SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
1
141
САИПОВ ЗАБИХУЛЛА
сиёсий фанлар номзоди, ТДЎТАУ
Пандемия даврида АҚШ ва Хитойнинг Марказий Осиё
майдонидаги халқаро муносабатлари
Аннотация. Мазкур мақолада коронавируснинг янги тури COVID-19нинг жаҳон
саҳнасида қўққисдан пайдо бўлишига оид сиёсий қарашлар, чунончи АҚШ-Хитой
муносабатларининг таранглашуви, жаҳон сиёсати парадигмасида “яшил” таҳдид
ўрнини “қизил-сариқ” таҳдид эгалланишига муайян лобби гуруҳларининг уринишлари
тўғрисида мулоҳаза юритишга ҳаракат қилинган. Пандемиянинг Марказий Осиёда
тарқалиши, Хитой ва минтақа давлатлари муносабатларига таъсири даражаси ҳамда у
халқаро муносабатлар ва давлат бошқарувида жаҳон тартибининг янги шарт-
шароитлари ўрнатилишига туртки бўлиши эҳтимоли ҳақида фикр юритилган.
Мақоланинг қизиқ нуқтаси Хитой билан чегарадош ҳисобланган давлатларда ковид
тарқалиш динамикаси турлича экани, шунингдек, пандемия асоратларини қисқартириш
борасидаги тажрибани ўрганиш ва алмашиш лозимлигига эътибор қаратилган.
Таянч сўз ва иборалар: АҚШ, Марказий Осиё, Хитой, COVID-19, дипломатия.
Аннотация. В данной статье предпринята попытка прояснить политические
взгляды на внезапное появление нового типа коронавируса COVID-19 на мировой
арене, в частности, на фоне напряженных отношений между США и Китаем,
стремления определенных лоббистских групп по замене «зеленой» угрозы «красно-
желтой» угрозой в парадигме мировой политики. Высказаны рассуждения по поводу
распространения пандемии, просочившуюся в Центральную Азию; степени ее влияния
на отношения государств региона с Китаем, что возможно подтолкнет к
установлению новых условий мирового порядка в международных отношениях и
изменениям в государственном управлении. Интересным моментом статьи является
внимание, уделенное разнообразию динамики распространения COVID-19 в странах,
граничащих с Китаем, а также необходимость изучения и обмена опытом в
минимизации последствий пандемии.
Опорные слова и выражения: США, Центральная Азия, Китай, COVID-19,
дипломатия.
Abstract. This article attempts to clarify political views on the sudden appearance of
a new type of coronavirus COVID-19 on the world stage, in particular, against the
background of tense relations between the United States and China, aspirations of
certain lobby groups to replace the green peril with the red-yellow threat in the paradigm
of world politics. Discussions are expressed about the spread of the pandemic that has
seeped into Central Asia; the degree of its influence on the relations of the states of the
region with China which may prompt the establishment of new conditions of the world
order in international relations and changes in state governance. An interesting point of
the article is the attention paid to the diversity of the dynamics of the spread of COVID-
19 in countries bordering China, as well as the need to learn and exchange the best
practices in minimizing the consequences of the pandemic.
Keywords and expressions: United States, Central Asia, China, COVID-19, diplomacy.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
1
142
Кириш.
2019 йилнинг охиридан бошлаб халқаро ва маҳаллий матбуотда
Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ) томонидан тожсимон вабо,
инглизчадан Corona Virus Disease 2019 – COVID-19 коронавирус касаллиги
ҳақида кенг ёритила бошланди. Аввал Хитойгагина тааллуқли сифатида
талқин этилган мазкур хасталик ўтган вақт мобайнида сарҳадлар оша бутун
дунё мамлакатларини қамраб олди. Мазкур мақола тайёрланаётган ҳолатга
кўра ушбу касаллик 151 млн.дан ортиқ кишига юқиб, улардан 3,1 млн.
кишининг ҳаётига зомин бўлди. Аммо хушхабар, касалланганларнинг 80
фоизидан ортиғи соғлиқларини қайта тиклашга муваффақ бўлганлар.
Тарихда турли ҳисоб-китоб ва тахминларга кўра, чечак юқумли касал-
лигидан 300 млн., испан гриппидан қарийб 50 млн. киши, ОИТСдан 25 млн,
Эболадан эса 11 минг нафар киши вафот этган. Бирлашган Миллатлар Таш-
килоти (БМТ)га 193 давлат аъзолигини инобатга оладиган бўлсак, касаллик
ҳали етиб бормаган давлат қолмади ёхуд мавжудлиги айрим давлатлар
томонидангина расман тан олинмади. ЖССТ мутасаддисининг ковид инсо-
ният ҳаётидан “ҳеч қачон ўчиб кетмайди”,
1
деган баёноти мазкур глобал
чақириққа илмий ва амалий жиҳатдан кенг қамровли ёндашиш ва уни
аниқроқ англашни тақозо этади.
Пандемия, яъни давлат чегараларини ёриб ўтиб, зиён ва заҳмати бўйича
замон ва макон билмас оммавий тус олган дарднинг миқёси шу қадарки,
БМТ Бош котиби Антониу Гутерриш ўз ташкилотининг 75-йиллик тарихида
соғлиқни сақлаш соҳасида “мисли кўрилмаган жаҳоншумул таназзулга
рўбарў келмоқдамиз”,
2
деб атади. Буюк Британия ва Шимолий Ирландия
Қироличаси Елизавета II Иккинчи Жаҳон урушидан кейинги иккинчи бор
миллатга ўзининг таскин ва сабрга чорловчи махсус фавқулодда мурожаат-
номасини йўллади.
3
Халқаро ташкилот ва кузатувчилар томонидан йўл, ҳаво
транспорти ва сайёҳлик соҳаларидаги чекловлар боис вужудга келган иқти-
содий фалажланиш минтақавий ва халқаро муносабатлар кўлами ва миқёси
бўйича 1929-1933 йй.даги буюк депрессия ҳамда 2008 йилдаги халқаро
молиявий рецессия инқирозлари даври билан муқояса қилиб, оқибатлари
таскин этувчи бўлмаслиги ҳақида огоҳлантирдилар.
4
Сиёсий таҳлил ва
* Муаллиф мақолани тайёрлашда ўз фикр-мулоҳазаларини аямаган тақризчиларга, шу жумладан
доц. Ш.Акмалов, проф. А.Ҳайдаров, проф. С.Шадмановага ўз миннатдорлигини изҳор этади.
1 Eddy, Melissa, et. al. Coronavirus ‘May Never Go Away,’ a Top W.H.O. Official Warns. The New
York Times. May 13, 2020 www.nytimes.com/2020/05/13/world/coronavirus-world-news-updates.html
2
António Guterres: This is, above all, a human crisis that calls for solidarity. United Nations. Mar
19,
2020
www.un.org/en/un-coronavirus-communications-team/above-all-human-crisis-calls-
solidarity Материал на русском языке. Глава ООН: «сплотившись, мы выиграем войну с
коронавирусом». Новости ООН, 19.03.2020 https://news.un.org/ru/story/2020/03/1374702
3
The Queen Elizabeth II’s Coronavirus broadcast: 'We will meet again' – BBC. April 6, 2020
www.youtube.com/watch?v=2klmuggOElE
4
Gita Gopinath. The Great Lockdown: Worst Economic Downturn Since the Great Depression.
IMFBlog. April 14, 2020. https://blogs.imf.org/2020/04/14/the-great-lockdown-worst-economic-
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
1
143
башоратлари билан машҳур “Стратфор” агентлигининг собиқ раҳбари Жорж
Фридман эса “COVID-19 ядро уруши хавфи ёки глобал иқлим ўзгариши
эҳтимолидан фарқли ўлароқ, тамаддунларни тубдан издан чиқариш таҳди-
дини юзага келтириб, унинг истиқболдаги ривожи эса тиббий тадқиқотлар-
нинг муваффақият ва мағлубиятига боғлиқ”,
1
деб атади.
Яқиндан бошлаб асоссиз фитна назарияларига сабаб бўлган Стив
Жобснинг 2015 йилдаги иқрорига кўра, “эндиликда яқин ўн йилликлардаги
10 миллион инсон ҳаётига зомин бўлувчи энг йирик жаҳоншумул фалокат
урушдан эмас, балки катта эҳтимол билан ўткир юқумли вирусдан бўлиши-
ни, қурбонлар ракеталар эмас, микроблардан нобуд бўлишини башорат
қилган эди. Чунки давлатлар ядровий қуролларга жуда катта пуллар сарф-
лаб, эпидемияларни бартараф этишга эса жуда оз сармоя ажратиб келган”.
2
Касалликнинг беаёв тарқалишига буни бизга дахли йўқ қабилидаги
ортиқча хотиржамлик ҳам сабаб бўлган бўлиши эҳтимоли баланд. 2020
йилнинг биринчи ярмигача сиёсий ва диний қарашлари билан донг таратган
шахслар ушбу вирусни аввал шунчаки грипп, деб атаб, кўп хавотирларга
берилмасликка даъват этиб, кишиларга нотўғри кўрсатма бердилар. Айрим-
лар эса ушбу вирусни Пекиннинг уйғурларга нисбатан олиб борган зулмкор
сиёсати туфайли Хитойнинг ёлғиз ўзигагина жўнатилган илоҳий жазо, деб
баҳоладилар.
3
Аммо ушбу фонда 2021 й. май ойига келиб аҳолисининг аксарияти ислом
динига эътиқод қилувчи Туркия (4,8 млн. киши чалинган), Эрон (2,5 млн.),
Индонезия (1,6 млн.), Ироқ (1 млн.), Покистон (820 минг), Бангладеш (759
минг), Иордания (711 минг) ва БАА (520 минг) каби давлатлар коронавирус
туфайли дуч келаётган талафотлар бўйича дунёдаги биринчи 40 мамлакат
сирасига киргани юқоридаги гаплар пуч экани ҳамда вазиятга теранроқ ва
холис баҳо беришга ундайди.
Коронавирус илк бор Хитойнинг Хубэй вилояти маъмурий пойтахти,
аҳолиси 11 млн. кишилик Ухань шаҳрида қайд этилгани АҚШ маъмурияти
томонидан кескин танқид қилиниб, ушбу хасталикнинг келиб чиқишига оид
фитна назарияларини урчитиб юборди. Хусусан, Вашингтон вирус ўчоғи
1956 йилдан бери фаолият юргизиб келаётган Ухань вирусология институти
downturn-since-the-great-depression Перевод на русский язык. Гина Гопинат. Великая
самоизоляция: самый глубокий экономический спад со времен Великой депрессии. МВФ.
14.04.2020.
www.imf.org/ru/News/Articles/2020/04/14/blog-weo-the-great-lockdown-worst-
economic-downturn-since-the-great-depression
1
George Friedman. The Medical Structure and Calculated Risk. Geopolitical Futures. May 12,
2020
https://geopoliticalfutures.com//pdfs/the-medical-structure-and-calculated-risk-
2
Bill
Gates.
The
next
outbreak?
We're
not
ready.
TED
Talk
April
3,
2015
3
Rahib Ehsan. How Islamists Are Exploiting Covid-19.
Spiked
. March 24, 2020. www.spiked-
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
1
144
лабораторияси
1
бўлиши мумкинлигига шама
2
қилди. АҚШнинг 45-
президенти Дональд Трамп коронавирусни иккиланмасдан “хитой вабоси”,
деб атаб, Пекиннинг ҳаракати ва ҳаракатсизлигидан бутун дунё жабр
кўраётгани, бунинг учун Пекинни жавобгарликка тортиш лозимлиги
3
ҳақида
ҳатто БМТ Бош ассамблеяси сессияси мурожаатида ҳам баёнот берди. Қатор
АҚШ сенаторлари Хитойга қарши санкцияларни жорий этишни таклиф
этишди. Ҳатто Буюк Британиянинг Генри Жексон жамияти Пекин энди 3,2
триллион фунт стерлинг товон пулини тўлаши лозимлигини ёқлаб чиқди.
4
АҚШнинг Пью маркази ўтказган ижтимоий сўровномада иштирок этган
73% америкаликлар Хитой тўғрисидаги тасаввурлари салбий экани ва бу
кўрсаткич сўнгги ойлар давомида 7 фоизга ошганини маълум қилди.
5
Ўз навбатида Хитой Вашингтонни 2019 йил октябрь ойида Уханда бўлиб
ўтган VII Халқаро ҳарбий ўйинларда
6
иштирок этган америкалик ҳарбий-
ларнинг
7
қўли борлигига ишора қилди.
8
Мазкур ҳарбий ўйинларда, чунончи
Ўзбекистон ҳам муваффақиятли иштирок этганди.
9
Нуфузли “Lancet”
журнали коронавируснинг биологик қурол экани билан боғлиқ барча айблов
ва иддаоларни илмий нуқтаи назардан асоссиз эканини маълум қилди.
Халқаро саҳнада юз бераётган воқеаларнинг сўнгги ривожи, афтидан
етакчи халқаро оммавий ахборот воситалари ёрдамида жаҳон афкор омма-
сига аста-секинлик, лекин борган сари илдамлик билан 1989-2019 йй.
1
Website
of
Wuhan
Institute
of
Virology,
Chinese
Academy
of
Sciences
2
Tom Blackwell. The Wuhan Disease Lab Is the Focus of Suspicion and Conspiracy Theories
about
COVID-19’s
Origins.
National
Post.
Canada.
April
16,
2020,
3
Robert C. O’Brien (ed.). Trump on China. Putting America First. A collection of speeches laying
out
the
most
significant
United
States
foreign
policy
shift
in
a
generation.
www.whitehouse.gov/wp-content/uploads/2020/11/Trump-on-China-Putting-America-First.pdf
4
Matthew Henderson, Alan Mendoza, Andrew Foxall, James Rogers, and Sam Armstrong.
Coronavirus Compensation? Assessing China’s Potential Culpability and Avenues of Legal
Response.
The
Henry
Jackson
Society,
London.
UK
2020
44
p.
https://henryjacksonsociety.org/wp-content/uploads/2020/04/Coronavirus-Compensation.pdf
5
Laura Silver, Kat Devlin, Christine Huang. Americans Fault China for Its Role in the Spread of
COVID-19 Unfavorable views of China reach new historic high, and a majority supports taking a
tougher stand on human rights. July 30, 2020 www.pewresearch.org/global/2020/07/30/americans-
fault-china-for-its-role-in-the-spread-of-covid-19
6
CCTV Video News Agency. 2019 Military World Games Opens in central Chinese City of
Wuhan. October 18, 2019. www.youtube.com/watch?v=u3UOKwIoXo0
7
CISM Military World Games. U.S. Department of Defense, Washington D.C.
www.defense.gov/Explore/Spotlight/CISM-Military-World-Games
8
Liu Xuanzun. US military victim or spreader of virus? Global Times. Beijing. 26.04.2020
www.globaltimes.cn/content/1186802.shtml
9
O‘zbekiston sportchilari xalqaro harbiy o‘yinlarda. O‘zA 21.10.2019 http://uza.uz/uz/sport/o-
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
1
145
мобайнида меъдага тегиб улгурган “ислом экстремизми”
1
ўрнига “хитой
хавфи” сингдирилаётган кўринади. Маълумки, Ғарб матбуотида Яқин Шарқ,
Шимолий Африка ва Жанубий Осиё давлатларига “яшил таҳдид”, Хитой
тобора ошиб бораётган иқтисодий салоҳиятига нисбатан эса “қизил-сариқ
таҳдид” деган атамалар ишлатилади.
Хусусан, мазкур интилишларга муассасавий ва тизимли тус бериш
мақсадида 2019 й. апрель ойида Вашингтонда “Ҳозирги давр таҳдиди:
Хитой қўмитаси” номли лобби гуруҳи ўз фаолиятини йўлга қўйди. Бу
қўмитанинг бир гуруҳ америкалик неоконсерваторлар томонидан тўртинчи
маротаба қайта ишга тушиши ҳисобланиб, дастлабки икки маротаба
“Ҳозирги давр таҳдиди (Committee on the Present Danger) номи билан 1950 й.
ва 1970 й.да собиқ Совет Иттифоқи, сўнгра 2004 й.да Ироққа қарши
мажмуавий ҳарбий-сиёсий ва савдо-иқтисодий чора-тадбирларни кўриш
мақсадида АҚШ маъмурияти ташқи ва ички сиёсий йўналишига муайян
таъсир ўтказиш, маҳаллий ва халқаро ижтимоий фикрни ўз манфаатлари
йўлида шакллантиришдан иборат бўлган. Вебсаҳифасида қароргоҳи манзили
ҳам кўрсатилмаган қўмита миссиясида коммунистик Хитой Совет Иттифоқи
сингари АҚШ ва эркинлик ғояси учун ҳаётий ва мафкуравий таҳдид тимсо-
лида гавдалантирилиб, уни мағлуб этиш учун Америкада янги муросага
келиш зарурлиги ва тақозо этиши баён этилган.
2
Ҳозирда қўмита етакчиларидан бири ультра-қирғий ва аксил-глобализация
қарашлари билан машҳур бўлган Стивен Бэннон ҳисобланиб, АҚШ маъмурий
бошқарувини демонтаж қилиш концепцияси билан ном қозонган. Бу лойиҳани
С.Бэннон АҚШ консерватив сиёсий ҳаракатининг 2017 йилги қурултойида
сўзга чиқиб эълон қилган эди. Унга кўра, АҚШда амалдаги мавжуд солиқ,
меъёрий-ҳуқуқий ҳужжат ва савдо келишувлари АҚШ иқтисодий ўсишига
кишан ва суверенитетига тажовуз ҳисобланиб, II Жаҳон урушидан сўнг
эришилган сиёсий ва иқтисодий глобал муроса ўзини оқламаётгани ва унинг
ўрнига оддий кишиларни Қўшма Штатларга илк асос солган бирламчи 13
штатдан иборат соҳил элиталари ҳамда халқаро институтлар устидан назорат
ваколатини берувчи тизим билан алмаштириш лозим.
3
Дональд Трамп маъмурияти даврида кетма-кет расмий Вашингтоннинг
Транс Тинч океани шериклиги, Очиқ осмон шартномаси, Жаҳон соғлиқни
1
Саипов Забихулла. Турбулентность: исламский фактор во внешней политике США.
Ташкент УМЭД 2014. - 196 с.
2
‘Committee on the Present Danger: China’ Hosts Capitol Hill Roundtable Discussion of Threat
Posed by Communist China. The Committee on the Present Danger: China (CPDC). April 10,
2019.
https://presentdangerchina.org/2019/04/committee-on-the-present-danger-china-hosts-
capitol-hill-roundtable-discussion-of-threat-posed-by-communist-china
3
Philip Rucker, Robert Costa. Bannon Vows a Daily Fight for “Deconstruction of the
Administrative
State”.
Washington
Post.
February
23,
2017.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
1
146
сақлаш ташкилотидаги фаолиятига чек қўйиши Бэннон стратегияси аста-
секин, аммо қатъий татбиқ этишга эришилгани ҳамда у кўзлаган янги жаҳон
тартиби чизгиларидан далолат бериши мумкин. Аммо Қўшма Штатларда
ҳамма унинг реакцион қарашларига қўшилмайди, бунга мисол 2020 й.
ноябрда доктор Энтони Фаучига нисбатан жисмоний таҳдид этган кескин
ёзма хабарларидан сўнг Твиттер ва ЮТюб С.Бэнноннинг аккаунтларини ўз
саҳифаларидан буткул ўчириб юборди.
Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти Бош директори Тедрос Аданом
Гебреисус янги тушунарсиз хавфли вирус тури чиқишидан илгари ўзаро
савдо уруши ва даҳанаки сўзамолликлар авж олаётган Вашингтон ва Пекин-
ни коронавирусга сиёсий тус бермасликка, балки “совуқ уруши” даври
қарама-қаршиликларига қарамасдан чечак касаллигига барҳам беришда
ҳамкорлиги билан намуна бўла олган АҚШ ва СССР сингари яна бир карра
муштарак бирдамликни намойиш этишга чақирди.
1
Пандемия балоси 2016 йил кузидан бошланган “ўзбек баҳори” ва минта-
қавий савдо-иқтисодий алоқалари тобора жонланиб динамик касб этаётган
Марказий Осиё иқтисодиётига катта зарба бериб, ўзининг савдо-иқтисодий
ва молиявий босимини ҳамон ўтказиб келмоқда. Хитой жаҳон иқтисодининг
локомотиви сифатида Марказий Осиё давлатларининг асосий савдо шериги
ҳисобланади. Расмий Пекиннинг жуда узоқни кўзлаган қитъалараро стра-
тегик “Бир макон, бир йўл” лойиҳасини амалга оширишда Марказий Осиё
давлатлари, шу жумладан Ўзбекистон стратегик занжир мамлакатлардан
ҳисобланади. Ушбу лойиҳа бўйича АҚШнинг “Рэнд” корпорациясининг
таҳлилий докладида “Хитойнинг Марказий Осиё орқали Яқин Шарққа
қуруқлик магистрал транспорти алоқалари Қўшма Штатларга адоватли
муносабатда бўлган минтақавий режимлар ўртасида иқтисодий, сиёсий ва
ҳарбий ҳамкорликка хизмат қилиб қўйиши Вашингтон учун муаммоли
бўлиб қолиши”
2
таъкидланган.
Коронавирус ҳолатлари минтақага дарча очиб аввал Қозоғистонга 2020
йилнинг 13 мартида
3
кириб келиб, Ўзбекистонда 15 март, Қирғизистонда 18
март, сўнгра Тожикистонда 30 апрел
4
куни илк бора қайд этилгани расман
1
Bill Chapel. Please Don’t Politicize This Virus, WHO Head Says After Trump Threatens Funding.
NPR Apr 8, 2020. www.npr.org/sections/coronavirus-live-updates/2020/04/08/829944795/please-don-
t-politicize-this-virus-who-head-says-after-trump-threatens-funding
2
Mark Burles. Chinese Policy Toward Russia and the Central Asian Republics. RAND
Corporation
Report
MR-1045-AF.
1999.
95
p.
Available
at:
3
Махаббат Енсебаева. Коронавирус в Казахстане: хронология событий. День первый.
InformБЮРО
13.03.2020
https://informburo.kz/stati/koronavirus-v-kazahstane-hronologiya-
sobytiy-den-pervyy.html
4
В Таджикистане официально признали: коронавирус в стране есть! Asia-Plus 30.04.2020
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
1
147
маълум қилинди. ЖССТ аъзоларининг Туркманистонга июль ойидаги 10 кунлик
сафари давомида
1
ковид мамлакатда қайд этилмаганлиги уларга яна бир бор
тушунтирилди. Собиқ шўро иттифоқининг энг чекка қайноқ нуқтаси бўлмиш
юртда ЖССТ COVID-19ни нафақат 11 март куни глобал пандемия,
2
балки 30
январда жамоатчилик саломатлиги соҳасида халқаро ҳамжамият хавотирлигини
уйғотувчи фавқулодда ҳолат,
3
деб эълон қилган куннинг эртасигаёқ Туркма-
нистон чегарадош қўшни мамлакатлар билан ўз чегарасини ёпган эди.
4
Хитой минтақанинг барча мамлакатларига коронавирус талафотларига
қарши курашиш мақсадида ўз инсонпарварлик ёрдамини, шу жумладан
ихтисослашган тиббиёт вакилларидан иборат мобил гуруҳларни йўллади. Ўз
навбатида минтақа мамлакатлари ҳам Хитойга ўз ҳамдардлик ва дўстона
муносабатлари рамзи сифатида гуманитар ёрдамини жўнатди. Хитой
Туркманистонда 1 млн. тиббий ниқобни сотиб олди. Марказий Осиёнинг уч
мамлакати Хитой билан бевосита чегарадошдир, булар – Тожикистон,
Қирғизистон ва Қозоғистон. Ушбу ва Хитой билан чегарадош бўлган бошқа
давлатларда ковидга қарши курашишдаги назорат жилови абгор аҳволда
экани, мамлакатнинг тиббиёти, аҳолиси, даромади билан боғлиқ статистика
қуйидаги жадвалда келтирилмоқда. [№1 жадвалга қаранг].
Хитойнинг ўзи эса 01.05.2021 ҳолатига кўра дунё бўйича ковид талафот-
лари статистикаси бўйича 95-ўринни эгаллаб, 90,655 кишига юқиб, ундан
4,636 киши нобуд бўлган. Халқаро матбуотда Хитойда 2020 й. январь-
февраль ойларида тўсатдан 21 миллионга яқин мобил телефон рақамлари-
нинг ўчиб қолиши аслида ковид қурбонлари шунча бўлган бўлиши мумкин
деган мишмишлар ўз тасдиғини топмади.
5
Бу борада тадқиқотчи Рафаэлло Пантуччи Марказий Осиё минтақаси-
нинг айрим давлатларининг аҳолиси орасида синофобия кайфиятлари
кузатилаётганига
6
аҳамият берди. Яқинда Вашингтонда таъсис этилган
1
WHO Regional Office for Europe. WHO/Europe expert team reaches Turkmenistan to support
the
country’s
COVID-19
response.
07.07.2020
2
WHO Director-General's opening remarks at the media briefing on COVID-19 - 11 March 2020.
March 11, 2020. www.who.int/dg/speeches/detail/who-director-general-s-opening-remarks-at-the-
media-briefing-on-covid-19---11-march-2020
3
World Health Organisation. Coronavirus disease (COVID-19) outbreak. WHO declared the
outbreak a Public Health Emergency of International Concern (PHEIC) Undated
www.who.int/westernpacific/emergencies/covid-19
4
Туркменистан
закрыл границу с Узбекистаном. Turkmen.News. 31.01.2020.
www.turkmen.news/news/turkmenistan-zakryl-granitsu-s-uzbekistanom
5
Arijeta Lajka. Drop in cellphone users in China wrongly attributed to coronavirus deaths. AP
News. March 31, 2020 https://apnews.com/article/8717250566
6
Raffaello Pantucci. Beijing Binds: COVID-19 and the China-Central Asia Relationship. Central
Asia
Program.
CAP
Paper
No.
232.
p.2
www.centralasiaprogram.org/wp-
content/uploads/2020/06/Beijing-Binds-COVID-19-and-the-China-Central-Asia-
RelationshipCAP232.pdf
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
1
148
Марказий Осиё масалаларини ўрганиш Оксус жамияти бу масалага жиддий
киришиб, 2018-2020 йиллар мобайнида Хитойга қарши Қирғизистонда 15
маротаба (жами 3178 киши), Қозоғистонда эса 28 маротаба (жами 1131)
ғалаёнлар бўлиб ўтганини
1
эълон қилди. Айнан шу тадқиқотга кўра, 2020
йилда ковид масаласида Ўзбекистонда 7 маротаба (жами 205 киши), Қирғи-
зистонда 17 (536 киши), Қозоғистонда эса 62 марта (2971 киши иштирокида)
намойишлар содир бўлган.
Хитой билан чегарадош давлатларда COVID-19 расмий талафотлари миқёси
№
Давлат номи
Хитой
билан
умумий
чегара
Зарар-
ланиш
(нафар
киши)
Ўлим
ҳолат-
лари
Аҳолиси
Аҳоли
жон
бошига
ялпи
миллий
даромад $
1.
Ҳиндистон
3380 км
19,157,094
211,835
1,391,234,758
2,130
2.
Россия
3645 км
4,805,288
110,128
145,986,418
11,260
3.
Покистон
523 км
820,823
17,811
224,429,976
1,530
4.
Непал
1440 км
323,187
3,279
29,569,281
1,090
5.
Қозоғистон
1533 км
319,818
3,668
18,962,471
8,810
6.
Мьянма
2185 км
142,817
3,209
54,712,043
1,390
7.
Қирғизистон
858 км
95,275
1,604
6,613,074
1,240
8.
Афғонистон
76 км
59,942
2,631
39,650,573
540
9.
Монголия
4677 км
35,979
110
3,321,888
3,780
10.
Тожикистон
414 км
13,308
90
9,714,124
1,030
11.
Вьетнам
1283 км
2,928
35
98,063,729
2,540
12.
Бутан
470 км
1,074
1
778,638
2,970
13.
Лаос
423 км
757
0
7,362,800
2,570
Жами зарарланиш ва ўлим
ҳолатлари
25,778,290
354,401
№1 жадвал. Хитой билан чегарадош давлатларда COVID-19 талафотлари
миқёси. (01.05.2021 й. Тошкент вақти билан соат 05:00 ҳолатига кўра). Ман-
балар: World Fact Book China, Worldometers, 2019 World Bank GNI per capita
Atlas method.
Айниқса ковид ғавғоси ортидан ўз халқаро сиймосининг муҳофазаси
учун оғриқли равишда қайғураётган Пекин гўё башариятни коронавирусдан
халос этиш учун ер куррасига юборилган ва бунинг учун Хитойга равона
бўлишни орзу қилаётган самарқандлик девона, сохта “пайғамбар”нинг ҳам
иддаоларига жавоб беришга фурсат топа олди. Хитой Халқ Республикасининг
Тошкентдаги Элчихонаси ўз раддиясида, чунончи “Хитой коронавируснинг
ватани эмаслиги, шунчаки илк бор уни аниқлагани, кўплаб илмий тадқиқотлар
ковид эпидемия тарқалишидан анча аввал ўзга ўлкаларда пайдо бўлгани ҳамда
1
The Central Asia Protest Tracker (CAPT). The Oxus Society for Central Asian Affairs.
Washington DC 2020 www.oxussociety.org/viz/protest-tracker
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
1
149
унинг келиб чиқиши ҳақида узил-кесил тўхтамга келинмаганини” билдириб,
чиқиш якунида ҳаммага мустаҳкам сиҳат-саломатлик тилади.
1
Ўзбекистон 2020 й. февраль ойиданоқ вазиятни чамалаб авваламбор
ишни қўшни мамлакатларда таълим олаётган ватандош талабаларни ўз ота-
оналари ва оилалари бағрига қайтариш, республика олий ўқув юртларига
кўчириш
2
ва жойлаштириш,
3
мамлакат тиббий муассасалари учун тез тиб-
бий ёрдам машиналарининг зудлик билан харид қилиниши билан бошланди.
Бу борада Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев “коронавирус панде-
мияси кўзимизни очди”, деб таъкидлади.
4
Дунё мамлакатларининг тожсимон вирусга қарши курашиш ва унга барҳам
бериш тажрибалари уларнинг шу кундаги соғлиқни сақлаш тизими хато-
камчиликлари ва қандай чора-тадбирларни кўришлари лозимлигини кўрсатиб
қўйди. Диққатга сазовор жиҳати – зарарланиш даражаси минимал, ўлим ҳолати
35 кишидан кам бўлган Хитойга бевосита чегарадош бўлган Бутан, Лаос ва сал
кам 100 миллионлик Вьетнам каби давлатлар ҳам борки, уларнинг превентив
тажрибасини ўрганиш нур устига аъло нур ва мақсадга мувофиқ бўлар эди.
Бошқа сўзлар билан айтганда, Хитойга чегарадош 13 мамлакатдаги қурбонлар
сони мамлакат ичидаги ўлимлар миқдоридан 76 баравар кўп. Мазкур жадвалга
Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти билан ҳамкорлик қилмаётган ва матбуоти
ёпиқ бўлган Шимолий Корея киритилмаган.
Маълумки, 1998-1999 йилларда жаҳон матбуоти таъсирида деярли бутун
дунёда “2000 йил муаммоси” номи остида жазава халқаро тус олиб, унга
қарши қатор чора-тадбирлар кўрилган эди. Y2K назариясига кўра 2000 й. 1
январдан бошлаб электрон ҳисоблаш машиналарга таяниб иш юритувчи
йирик корхоналар, атом электр станциялари, авиакомпаниялар фаолияти гўё
йиллар рақами алмашганини чалғитиб қўйиб издан чиқиши башорат
қилинган эди. Ушбу тайёргарликларга дунё бўйлаб 308 млрд АҚШ доллари
сарфланган.
5
Хоссатан, АҚШда бошланиб, Халқаро фуқаро авиацияси таш-
килоти (ИКАО) ва БМТ томонидан қўллаб-қувватланган айюҳаннос
Россияда ҳам ҳукумат комиссиясини тузишга,
6
ўз-ўзидан Россия ахборот
1
Пресс-секретарь Посольства КНР в РУ. 19.07.2020
2
O‘zbekiston talabalarni Vataniga qaytarmoqda.
Janubiy Qozog‘iston
gazetasi. 15.02.2020.
3
Qo‘shni davlatlardan o‘qishi ko‘chirilganlarning navbatdagi ro‘yxati e’lon qilindi. Toshkent
davlat iqtisodiyot universiteti – TDIU. 28.04.2020. http://tsue.uz/?p=12811
4
Shavkat Mirziyoyev: Yuqumli kasalliklar tarqalmasligi uchun ogoh, hushyor, tayyor bo‘lishimiz
kerak.
O‘zbekiston
Respublikasi
Prezidentining
rasmiy
veb-sayti
09.05.2020
https://president.uz/oz/lists/view/3565
5
Robert Mitchell. Y2K: The Good, the Bad and the Crazy.
Computerworld
. December 28, 2009
www.computerworld.com/article/2522197/y2k--the-good--the-bad-and-the-crazy.html
6
Распоряжение Президента Российской Федерации от 17.06.1999 г. № 194-рп О
неотложных мерах по решению «Проблемы 2000» в Российской Федерации
http://kremlin.ru/acts/bank/13989 Распоряжение правительства Российской Федерации от 21
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
1
150
маконидаги постсовет давлатлар, шу жумладан Ўзбекистонда эса 1999 й. 21
декабрда Вазирлар Маҳкамасининг махсус қарори ҳам қабул қилиниб, халқаро
ҳаётдаги ваҳиманинг кучидан маҳаллий самолётларнинг парвози муайян вақтга
таъқиқлаб қўйилган эди.
1
Аммо, воқеаларнинг кейинги ривожи у ҳозирги атама
билан номлаганда фейк-ньюз – сохта хабар бўлиб чиққан эди. Энди COVID-19
феноменига нисбатан ва у Y2K тақдирини такрорлаши мумкин-мумкин эмас-
лиги жавобини олий ҳакам вақтнинг ўзи бера олади.
Хулоса. Пандемиянинг яшин тезлигида дунё бўйлаб тарқалиши халқаро
муносабатлар тизими ва дипломатиясининг энг янги тарихида ўзига хос
бурилиш нуқтасини ясаб замонавий дипломатик муносабатларда янгича
тартиб тамойилларни ўрнатилишига туртки ясаши мумкин. Бир тарафдан
бошқарув тизими авторитар ҳисобланган Хитойнинг глобал офатга нисбатан
олиб борган муросасиз сиёсати, инсон ҳуқуқларини устун қўювчи либерал-
демократик мамлакатларнинг давлат тузумидан афзалми мазмунидаги баҳс-
ларга ҳам дебоча ясай олди. Жаҳон матбуотида “ниқоб дипломатияси”, “тиб-
биёт дипломатияси” атамалари сиёсий-ижтимоий муомалага кириб келди.
Чунончи, проф. Алишер Файзуллаев “пандемияга қарши дипломатик жавоб
беришда кўп томонлама дипломатия тизими энг заиф бўғин бўлиб чиққа-
ни”,
2
шу боис “дипломатларнинг галдаги асосий мулоқот доиралари дипло-
матик институт ва жараёнларга нисбатан жамоатчилик ишончини қайта
тиклашга йўналтирилган бўлиши даркор”
3
, деган фикрни илгари сурди.
АСЕАН, БМТ, ЕИ, ИҲТ, МДҲ, НАТО, ШҲТ ва бошқа қатор халқаро
ташкилотлар йиғилишлари онлайн тарзга кўчиб бориши ҳукуматлараро му-
носабатлар башанг тусли шаклдан инсонлар манфаатларига бевосита хизмат
қилувчи камхарж ва натижадор мазмун касб этаётган бўлса ажаб эмас.
АҚШ президенти Барак Обама маъмурияти даврида Вашингтоннинг
Эрон бўйича асосий музокарачиси, Стэнфорд университети профессори,
ҳозирда президент Жозеф Байден томонидан Мудофаа вазирлигининг сиёсий
масалалар бўйича муовини лавозимига номзоди кўрсатилган Колин Каль
4
2021
января 1999 года N 100-р [О проведении работ по предотвращению негативных
последствий компьютерного сбоя при наступлении 2000 года] (с изменениями на 14 ноября
1999 г.) http://docs.cntd.ru/document/901724613
1
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori “Sanalar o‘zgarganda (2000 yil
muammosi) havodagi parvozlarni kompyuter bilan boshqarishda yuz berishi mumkin bo‘lgan
uzilishlar oqibatlarining oldini olishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” Toshkent,
21.11.1999 № 534 https://lex.uz/docs/1592305?otherlang=1
2
Alisher Faizullaev. Blog Post. Diplomacy’s Response to the Coronavirus. The Hague Journal of
Diplomacy. May 18, 2020. www.universiteitleiden.nl/hjd/news/2020/blog-post---diplomacys-
response-to-the-coronavirus
3
Alisher Faizullaev. Blog Post. Diplomacy’s Response to the Coronavirus (Part II). The Hague
Journal of Diplomacy. May 28, 2020. www.universiteitleiden.nl/hjd/news/2020/blog-post---
diplomacys-response-to-the-coronavirus-part-ii
4
Colin Kahl is Joe Biden’s pick for under secretary of defense for policy by Melissa De Witte on
January 5, 2021 https://news.stanford.edu/thedish/2021/01/05/colin-kahl-is-joe-bidens-pick-for-
under-secretary-of-defense-for-policy
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
1
151
й. август ойида сотувга чиқарилиши режалаштирилган ҳаммуаллифликда ёзган
“Тебранишдан сўнг: пандемия сиёсати ва халқаро тартибнинг якуни”
1
номли
китобида “заиф давлатлар янада сустлашиши, низо ва оммавий мажбурий
кўчиб ўтишларнинг авж олиши, пандемия боис халқаро институт ва иттифоқ-
ларнинг ички зўриқишнинг ошиши, муносабатлари аллақачон инқирозга учра-
ган АҚШ ва Хитой янги совуқ уруш томон одимлаб кетаётгани, бунга Хитой-
нинг маҳфийлик ва халқаро тартибни ўрнатишда масъулиятсиз ёндашуви сабаб
бўлаётгани” ҳақида башоратларни илгари сурган.
СИЁСИЙ
ИҚТИСОДИЙ
ИЖТИМОИЙ
Глобал ва минтақавий
муаммоларнинг
кескинлашиши
Бюджет камомади,
иқтисодий таназзул,
вакциналар жанги
Касалликларнинг
назорат ташқарисидан
чиқиб кетиши
Жамоат тартибсизлиги
ва фуқаролар
ишончсизлигининг
ошиши
Сайёҳлик ва ҳаво
қатновларининг
тўхташи
Санитария-
эпидемиологик соҳа
ходимлари салоҳияти
Давлатлараро
чегаравий низолар
Саноат корхоналари
фаолиятининг
фалажланиши
Ишсизлик ва аҳоли
даромадларининг
камайиши
Давлат тўнтаришлари
ва инқилоблар
Инфляция ва ташқи
қарздорликнинг
ошиши
Ўлим, жу жумладан
тиббиёт ходимлари
ўлимининг ортиши
Юртга қайтиш бўйича
кескинлик ва ғалаёнлар
Тиббий техник
таъминот ва дори-
дармонлар қимматлиги
танқислиги
Сустлашган
ижтимоий
ҳимоя, эркин ҳаракат
чекловлари
Инсон омили билан
боғлиқ техноген
офатлар
Беқарор ташқи ва ички
миграцион ҳолат
Озиқ-овқат
хавфсизлиги ва
нархларнинг ошиши
№2 жадвал – Ковид боис эҳтимолий чақириқлар – муаллиф тўплами
Шунингдек, К.Каль фикрича, Америка Қўшма Штатлари 70 йилдан бери
бунёд қилиб келган халқаро тартибга дарз кетди, дунё ўз оқими бўйича
ҳаракатланмоқда. Пандемия инқирози сўнгги ўн йилликлар ичида илк бор
Америка етакчилиги ҳақида ном-нишон қолмаган бўҳрон бўлди. Глобал
муаммога бир ёқадан бош чиқариб ечим топишга киришилмади, ҳар бир
мамлакат ўз аравасини ўзи тортишга интилди хоҳ у тиббий ускуналарни
заҳира қилиш ёхуд чегараларни ёпиш бўлсин. Дунё бўйлаб миллатчилик
кучайди, демократия чекинди, аҳолининг ҳукуматга бўлган ишончи сўнди,
1
Colin Kahl, Thomas Wright. Aftershocks: Pandemic Politics and the End of the Old International
Order Hardcover 2021 320 p. https://www.amazon.com/Aftershocks-Pandemic-Politics-
International-Order/dp/1250275741
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
1
152
глобализация боис вужудга келган нотенгликларга қарши исёнлар содир
бўлиши тинмаяпти, минтақавий можаролар ва давлатларнинг ўз таъсир
доирасини кучайтиришга бўлган рақобати ортмоқда, халқаро ҳамкорлик эса
сўниб бормоқда. Шунга қарамасдан умид учқунлари ўчмаган, оддий инсон-
лар ўзларининг саховат ва меҳрларини намойиш эта олдилар. Америка ўз
мамлакати камчиликларини англаш ва уларни қабул қилишга маҳкум ҳамда
ўз юрти ва хорижда катта ўзгаришларни амалга ошириш учун муайян замин
ярата олиши мумкин.
2021 йилнинг 3 мартида қабул қилинган президент Жозеф Байден томо-
нидан имзоланган Америка Қўшма Штатларининг жиловлаш сиёсатини
эслатувчи ўзига хос Миллий хавфсизлик муваққат стратегиясида айнан
Хитой Ҳалқ Республикаси энг кўп маротаба 20 карра зикр этилган. Унга
кўра, жаҳон бўйлаб куч-қудрат тақсимоти ўзгариб бораётгани, бунда чунон-
чи ўта қатъий йўсинда қад ростлаётган Хитой мавжуд барқарор ва очиқ
халқаро тизимга нисбатан изчил чақириқ ташлашга иқтисодий, дипломатик,
ҳарбий ва технологик салоҳиятли ягона истиқболли рақиб сифатида гавда-
лантирилган. Шунингдек, янги маъмуриятнинг хавфсизлик тизимлари дунё-
қараши акс этган Оқ уй ҳужжатида халқаро кун тартибини Пекин эмас,
Вашингтон белгилажаги, эндиликда АҚШ Хитойнинг қўшнилари ва тижо-
рий шерикларини тазйиқ ёки номутаносиб хорижий таъсирдан ҳоли муста-
қил сиёсий танловлар қилишда ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилишларида қўллаб-
қувватлашга аҳд қилганини маълум қилган. Хусусан стратегик ҳужжатда
Қўшма Штатлари Хитойга нисбатан амалий, натижага йўналтирилган
дипломатияни олиб боражагини ҳамда бунда нотўғри англашув ва қусурли
ҳисоб-китоб қилиш таваккалчилигини қисқартиражаги баён этилган.
1
Таъкидлаш жоизки, коронавирус дарди ҳаво ҳарорати кўтарилиб, кунлар
исиб кетиши билан йўқолади, деган хабар ҳатто расмий доираларда кенг
тарқалди. Аммо у ва шу каби баъзи профилактик тадбирлар афсона бўлиб
чиқди. ЖССТ бу ҳақида аллақачон 2020 йилнинг баҳорида эълон қилган
эди.
2
Шу йўсинда ковид касаллиги нафақат инсониятнинг кундалик турмуш
тарзида, бали халқаро муносабатларда ҳам қатор ўзгаришларга туртки ясаб,
яқин ва ўрта муддатли қатор чақириқларни келтириб чиқаришига сабаб
бўлмоқда. (№2 жадвалга қаранг). Ушбу мавзуда тадқиқот олиб борган
Фарид Закария ўзининг “Пандемиядан кейинги дунё учун 10 сабоқ” номли
янги китобида айнан пандемия жаҳонда йиллар давомида рўй бериши мум-
кин бўлган сиёсий, ижтимоий, технологик ва иқтисодий жараёнларни жадал-
лаштириб юборди ҳамда унинг янада оғир асоратлари, чунончи мамлакатлар
1
Renewing America’s Advantages. Interim National Security Strategic Guidance. The White
House. March 2021 https://www.whitehouse.gov/wp-content/uploads/2021/03/NSC-1v2.pdf
2
World Health Organization (WHO). Рекомендации ВОЗ для населения в связи c
распространением нового коронавируса (2019-nCoV): мифы и ложные представления
www.who.int/ru/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public/myth-busters
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
1
153
ораси ва ҳамда ичкарисидаги бойлик ва қашшоқлик даражалари ўртасидаги
жарлик баттар чуқурлашиши ҳақида башорат қилади.
1
Бу эса уларга биргаликда ечим топиш, тегишли тадорикни кўриш, тўғри
маълумот асосида мулоҳазали мақбул қарор қабул қилишни тақозо этади.
Ҳар бир ҳукумат ва мамлакат ўзининг ривожланиш муаммолари, гардани-
даги ташқи қарз, бюджет камомадлари ҳамда ўз коронавируси билан яккама-
якка ва юзма-юз қолганида ҳақиқатга мос, холис ва имкон қадар илмий-
назарий асосланган ахборотга таяниб иш кўриши вужудга келган инқироз
бўҳронидан тезроқ ва омонроқ чиқишда айни муддао бўлиши табиийдир.
Савдо-иқтисодий ва сармоявий нуқтаи назардан Пекин билан, халқаро
сиёсий нуфуз жиҳатидан Вашингтон билан яхши муносабатларга эга бўлиш-
лари кутилган Марказий Осиё давлатлари пост-пандемия даври дипломатия-
сининг ўзига хос томонларини инобатга олишлари мумкин.
САЛАЙДИНОВ БАХТИЁР
тадқиқотчи, ЎДСМИ
Марказий Осиёдаги интеграцион жараёнлар:
давлатлараро муносабатлар ва ҳамкорлик масалалари
Аннотация. Мақолада Марказий Осиёдаги ҳар бир мамлакатнинг минтақавий
ҳамкорликка ёндошувдаги фарқлари ўрганилган. Минтақа давлатлари раҳбарлари илгари
сурган ташаббуслар таҳлил қилинган. Минтақа мамлакатлари ташқи сиёсий концепция-
ларининг ўзига хосликлари муаллиф томонидан баён қилинган. Марказий Осиё давлатлари
ташқи сиёсатидаги омиллар таҳлил қилинди. Марказий Осиёдаги Ўзбекистонга қўшни
бўлган давлатларда юз бераётган эволюцион жараёнларнинг таҳлили орқали минтақада
интеграция зарур эканлиги тушунтирилган. Минтақавий ҳамкорлик халқаро, сиёсий,
иқтисодий ва бошқа муносабатларни барпо этишга мойиллик кучайиб бораётган замона-
вий оламдаги геосиёсий жараёнлар эволюциясини тушунишга асослангандир. Бундай
қараш нисбатан турли хил қадимий маҳаллий ришталар билан ўзаро боғланган бўғиндан
иборат бўлган замонавий Марказий Осиёга нисбатан ўта долзарблиги таъкидланган.
Минтақа мамлакатлари ривожланиши бевосита қўшнилар билан муносабатларни
мустаҳкамлаш, истиқболларни очиб берадиган махсус ҳуқуқий ҳужжат ёки концепцияни
ишлаб чиқишга қаратилган айрим омиллар кўриб чиқилган. Халқаро ҳамжамият олдида
минтақа давлатлари раҳбарларининг минтақада халқаро муносабатларнинг янги кичик
тизимини яратиш учун нуфузли халқаро ташкилотлар ва форумларнинг минбарларидан
туриб қилган чиқишлари баён қилинган. Хавфсизлик ва ривожланиш соҳаларида Марказий
Осиё давлатларининг йирик минтақавий ва халқаро ташаббуслари алоҳида таъкидланган.
Минтақа мамлакатларининг ўзаро чегаралар бўйича муаммоларни ҳал қилишга
қаратилган чора-тадбирлари таҳлил қилинган.
1
Fareed Zakaria. Ten Lessons for a Post-Pandemic World. W. W. Norton & Company 1st ed.
2020 320 pp.
