,
бу
муаллифнинг
ишларида
ҳам
ахлоқий
-
аксиологик
махсус
таҳлили
мақсад
қилиб
қўйилмаган
4
.
“
Авеста
”
ҳақида
Ф
.
Нитсше
,
Ф
.
Шпигел
,
А
.
Майллет
,
В
.
Бартолд
,
Э
.
Бер
-
телс
,
Ян
Рипка
,
О
.
Маковелский
5
,
И
.
Брагинский
,
К
.
Ҳоффман
6
,
Ҳ
.
Ҳумбач
7
ва
бошқа
хорижий
олимларнинг
тадқиқотлари
мавжуд
.
Ўзбекистонда
“
Авес
-
та
”
ни
ўрганиш
қадимдан
бошланган
.
Абу
Райҳон
Беруний
8
,
Абу
Жафар
Табарий
,
Абу
Бахр
Наршахий
9
асарларида
“
Авесто
”
таълимотига
ва
унда
тилга
олинган
тимсолларга
мурожаат
мавжуд
.
Бу
нодир
илмий
асарларнинг
қўлёзма
ва
босма
нусхалари
ЎРФАШИ
жамғармасида
сақланади
.
Ҳозирги
ўзбек
олимлари
А
.
Қаюмов
10
,
Ҳ
.
Ҳомидов
11
,
М
.
Исҳоқов
12
,
Н
.
Раҳмонов
в
.
б
.
нинг
илмий
тадқиқот
ва
мақолалари
чоп
этилган
.
Упанишадлар
асосида
яратилган
таълимотларни
дунё
илм
-
фани
ривожи
-
га
қўшган
ҳиссаси
борасида
кўплаб
хорижлик
олимлар
тадқиқотлар
олиб
боришган
,
мақолалар
,
китоблар
ёзишган
.
Булар
орасидан
ҳиндистонлик
,
ис
-
паниялик
,
франциялик
,
Англия
ва
германиялик
олимлар
,
шунингдек
,
яҳудий
ва
араб
олимлари
ҳам
кўпчиликни
ташкил
қилади
.
Айнан
ҳинд
файласуф
-
ларидан
Сарвапели
Радхакришна
13
Ведалар
ва
Упанишадлар
тарихи
ва
фалсафасини
ўрганиб
чиқиб
, “
Ҳинд
фалсафаси
”
номли
II
томли
китобини
ёзади
.
Шунингдек
,
Свами
Никҳилананда
14
,
Свами
Парамананда
1
ҳам
орги
-
1
Авеста
:
Яшт
китоби
/
М
.
Исҳоқов
таржимаси
. –
Т
.:
Шарқ
, 2016. –
Б
. 303.
2
Авеста
:
Видевдот
китоби
/
М
.
Исҳоқов
таржимаси
. –
Т
.:
ТДШИ
нашриёти
, 2007. –
Б
. 96.
3
Эшмуродов
М
.
Авестада
табиат
культлари
талқини
. –
Т
.:
ТДПУ
нашриёт
-
матбаа
бўлими
,
2002. –
Б
. 97.
4
Маҳмудова
Г
.
Т
.
Философская
сущность
Авесты
. –
Т
.:
Санъат
, 2010. –
С
. 255;
Она
же
.
About natuve land of zoroastrianizm and Avesta. – USA: Kontinent, 2008. –
С
. 93;
Яна
қаранг
:
Махмудова
Г
.
Т
.
Историко
-
философский
анализ
учения
зороастризма
(
на
материалах
Авесты
).
Автореферат
дисс
.
на
соискание
уч
.
степени
док
.
филос
.
наук
. –
Т
., 2012. –
С
. 47.
5
Маковельский
А
.
О
.
Авеста
. –
Баку
, 1960. –
С
. 144.
6
Hoffmann, Karl (1958). Altiranisch. Handbuch der Orientalistik. I 4,1. – Leiden: Brill.
7
Humbach, Helmut (1991). The Gathas of Zarathushtra and the Other Old Avestan Texts. Part I.
Heidelberg: Winter.
8
Abu Rayhon Beruniy. Al-osorul-boqiya an-al qarunul-holiya. – T., 1969.
9
Abu Bahr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiy. Buxoro tarixi. – T., 1966.
10
Qayumov A.
Қадимият
обидалари
. – T., 1971.
11
Ҳомидов
Ҳ
.
Авеста
файзлари
. –
Т
., 2001.
12
Авестадан
(
тарж
.
М
.
Исҳоқов
).
Ўзбек
тили
ва
адабиёти
журнали
, 1999.
13
रधिबषणान
.
भारत
क
l
दशन
.
िदणली
1926. –
Р
. 605.
14
Swami Nikhilananda. The Upanishads. A New Translation in four volumes. – London, 1921. –
Р
. 320.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
115
нал
санскритдан
таржималарни
қилиб
,
уларни
изоҳлайди
.
Чет
эл
олимла
-
ридан
энг
биринчи
бўлиб
Антекил
Дюпперрон
2
ҳам
1802
йилда
санскритдан
таржималар
қилади
.
Кейинчалик
Мах
Мюллер
,
Жуан
Маскаро
3
,
Сазанова
,
Серебриков
И
.
Г
.,
Авдиев
В
.
И
4
ўзимиздан
Ходжаева
Т
.
А
.
каби
олимлари
-
миз
бу
борада
ўз
изланишларини
олиб
борган
.
Асосан
,
Бриҳадарянканинг
“
Чҳандогя
”
Упанишадидан
фойдаланилган
.
Бу
илмий
адабиёт
1937
йилда
қайта
нашр
этилган
.
Илмий
адабиёт
1017
бетдан
иборат
.
Буни
асосан
А
.
Сиркин
5
,
С
.
Радҳакришна
6
,
Шри
Ауробиндо
7
,
Шри
Ёшапанишад
8
,
Вебер
А
.
9
, C
овеллэ
Б
.
10
ўрганган
.
Мазкур
мавзу
юзасидан
дастлабки
тадқиқотлар
Х
I
Х
асрнинг
охирлари
-
дан
бошланган
.
Асосий
тадқиқотчилардан
Дарместетер
11
,
Гелднер
12
,
Ф
.
Карл
,
Ж
.
Фердинанд
13
,
Л
.
Ҳерман
14
,
Маинё
Кҳард
15
ларнинг
тадқиқотлари
,
Т
.
Беҳремгоре
,
Э
.
Таҳмурас
16
ва
Ж
.
Тавадиа
17
таржималари
билан
биргалик
-
да
1951
йилда
Гарвард
университетида
чоп
этилган
Ригведа
матнлари
мавжуд
.
Бу
тадқиқотларда
,
асосан
, “
Авеста
”
ни
ва
“
Ригведа
”
нинг
готлар
матнлари
лингвистик
жиҳатдан
талқин
этилган
.
ХХ
асрнинг
иккинчи
ярмида
яратилган
авесташуносликда
жиддий
тадқи
-
қотлардан
бири
академик
Тожикистон
тарихчиси
Бобожон
Ғофурофнинг
“
Тожиклар
.
Энг
қадимги
,
қадимги
ва
ўрта
асрлар
тарихи
”
китобидаги
“
Ўрта
Осиёда
ориёнларнинг
шаклланишида
ҳинд
ва
эронларнинг
умумийлиги
”
бобида
келтирилишича
,
қадимги
эрон
ва
ҳиндлар
ўртасида
дин
,
урф
-
одатлар
ва
тасаввурлар
боғлиқдир
.
Биз
буни
ўзаро
Авеста
ва
Ведаларда
кўрамиз
18
.
Хорватиялик
тилшунос
,
ҳинд
-
европашунос
ҳамда
келтолог
Ранко
Мата
-
сович
Авеста
ва
Ведаларни
ҳинд
-
европа
дини
жиҳатидан
қиёсий
герменев
-
1
Prabhavananda, Svami and Manchester, Frederik. The Upanishads: Breath of the Eternal
Vedeanta Press, 1976. –
Р
. 304.
2
Anquetil Duperron, Oupnek'hat, 1801, 1802. See page.
3
Juan Mascaro. The Upanishads. – London: Penguin books, 1966. –
Р
. 130.
4
Avdiyev V.I. Istoriya drevnego vostoka. – M.: Gos. izd-vo polit. lit., 1948. –
С
. 652.
5
Сыркина
А
.
Я
.
Упанишады
:
перевод
и
передисловие
. –
М
.:
Наука
, 1967. –
С
. 109.
6
Радҳакришнан
.
Индиан
философия
. –
Деҳли
, 1994. I
том
. –
С
. 624.
7
Shri Aurobindo. Upanishads. – Jayanagar Bangalore: Block East, 1942. –
Р
. 111.
8
Shri Yoshapanishad. Bhaktivedanta. – Bombey: Book Trast, 1990. –
Р
. 654.
9
Weber.A. Analyse der in Anquetil du Perron's Übersetzung enthalten Upanishad; Indische
Studien, vol. 1. –
Р
. 247 et seq.
10
Cowell. E. B. The Maitri Upanishad. Edited with an English translation; Bibliotheca Indica. –
Calcutta, 1870. –
Р
. 344.
11
Darmesteter, James. Etudes Iraniennes. – Paris, 1883.
12
Geldner, Karl F. Drei Yasht. Aus Dem Zendavesta. – Stutgart, 1884.
13
Justi Ferdinand, Iranisches Namenbuch. – Marburg, 1895.
14
Lommel Herman Die Yasts Des Avesta. – Gottingen, 1927.
15
Mainyo Khard. The pazand and Sanskrit texts. – Stuttgart, 1871.
16
Behramgore T. Anklesaria. – Bombey, 1935.
17
Bundahism. Edited by Ervard Tahmuras D anklessria. – Bombay, 1908.
18
Ғафуров
Б
.
Г
.
Тожикон
:
Таърихи
қадимтарин
,
қадим
,
асри
миёна
ва
давраи
навю
–
Душанбе
:
Дониш
, 2008. –
С
. 870.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
116
тик
талқин
қилди
1
.
Биз
мавзуимиз
доирасида
“
Ригведа
”
бўйича
8
та
Упа
-
нишадларни
ҳамда
1958
йилда
Эронда
чоп
қилинган
Баҳром
Фарруҳдоши
-
нинг
“
Ёддоштҳое
готҳо
”
2
асарининг
2-
қисмини
манба
сифатида
ўрганамиз
.
С
. C.
Дуттанинг
Скопуснинг
“
А
sian Agri-History”
журналидаги
“
Сома
ва
бошқа
ичимликлар
тарихи
”
мақоласида
ҳам
қимматли
маълумотлар
келти
-
рилган
3
.
Арнаваз
Фироозиан
Эсфаҳанийнинг
“
Ҳинд
ва
Эрон
цивилизация
-
лари
ўртасидаги
маданий
алоқалар
:
Панчатантра
ҳамда
Калилла
ва
Димнани
ўрганиш
”
номли
мақоласида
Веда
ва
“
Авеста
”
тили
ва
маданиятини
ўхшаш
-
лигини
таҳлил
қилган
4
.
Уразова
Р
.
Т
. “
Ригведа
”
ва
“
Авеста
”:
мифологик
ва
ижтимоий
муносабатлрнинг
қиёсий
таҳлили
”
номли
мақоласида
тадқиқот
юзасидан
маълумотлар
келтирилган
5
.
Ведалар
Ҳиндистонда
миллоддан
аввалги
1500-600
йиллар
орасида
вужудга
келган
фалсафий
-
диний
китоб
ҳисобланади
.
Ведаларни
пайдо
бўлишида
асосан
,
ўша
даврда
яшаган
қадимий
ҳинд
халқининг
роли
жуда
катта
.
Зардуштийлик
дининг
муқадддас
китоби
“
Авеста
”
ҳам
милоддан
ав
-
валги
II-I
минг
йилликда
Марказий
Осиё
ҳудудида
вужудга
кела
бошлаган
.
Абу
Райҳон
Берунийнинг
“
Ҳиндистон
”
асарида
ёзилишича
: “
Веда
–
муқад
-
дам
маълум
бўлмаган
билимни
англатади
.
Уни
ҳиндлар
олий
тангрининг
Браҳма
тилидан
айтган
сўзлари
,
деб
ишонадилар
”.
Шунингдек
,
Берунийнинг
“
Қадимги
халқлардан
қолган
ёдгорликлар
”
асарида
келтирилишича
: “
Зар
-
душт
мажусийлар
“
Абиста
”
деб
атайдиган
китоб
билан
келди
.
Бу
китоб
барча
бошқа
халқлар
тилларига
мухолиф
бир
тилда
ёзилган
ва
алоҳида
тартибда
бўлиб
,
махсус
бир
тил
эгалари
билиб
,
бошқа
тиллар
харфларидан
ортиқ
эди
”
6
.
Веда
сўзи
санскритча
сўз
бўлиб
, “
билим
”
деган
маънони
билдирса
, “
Авеста
”
сўзи
бўлса
,
И
.
С
.
Брагинский
“
муқаддас
қонун
”, “
кўрсатма
”, “
низом
”, “
панд
-
насихат
”
маъноларини
билдиришини
таъкидласа
,
А
.
Сагдуллаевнинг
фикрича
,
Авеста
сўзи
эрамиздан
олдинги
I
асрда
вужудга
келиб
, “
асосий
манба
”
маъно
-
ларида
келади
.
М
.
Исҳоқов
“
Авеста
”
ни
“
ўрганилган
”, “
тасдиқланган
”, “
олдин
-
дан
белгиланган
”,
яни
тартибга
солувчи
қонунлар
мажмуаси
,
деб
тушунти
-
ради
7
.
Ведалар
қадимги
ҳинд
халқларининг
ижтимоий
,
сиёсий
,
иқтисодий
ҳаёти
ҳамда
дини
,
этикаси
,
эстетикаси
масалаларини
ўз
ичига
олади
.
1
Ranko Matasovic. A reader in comparative indo-europian religion. – Zagreb, 2016. –
Р
. 98.
2
Sayast – ne – sayast by J. Tavadia. – Hamburg, 1930.
3
Dutta.S.C. History of soma and other spirituous liquors of India(Article). Asian Agri-
History/Volume 4, Issue. 2000. – P. 203–220.
4
Arnavaz Firoozian Esfahani. Religious and Cultural Relationship between Indian and Iranian
Civilization: A Reading of Panchatantra and Kelileh va Demneh. IOSR Journal Of Humanities
And Social Science (IOSR-JHSS). Volume 17, Issue 4 (Nov. - Dec. 2013). – P. 106–111. e-ISSN:
2279-0837, p-ISSN: 2279-0845. www.iosrjournals.org
5
Urazova R.T. Rigveda and Avesta: comparative analysis in the level of mythology and social relations
The advanced SCIENCE open access journal. – United States: Columbia Street, 2013. –
Р
. 68–72.
6
Беруний
А
.
Р
.
Танланган
асарлар
. 1-
жилд
. –
Т
.:
Фан
, 1968. –
Б
. 237.
7
Махмудова
Г
.
Авестонинг
фалсафий
моҳияти
. –
Т
.:
Ношир
, 2015. –
Б
. 18.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
117
“
Авеста
”
да
инсонпарвар
қарашлар
нафақат
инсон
,
балки
бутун
борлиқ
,
тупроқ
,
ҳаво
,
сув
,
коинот
,
юлдузлар
,
ҳайвонлар
,
ҳашаротлар
,
паррандаю
даррандалар
яхлит
оламининг
ўзаро
муносабатлари
орқали
илк
бор
ишлаб
чиқилган
ижтимоий
,
маънавий
ва
ахлоқий
воқеълик
мужассамлашган
.
“
Авеста
”
ўлкамизда
исломга
қадар
амал
қилган
зардуштийлик
динининг
муқаддас
китобидир
.
Зардуштийлик
дини
эса
тарихда
биринчи
илоҳий
ваҳий
орқали
келган
,
деб
ҳисобланади
.
Зардуштийлик
тарихининг
ёзма
манбала
-
рида
айтилишича
,
худо
Аҳура
Мазда
ўзининг
яратувчи
,
холиқ
,
яккаю
ягона
худо
эканини
имонли
зот
Заратуштрага
билдириб
,
уни
пайғамбар
этиб
одамлар
орасидан
танлаган
.
Заратуштра
аслида
қадимда
Даития
–
Амударё
бўйларида
яшаган
Спитама
уруғидан
бўлиб
,
унинг
уруғидагилар
бошқа
худолар
қатори
Аҳура
Маздага
ҳам
эътиқод
қилишган
.
Биргина
Заратуштра
улар
орасида
бошқа
худоларга
ишончсиз
бўлган
.
Аҳура
Маздани
эса
ўзи
учун
чин
худо
деб
билган
.
“
Авеста
”
китоби
узоқ
аждодларимизнинг
ижтимоий
ҳаёти
,
маънавий
дунёси
ҳақида
ноёб
маълумотларни
ўзида
мужассам
этган
тарихий
ёзма
манбадир
.
“
Авеста
”
китоби
,
асосан
,
Заратуштра
ва
Аҳура
Мазданинг
савол
-
жавобларидан
иборат
дейиш
мумкин
.
Бу
китоб
21
қисмдан
(
наскдан
)
иборат
бўлган
.
Шундан
замонлар
оша
тўрт
қисми
ҳозиргача
етиб
келган
:
“
Видевдот
”, “
Ясна
”, “
Виспарат
”, “
Яшт
”
насклари
.
Турли
насклардан
кунда
-
лик
эътиқод
маросимлари
учун
энг
зарур
дуолар
тўплами
– “
Хурдак
Авеста
”
(“
Кичик
Авеста
”)
китоби
ҳам
бор
.
Унда
“
Авеста
”
нинг
асосий
қисмида
сақ
-
ланмаган
матнларнинг
парчалари
ҳам
бор
.
“
Авеста
”
нинг
асосий
қисмлари
:
1. “
Вандидод
” – 22
боб
;
2. “
Висперед
” – 25
боб
;
3. “
Ясна
” – 72
боб
;
4. “
Яшт
” – 22
боб
;
5.
Зенд
Авеста
–
дуолар
тўплами
.
Упанишадлар
доим
Ведаларнинг
гултожи
деб
ҳисобланган
.
Упанишад
-
лар
Ведалардан
четга
чиқмаган
ҳолда
Ведалардаги
ғояларни
давом
эттирган
ва
ривожлантирган
.
Упанишадлар
ўрганувчилар
учун
икки
қисмга
бўлинган
:
1)
Тор
кўламли
(
кичик
ўлчамли
);
2)
Кенг
кўламли
(
катта
ўлчамли
).
Тор
кўламли
Упанишадлар
кичик
ҳажмда
бўлиб
,
уларга
,
асосан
,
Иша
,
Катҳа
,
Мундака
,
Шветашватара
,
Таиттирия
Упанишадларини
ўз
ичига
олади
.
Кенг
кўламли
Упанишадлар
катта
ҳажмда
бўлиб
,
уларга
Чҳандогя
,
Бриҳадарянка
ҳамда
Маитрия
Упанишадлари
киради
.
Айнан
Упанишадлар
Ведаларга
ёзилган
фалсафий
шархлар
ҳисобланиб
,
улар
Ведаларни
туб
мағзини
тушунишга
ёрдам
беради
.
Упанишадлар
эрамиздан
1000-800
йиллар
олдин
вужудга
кела
бошлаган
. “
Упанишад
”
сўзи
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
118
санскритча
бўлиб
,
упа
– (
яқинида
),
ни
– (
пастда
),
сад
– (
ўтирмоқ
),
яъни
“
устознинг
ёнида
ўтирган
шогирд
”
ҳамда
“
фойдали
насиҳатлар
ва
масла
-
ҳатлар
”
каби
маъноларни
билдиради
.
Унинг
асл
моҳияти
“
сирли
билим
”,
деганидир
.
Ҳақиқатан
,
Упанишадлардан
кўп
насиҳат
ва
ўгитлар
олиш
мумкин
.
Бундан
ташқари
,
Упанишадлар
ичида
қирол
саройидаги
браҳман
-
ларнинг
суҳбатлари
билан
бир
қаторда
,
улар
ўртасидаги
баҳс
мунозаралар
ҳам
ўрин
олган
.
В
.
Рубен
ўзининг
“
Упанишадлар
фалсафаси
”
номли
асарида
109
та
донишманднинг
исмини
келтиради
.
Шу
жумладан
,
улар
ичида
Шандиля
,
Яжнавалкия
ва
Уддалакалар
алоҳида
ўрин
тутади
.
Уларнинг
фикрича
,
худолар
ва
ғайритабиий
кучлар
оламнинг
яратилишида
иштирок
этмайди
-
лар
,
табиатнинг
ўзи
яратувчанлик
кучи
сифатида
намоён
бўлади
.
Жами
Упанишадлардан
12
таси
алоҳида
аҳамиятга
эга
.
Рус
файласуфи
Сиркиннинг
фикрича
1
,
улардан
11
таси
ҳамда
Рубенда
1
та
қўшилгани
ҳолда
:
1)
Аитерия
; 2)
Каушитаки
; 3)
Кена
; 4)
Таитрия
; 5)
Катҳа
; 6)
Шветашватара
;
7)
Маитри
; 8)
Иша
; 9)
Прашна
; 10)
Мандукя
; 11)
Чҳандогя
; 12)
Мундакя
.
Ведалар
ва
Упанишадлар
санскрит
тилида
ёзилган
. “
Санскрит
”
сўзи
“
сан
”,
яъни
“
сам
”
тугалланган
,
тўла
,
мукаммал
ҳамда
“
крит
”
бажарилган
маъноларида
келади
.
Санскрит
тўла
,
мукаммал
бажарилган
маъноларида
келади
.
Санскрит
қадимдан
ҳиндуизм
ҳамда
унинг
негизида
шаклланган
жайнизм
,
буддизм
ва
сикҳизм
динининг
муқаддас
тили
ҳиисобланади
.
Санскрит
атамаси
адабиётларда
икки
хил
даврлаштирилади
.
Ведалар
ва
классик
даврга
бўлинади
.
Ведалар
даври
Ведаларнинг
сирли
матнлари
,
айниқса
Ригведа
,
Пуранлар
ҳамда
Упанишадлардаги
тилнинг
ҳақиқий
шакли
сифатида
фойдаланилган
.
Бу
давр
асосан
,
эрамиздан
олдинги
II–I
минг
йилликка
бориб
тақалади
.
Бу
тил
эрамиздан
олдинги
Х
асргача
оғзаки
шаклланган
. 52
ҳарфдан
иборат
бўлган
қадимги
санкрит
тили
сўз
бойлиги
жиҳатдан
жуда
бой
саналиб
,
унинг
фонетикаси
ҳамда
грамматикаси
бугунги
кунгача
ўз
аҳамиятини
сақлаб
келмоқда
.
“
Авеста
”
ва
Упанишадларда
эзгуликка
чорлаган
қадимий
дунёқараш
тарихини
ўрганиш
,
ундаги
умумбашарий
эзгулик
ғояларидан
бугунги
ислоҳотларни
кўпайтиришда
фойдаланиш
долзарб
масала
бўлиб
турибди
.
1
Сыркина
А
.
Я
.
Упанишады
.
Перевод
и
передисловие
. –
М
.:
Наука
, 1967. –
С
. 3.
