SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
149
ШАКИРОВА
НОДИРА
Тадқиқотчи
,
ТошДШИ
Упанишадларда
ўзликни
англаш
масаласи
Аннотация
.
Мақолада
Упанишадлардаги
кўтарилган
асосий
масалалардан
бири
ҳам
инсон
“
Мен
”
ининг
табиат
ва
умуман
борлиқнинг
яхлитлигига
бўлган
му
-
носабати
кўриб
чиқилган
.
Упанишадлардаги
рационализм
ҳинд
тафаккурининг
ри
-
вожланишига
асос
бўлганлиги
ва
бу
,
ўз
навбатида
,
кейинчалик
ислом
фалсафасига
ҳам
таъсирини
ўтказганлигига
алоҳида
эътибор
қаратилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
“
Мен
”,
ану
,
рационализм
,
пара
,
апара
,
ҳақиқат
,
билим
,
Рама
,
Брахма
,
майя
,
ақл
,
энг
олий
ақл
.
Аннотация
.
В
статье
поднаята
одна
из
главных
задач
является
одной
из
глав
-
ных
тем
,
поднятых
в
Упанишадах
,
человеческое
«
Я
»
помещая
связь
между
приро
-
дой
и
целостности
отношений
пример
философских
концепций
рационализма
идей
эмоционального
знания
,
чтобы
объяснить
,
как
процесс
самостоятельного
обуче
-
ния
.
Упанишады
рационализм
дальнейшего
развития
индийского
сознания
,
и
это
,
в
свою
очередь
,
на
основе
анализа
влияния
исламской
философии
.
Опорные
слова
и
выражения
:
«
Я
,»,
ану
,
рационализм
,
пара
,
апара
,
истина
,
знание
,
Рама
,
Брахим
,
майя
,
ум
,
тем
выше
интеллект
.
Abstract.
One of the main issues raised in the article on Upanishads is the relation-
ship of "I" to the nature and the universality of existence in general. Philosophical
concepts are interpreted as rationalism as a process of self-awareness from the senses to
the examples of ideas. It was analyzed that the rationalization of Upanishad was later a
basis for the development of Indian thought, which in turn influenced Islamic philosophy.
Keywords and expressions:
"I", anu, rationalism, money, reality, science, Rama,
Brahma, Maya, Intellect, the highest intellect.
Шарқ
фалсафасида
бунёдкор
ғояларнинг
юксак
қирралари
кенг
ривож
-
лантирилган
.
Шу
сабабдан
диний
қадриятларда
шахс
эркинлиги
ва
эътиқод
эркинлиги
муаммоларини
ўрганиш
жараёнларида
улар
таълимотининг
ўзига
хос
томонларини
кенгроқ
баён
қилиш
мақсадга
мувофиқдир
.
Чунончи
,
бун
-
ёдкор
ғояларнинг
пайдо
бўлиши
,
шаклланиши
ва
ривожланиши
ҳар
бир
та
-
рихий
тараққиётда
,
маънавий
ҳаётда
динга
бўлган
муносабатни
аниқлашда
муҳим
аҳамият
касб
этган
.
Бинобарин
,
Шарқ
фалсафасида
шахс
эркинли
-
гини
илмий
ўрганиш
натижасида
ҳар
бир
босқичга
объектив
ёндашган
ҳолда
тўғри
хулосалар
чиқариш
,
унинг
тажрибасида
,
ижобий
жиҳатларидан
фой
-
даланиш
шу
куннинг
муҳим
масалаларидан
биридир
.
Эътибор
қиладиган
бўлсак
,
янги
давр
фалсафасида
француз
файласуфи
Декартдан
бошлаб
шахс
эркинлиги
ҳақида
дуалистик
ғоя
шаклланишига
йўл
очилди
.
Бунда
биринчи
ўринда
ўз
-
ўзини
англаш
“
Мен
”
тушунчаси
билан
бирлаштириб
юборилди
.
Немис
файласуфи
Кантнинг
фикрича
,
шахс
эркинлиги
ўз
-
ўзини
англаш
ор
-
қали
шаклланади
,
бу
ҳолат
унга
ҳайвонлар
оламидан
фарқлаб
,
ўзининг
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
150
“
Мен
”
ини
ахлоқий
қоидаларга
бўйсундириш
имкониятини
беради
1
.
Шу
жи
-
ҳатдан
ҳам
инсон
омили
ва
у
яратган
эзгу
ғоялар
унинг
ибтидосидан
то
ҳо
-
зирга
қадар
ўзининг
юксаклиги
,
улуғлиги
билан
борлиқда
ўз
ўрнига
эга
.
Ер
ва
бошқа
моддий
нарсалар
“
Мен
”
нинг
истакларини
амалга
оширувчи
-
лардир
. “
Мен
”
ўзини
жуда
кичик
бир
бўлак
(
ану
),
деб
тасаввур
этади
,
шу
боис
ўзини
чегараланган
онг
ва
чегараланган
куч
сифатида
тушунади
2
.
Чун
-
ки
“
Мен
”
ўз
руҳиятининг
моддий
мавжудлиги
ҳақида
билимга
эга
эмас
.
Ай
-
нан
мана
шу
тушунча
билишдаги
муҳим
хатодир
.
Билимсизлик
эса
жуда
чексиз
нарсадир
.
Упанишадларда
келтирилишича
, 3
тушунча
мавжудлик
ва
билишнинг
асоси
ҳисобланади
.
Улар
:
1)
Худо
;
2)
Табиат
;
3)
Мен
.
Биз
ўзимиз
ва
бизни
ўраб
турган
олам
ҳақида
қанча
кўп
билсак
,
ҳаётга
шунча
кўп
мослашамиз
.
Бу
ҳолатда
биз
воқеликни
тўғри
англаб
етсаккина
,
бахтли
ҳаёт
кечирамиз
.
Санкҳя
таълимоти
вакиллари
тушуниши
бўйича
воқелик
ўзида
кўплаб
“
мен
”
ларни
ва
моддий
ашёларни
мужассам
қилади
.
“
Мен
”
бу
онгли
ибтидо
бўлиб
,
фаоллик
ва
сифатга
эга
эмас
,
соф
ақл
ҳисоб
-
ланади
.
Бу
соф
субъект
бўлиб
,
моддий
оламдан
ташқаридадир
.
Упанишадлар
бўйича
барча
азоб
-
уқубат
ва
ҳузур
-
ҳаловат
интеллект
то
-
монидан
ҳис
қилинади
.
Улар
руҳий
ҳолатлар
бўлиб
“
Мен
”
билан
тўғридан
-
тўғри
алоқаси
йўқдир
.
Роҳат
ва
азоб
,
қувонч
ва
ғам
интеллект
ва
манасга
боғлиқдир
.
Пуруша
ёки
“
Мен
”
эса
ўз
табиатига
кўра
,
бундан
фориғ
. “
Мен
”
ўзини
бахтли
ёки
бахтсиз
ҳисоблайди
,
қачонки
у
билан
боғланган
ақл
ва
интеллект
ўзини
бахтли
ёки
бахтсиз
ҳис
қилса
.
Худди
ота
ўзининг
ўғиллари
омад
ёки
омадсизликка
учраганда
ўзини
бахтли
ёки
бахтсиз
ҳис
қилгани
каби
.
Ёки
хўжайин
унинг
хизматкори
хафа
қилинганда
ўзини
ҳақоратлан
-
гандек
ҳис
қилиши
.
Мана
шу
“
Мен
”
ва
“
Мен
эмас
”
ўртасидаги
чегара
“
Мен
”
нинг
ақл
ва
тана
билан
яқинлигидир
.
अन्येदाहुिवर्घयाडन्यदाहुरिवदघया।
इित
शुौुम
धीरानाम
ये
नःत चच तरे।।
3
.
Таржимаси
:
Ҳақиқатан
,
билим
орқали
баъзи
нарсаларга
эришилса
,
билимсиз
-
лик
орқали
бўлса
йўқ
.
Биз
устоздан
ўз
тушунганимизча
қабул
қиламиз
.
Азоб
-
уқубатнинг
сабаби
билимсизлик
,
айнан
“
Мен
”
ва
“
Мен
эмас
”
ни
ажрата
олмасликдир
.
Уларни
ажрата
олиш
азоб
-
уқубатлардан
халос
бўлиш
-
га
олиб
келади
.
Халоскор
куч
бу
фақатгина
ҳақиқатга
эришиш
эмас
,
балки
у
бевосита
англаш
ёки
“
Мен
”
нинг
тана
,
интеллект
,
сезги
эмаслигини
англаб
етишдир
.
Агар
биз
“
Мен
”
нинг
туғилмаган
ва
ўлмас
руҳ
эканлигини
тушуниб
етсак
,
биз
барча
азоб
-
уқубатлардан
халос
бўлган
бўламиз
. “
Мен
”
озодликка
эришганда
унда
ҳеч
қандай
ўзгаришлар
бўлмайди
ва
янги
сифатлар
пайдо
1
Кант
И
.
Соч
.
Т
.4.
Ч
.2. –
М
.:
Наука
, 1965. –
С
. 132.
2
रधाक रषणान
.
भारत
क
l
दरशन
.
–
दलली
.
1926. – P. 234.
3
ईशापिनषद
(II:I)
दणली
. 1914. – P. 14.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
151
бўлмайди
. “
Мен
”
нинг
озод
бўлиши
мукаммалликдан
яна
мукаммалроқ
дара
-
жага
ривожланиши
эмас
.
Унинг
ўлмас
ва
абадийлиги
вақт
,
макон
билан
боғ
-
лиқ
эмас
.
Агар
вақт
,
макон
билан
боғлиқ
бўлганда
“
Мен
”
ҳам
вақт
қонуният
-
ларига
,
сабаб
ва
оқибат
қонуниятларига
бўйсунар
эди
.
Бу
эса
озодлик
ва
абадийликка
зиддир
.
Демак
,
ҳар
бир
“
Мен
”
учун
ўзини
англаб
ва
шу
билан
бирга
озодликка
эришиш
имконият
мавжуд
.
Бундай
озодлик
инсон
ҳаётлиги
чоғидаёқ
унинг
қалбининг
озодлигидир
.
Тана
ўлгандан
сўнг
“
Мен
”
руҳнинг
танадан
озодлигига
эришади
ва
мутлақ
озодликни
таъминлайди
.
Санкҳя
таъ
-
лимоти
бўйича
озодликка
азоб
-
уқубат
бартараф
этилгандагина
эришилади
.
Лекин
азоб
-
уқубатсиз
ҳузур
-
ҳаловатга
эришиб
бўлмайди
,
чунки
азоб
-
уқубат
ва
ҳузур
-
ҳаловат
бир
-
бири
билан
узвий
боғланган
.
ऐताद
वाई
ताड
–
Бу
ҳақиқат
–
Удир
.
ताड
वामासी
–
У
эса
билимдир
.
आहाम
बराहमासी
–
Мен
браҳмаси
!
Яъни
ким
Худони
,
яъни
браҳмани
билса
–
у
тинчланади
.
Борлиқни
ўзида
ва
ўзини
борлиқда
кўради
.
Шунда
иблис
ундан
устун
келолмайди
,
хоҳишлар
онгга
йўғрилади
,
онг
эса
билимга
,
билим
эса
ўзликка
ва
ўзлик
эса
Мутлақ
руҳга
йўғрилади
.
Мутлақ
руҳни
таниш
инсонни
барча
дунёвий
изтиробу
ташвишлар
-
дан
фориғ
қилади
ва
унга
“
Смадҳи
”
мақомида
ғайблик
оламига
хос
ҳотиржам
-
лик
ҳисси
туюлади
1
.
Мана
шулар
Упанишадлар
фалсафасининг
мезоний
тафси
-
лидир
.
Шунингдек
,
билим
одатланиш
(
такрорлаш
)
туфайли
тажрибага
айлана
-
ди
.
Тажриба
билан
бойиган
билим
эса
илмга
айланади
.
“
Ақл
ҳис
-
туйғу
ва
сезгига
ўхшамайди
.
Айтайлик
,
кўз
кўришга
,
қулоқ
эшитишга
хизмат
қилади
.
Шу
икки
аъзо
шундан
бошқа
нарсага
хизмат
қил
-
майди
.
Шундай
экан
,
қулоғимиз
билан
кўрайликми
ёки
эшитайликми
? –
деб
муҳокама
қилиб
ўтирмаймиз
.
Демак
,
ҳислар
,
сезгилар
аниқ
бўлиб
,
муҳокама
қилинмайди
.
Ақл
эса
бундай
эмас
.
Ақл
билан
бирор
ишни
қилиш
мумкин
,
айни
чоғда
,
ақл
билан
бошқа
ишларни
ҳам
қилиш
мумкин
.
Шу
сабабли
ақл
вазифаси
,
фаолиятини
муҳокама
этиш
жоиздир
”
2
.
अनेजदेकं
मनसो
जवीयो
नैन ेवा
आूुवनपुवर्मषर्त ्
त ावतोडन्यान येत
ितषत ्
तिसमऽपो
मात रौा
दधाित
।।
3
.
Таржимаси
:
Руҳ
(
жон
) –
номоддий
,
фақат
ақлга
нисбатан
тез
ҳаракат
қилади
.
Ҳис
қилиш
–
ҳамма
нарсани
билиш
имкониятини
бермайди
.
Руҳ
ҳиссиётдан
ўзиб
кетади
.
У
борлиқ
ҳаракатидаги
барча
мавжуд
нарсаларни
ушлаб
туради
.
Демак
,
руҳият
ақл
билан
боғлиқ
бўлиб
,
ҳақиқий
билимга
у
орқали
эриши
-
лади
.
Ўз
даврида
Арасту
ҳам
Руҳни
ақлга
боғлаган
.
Унинг
фикрича
,
руҳнинг
олий
жиҳати
ақл
бўлиб
,
у
руҳнинг
энг
пастки
функцияларидан
ташкил
топиб
,
1
Pande B.N
. The Vedant and Sufism. A Comprative Study.( Contemporary Relevance of sifism.
Indian council for cultural reletions). – New Delhi: Himanchal Som, 1999. – P. 8.
2
Арасту
.
Ахлоқи
кабир
.
Таржимонлар
Зоҳир
Аълам
ва
Урфон
Отажон
. –
Т
.:
Янги
аср
авлоди
, 2015. 132-
б
.
3
ईशापिनषद
(II:IV)
दणली
. 1914. – P. 9.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
152
тараққиёт
давомида
руҳнинг
энг
юқори
функцияси
–
энг
олий
ақлга
айланади
.
Кейинчалик
Гегель
фалсафасида
бу
фикрлар
янада
ривожлантирилди
.
Носир
Хисравнинг
фикрича
,
ташқи
дунёни
билиш
мумкин
,
ташқи
ҳоди
-
салар
сезги
аъзолари
орқали
билиб
олинса
,
ички
жараёнлар
ақл
ёрдамида
билиб
олинади
.
Унинг
билиш
назарияси
ўз
асосига
кўра
,
ақлга
таянади
:
“
Илм
–
бу
ашёларни
қандай
бўлса
,
шундайлигича
билишдир
,
ашёларни
эса
,
қандай
бўлса
,
шундайлигича
билиб
олувчи
нарса
ақлдир
”
1
.
Инсон
ўзлигини
англаш
жараёнида
бевосита
ҳақиқат
қонуни
асосида
иш
кўради
.
हरनमयेन
पाऽेना
सातयासयापीह ताम
साहा।
त वं
पूषुपाोनु
सतयधमार्य
ढरंतये।।
.
Таржимаси
:
Ҳақиқатнинг
юзи
–
бриллиант
ва
олтин
қопқоқ
сифатида
ўралган
.
Бу
тўсиқни
ҳақиқатни
англаган
инсонгина
оча
олади
.
Биз
ақлимиз
орқали
миямиздаги
турли
хил
тушунчалар
ва
концепцияларни
яратамиз
,
бу
билим
ва
ҳақиқатнинг
йўлларидир
.
Аммо
биз
нарсаларнинг
пайдо
бўлиши
ҳақидаги
билимимизни
тартибга
соламиз
ҳамда
ҳақиқат
орқали
хулоса
қилишга
ҳаракат
қиламиз
.
Ҳақиқий
билим
–
бу
мавжуд
ҳақиқат
,
яъни
сатямдир
.
Сатям
–
бу
арзимаган
ҳақиқатнинг
кўриниши
эмас
,
балки
реал
ҳақиқатдир
.
Агар
Суря
тушунча
ва
концепцияларнинг
умумий
тузилишини
йўқ
қилишга
ва
уларни
ўз
тасаввур
ва
барча
кўринишлар
орқали
жойига
қўйишга
хизмат
қил
-
сагина
биз
ҳақиқий
ҳақиқатга
етиб
кела
оламиз
.
Ҳақиқатнинг
қонун
ва
ҳолати
биз
учун
аниқ
ва
равшан
кўрсатилиши
жу
-
да
муҳим
.
Биз
нарсаларни
кўриб
ўрганишимиз
шарт
.
Бизнинг
ҳозирги
вазия
-
тимизда
ёлғон
ҳам
мавжуд
,
чунки
ҳамма
бир
-
биридан
фарқ
қилади
.
Биз
мав
-
жуд
фарқлар
ўртасида
вазиятни
мувозанатга
келтиришга
ҳаракат
қиламиз
.
Шундагина
ҳақиқатга
эришамиз
.
Ўз
даврида
Форобий
дин
ва
фалсафани
ҳақиқатга
етишишнинг
икки
мус
-
тақил
усули
,
деб
ҳисоблаган
ва
уларни
бир
-
биридан
ажратиб
бўлмаслигини
таъкидлаб
ўтган
.
Форобийнинг
назарида
диний
ҳақиқатлар
фалсафий
мисол
-
лардан
иборат
.
Бошқача
айтганда
,
дин
ва
фалсафа
ягона
бирликнинг
икки
хил
жиҳатларидир
.
Фалсафа
далилий
ҳукмларнинг
қоидаларига
таянади
,
дин
эса
ўша
ҳукм
ва
қоидаларнинг
хитобий
шаклидир
.
Унинг
бундай
қарашидан
,
фалсафа
диндан
олдин
вужудга
келган
деган
хулоса
келиб
чиқади
2
.
Шунингдек
,
ҳиндларнинг
айтишича
,
жон
осмондаги
бир
хил
ҳолат
ва
кайфиятда
тушадиган
ёмғир
сувига
ўхшайди
.
Асл
моддаси
турлича
бўлиб
,
ёмғирга
қуйилган
тилла
,
кумуш
,
шиша
,
чинни
,
сопол
ва
шўр
тупроқдан
ясалган
идишларга
ёмғир
суви
йиғилса
,
сувнинг
кўриниши
,
мазаси
ва
ҳиди
ўзгаради
.
Шунга
ўхшаш
жон
моддага
қўшни
бўлганда
унга
ҳаёт
беришдан
бошқа
таъсир
кўрсатмайди
.
Модда
ҳаракатга
тушганда
,
учта
кучдан
бири
-
1
Пўлатова
Д
,
Аҳмедова
М
,
Қодиров
М
,
Абдуҳалимов
А
,
Шозамонов
Ш
.
Шарқ
фалсафаси
. –
Т
.:
Жаҳон
принт
, 2013. 93-
б
.
2
Қаранг
:
Пўлатова
Д
,
Аҳмедова
М
,
Қодиров
М
,
Абдуҳалимов
А
,
Шозамонов
Ш
.
Шарқ
фалсафаси
. –
Т
.:
Жаҳон
принт
, 2013. 106-
б
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
153
нинг
устунлиги
,
иккита
махфийсининг
унга
ёрдам
бериши
сабабли
,
ҳар
хил
мақсадларга
мувофиқ
амалга
оширилади
.
Демак
,
моддадаги
жон
арава
минган
кишига
ўхшайди
.
Жон
ўз
истагига
мувофиқ
моддани
ишга
солади
,
бу
ишда
сезгилар
унга
хизмат
қилади
.
Пок
тангри
томонидан
унга
берилган
расо
ақл
уни
тўғри
йўлга
бошлайди
.
Ҳинд
-
лар
ақлни
“
Нарсалар
ҳақиқатларини
кўришга
восита
,
олий
тангрини
тани
-
тувчи
,
кишини
ҳаммага
дўст
ва
халқ
қошида
мақтовли
бўлишига
етказув
-
чи
”
1
,
деб
тавсиф
қиладилар
.
Упанишадлардаги
рационализм
кейинчалик
ҳинд
тафаккурининг
ривож
-
ланишига
асос
бўлди
.
Бу
,
ўз
навбатида
,
ислом
фалсафасига
ҳам
таъсирини
ўтказди
.
Масалан
, “
Ҳинд
тафаккурининг
арабларга
таъсири
ҳақида
гап
кет
-
ганда
,
Браҳма
фирқаси
ва
унинг
пайғамбарлик
ва
ваҳийга
эҳтиёжи
йўқли
-
гини
таъкидлайдилар
.
Мусулмончилик
ақидаларида
ҳам
рационализм
оқими
фирқасида
шундай
фикр
мавжудки
,
ақл
осмоний
кучлар
ёрдамига
муҳтож
бўлмаганлиги
сабабли
,
ваҳийга
ҳам
унчалик
зарурият
сезмайди
”
2
.
Бу
нарса
Олий
“
Мен
”
нинг
фаолият
жараёнига
боғлиқлигини
ҳам
билдиради
.
“
Мандукя
”
Упанишадда
моддий
ва
руҳий
олам
ўртасидаги
мавжуд
ғов
шун
-
дай
тасаввур
қилинган
: “
Худди
дарёлар
денгизга
бориб
қуюлиб
ўз
номи
ва
оқи
-
ми
билан
йўқ
бўлиб
кетганидек
,
моддий
дунёдан
рихлат
қилган
руҳ
зоти
ҳам
Пурушага
бориб
қўшилиб
кетади
.
Бу
борада
одамнинг
асосий
мусибати
бу
“
авидя
” –
унинг
билимсизлиги
,
яъни
атман
ва
Браҳман
бирлигини
билмаслиги
”.
Тангри
таолонинг
яратувчанлик
қудрати
,
иродаси
ва
фаолиятининг
тар
-
ғиботи
жабҳасидаги
ҳинд
диний
манбаларида
моддий
табиат
ва
жонзотлар
-
нинг
бири
иккинчиси
билан
азалдан
ўзаро
уйғунлигига
катта
аҳамият
берил
-
ган
,
масалан
,
Бҳагавадгитада
айтилганки
:
“
Билки
,
моддий
табиат
ва
тирик
жонзотларнинг
ибтидоси
йўқ
...”.
Юқоридаги
фикрни
шундай
изоҳлаш
мумкинки
,
моддий
табиатга
ўхшаб
тирик
жонзотлар
ҳам
абадийдир
.
Бу
дегани
,
улар
яратилгунларига
қадар
ҳам
мавжуд
бўлганлар
.
Моддий
борлиқ
аслида
Олий
тангрининг
шахсиятида
мужассам
бўлиб
,
у
зарурият
туғилганда
“
Маҳататва
–
олий
унсур
”
замирида
пайдо
бўлади
.
Илоҳий
захирадаги
тирик
жонзотларга
ўзларининг
шартли
ҳолатлари
туфайли
дастлаб
фаолият
кўрсатишга
изн
берилмайди
.
Аммо
моддий
табиат
вужудга
келиши
билан
тирик
жонзотлар
ҳам
ҳаракатланиш
имкониятига
эга
бўладилар
.
Дастлаб
улар
Олий
тангрининг
руҳий
зарраси
бўлиб
,
бироқ
,
кейин
ўзла
-
ридаги
зарурий
хусусиятлари
боис
моддийлик
ҳолатига
боғланиб
қоладилар
.
Тирик
жонзотларга
хос
кейинги
ўзгаришлар
,
турфа
шакл
-
шамойиллар
фақат
улардаги
тана
туфайли
,
лекин
руҳий
моҳиятда
уларнинг
табиати
бир
хил
бўлади
.
Агар
Ведаларда
илоҳлар
мавзу
ва
борлиқнинг
яратилиш
масофаси
унчалик
чуқур
таҳлил
этилмаган
бўлса
,
Упанишадларда
бу
жиҳат
анча
юк
-
сак
даражада
ривожлантирилди
.
1
Абу
Райҳон
Беруний
.
Ҳиндистон
. –
Т
.:
Фан
, 1965. 53–54-
бетлар
.
2
Қодиров
М
.
Марказий
Осиё
,
Яқин
ва
Ўрта
Шарқнинг
фалсафий
тафаккури
(
ўрта
асрлар
). –
Т
.:
Тош
ДШИ
нашриёти
, 2010. 40-
б
.
