BITUM VA UNING ASFALT-BETON QORISHMASIDAGI AHAMIYATI
Professor RAHIMOV RAXIMBOY ATAJONOVICH., magistrant RO’ZMETOVA GULNOZA ULUG’BEK
QIZI., magistrant NAPASOVA SALTANATXON ZOKIR QIZI
Urganch Davlat Universiteti
Annotatsiya:
Ushbu ilmiy maqolada organik bog’lovchi hisoblangan bitum va uning turlari ushbu
bog’lovchining asfalt-beton xomashyosidagi o’rni haqida qisqacha ma’lumotlar berib o’tilgan.
Kalit so’zlar:
bitum, neft, asfalt-beton, sirt faol modda.
Abstract:
This scientific article provides brief information about bitumen, which is considered an organic binder,
and its types, the role of this binder in asphalt concrete raw materials.
Key words:
bitumen, oil, asphalt-concrete, surfactant.
Аннотация:
В данной научной статье приведены краткие сведения о битуме, который считается
органическим вяжущим, и его видах, роли этого вяжущего в асфальтобетонном сырье.
Ключевые слова:
битум, нефть, асфальтобетон, ПАВ.
Bugungi kunda avtotransport yo’llari sifat darajasini oshirish, avtotransport qatnovini
yaxshilash dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Yo’l qurilish ishlari sifatini oshirish imkonini
beradigan to’laqonli buyurtmachi xizmatini yaratish maqsadida Oʼzbekiston Respublikasi
Prezidentining 2017-yil 14-fevraldagi PF-4954-son “Yo’l xo’jaligini boshqarish tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi farmoni[1] qabul qilindi. Hozirda Bektemir tumanida
“Popenburg-Uzbekiston” qo’shma korxonasi Germaniya bilan hamkorlikda asfalt-beton ishlab
chiqarish bo’yicha yetakchi o’rinlarni egallab kelmoqda. Uskunalar Germaniyadan keltirilgan bo’lib,
birinchidan, energiya sarfini 3-4 marotaba tejaydi, ikkinchidan, ishlab chiqarish quvvati ham yuqori.
Teltamat uskunasi soatiga 240 tonna asfalt ishlab chiqaradi hamda yaroqsiz asfaltni qayta ishlab
tayyor mahsulot holiga keltiradi buning natijasida xomashyoni tejashga yordam beradi. Frumika
uskunasida esa 120 metr kub beton aralashmasi ishlab chiqariladi. O’zbekiston sharoitida asfalt-
betonqoplamalarining deformatsiyalari va buzilish sabablarini tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, mavjud
buzilishlarning barcha turlari qirqimli deformatsiyalar, sirtdagi yoriqlar, chuqurchalar, chiziqlar va
cho’kmalar ko’rinishidagi buzilishlar bilan bog’liq. Asfalt-beton qoplamalarining sifatsizligi asosan
yopishqoqligi past bitumdan foydalanish, issiqlikka chidamliligi va yuqori mo'rtligi bilan bog'liq.
Bundan tashqari, GOST 33133-2014 [2] talablarini eskirgan materiallar va texnologiyalardan
foydalanish bilan ta'minlashdagi qiyinchiliklar bilan bog'liq bo'lgan buzilishlar salbiy ta'sir ko'rsatdi,
bu esa asfalt-betonqoplamalarining mustahkamligining pasayishiga olib keldi, ayniqsa yuqori
qatlamlarda. Asfalt-betonning kesishga chidamliligi to'g'ridan-to'g'ri uning kuchiga bog'liq, ayniqsa
yozning yuqori haroratida GOST 9128-13 [3] bo'yicha 50ºC haroratda asfalt-betonning
mustahkamligini ta'minlash SLC ob-havo va iqlim sharoitlari uchun qoplamaning kesishga
chidamliligini talab qilish uchun etarli emas, bu dala kuzatuvlari natijalari bilan tasdiqlangan va
hisoblangan.
Haroratning oshishi bog'lovchining yopishqoqligini pasaytiradi va asfalt-beton zarralari
orasidagi bog'lanishni kamaytiradi, ayniqsa yuqori haroratlarda qoplamalarning kesish
deformatsiyalariga
chidamliligi
asfalt-betonning
fizik-mexanik
xususiyatlariga
bog'liq.
N.V.Gorelshev[4] ishlarida kesishga chidamliligini aniqlash uchun ezilgan toshning ortib borayotgan
tarkibidan foydalangan holda asfalt-betonning kesishga chidamliligini hisoblash keltirilgan. Uning
fikriga ko'ra, maydalangan toshning katta donalarining tarkibi qoplamaning mineral skeletining
kesilishiga qarshilikni oshiradi. Biroq, ishda bitumning mineral materiallarga yopishqoqligi va
yopishqoqligiga etarlicha e'tibor berilmaydi. Bu havoning past haroratida (0 ° C dan past) yopishqoq
sinishi va bitumning po'stlog'ini tozalashda muhim ahamiyatga ega emas. mineral material yuzasidan
plyonka paydo bo'ladi va yuqori haroratlarda (50 °C dan yuqori) havoda aloqa kuchining pasayishi
kuzatiladi.
Respublikamizda ishlatilayotgan bitumning 60-70 % i yo’l qurilishiga 20-24 % i umumiy
qurilishga qolgan 5-7 % i tom topish hamda 1-2 % i maxsus ishlarga sarflanadi. Bitumning asosiy
xususiyatlariga yopishqoqlik, yumshatilish nuqtasi va mo'rtlik, cho'ziluvchanlik kiradi.
Bitumli
minerallarning mo'rtligi yoriqlarning paydo bo'lishiga olib keladi.
Neft bitumlari yuqori molekulyar
og'irlikdagi uglevodorodlar aralashmasidan iborat. Ularning kimyoviy tarkibi og'irligi bo'yicha
quyidagicha:
uglerod 80 - 85%;
vodorod 8 - 12%;
kislorod 0,2 - 4%;
oltingugurt 0,5 - 10%;
azot 0,2 - 0,4%.
Bitumning haqiqiy zichligi taxminan 1000 kg / m3, molekulyar og'irligi esa 700-800 amu.
Bitum ko'p jihatdan 3 asosiy komponentning miqdoriy nisbatlariga bog'liq bo'lgan xususiyatlarga
ega: moylar, qatronlar va asfaltenlar. Eng ko'p o'rganilgan bitum komponentlari moylardir.[5]
Yog'lar - bitumning eng yengil va eng suyuq qismidir. Ular rangsiz yoki deyarli rangsizdir.
Yog'larning solishtirma og'irligi 600-1000 kg / m
3
oralig'ida o'zgarib turadi.
Yog'lar bitumga
suyuqlik, harakatchanlik beradi, uchuvchanlikni oshiradi, mo'rtlik va yumshatilish haroratini
pasaytiradi. Qatronlar – solishtirma og‘irligi 1000 dan 1100 kg/m
3
gacha bo‘lgan yopishqoq
moddalar. Ularning rangi sariqdan to'q jigarranggacha o'zgaradi. Konsistensiyaga ko'ra, ular suyuq,
yopishqoqdan qattiqgacha, ko'pincha qatron-yarim qattiq bo'lishi mumkin. Qatronlar miqdorini
oshirish bitumning elastikligini oshirishga yordam beradi. Qattiq bitum va qatronlar 20-25°C
haroratda quyuq 180°C da esa suyuq holatga aylanadi.[6] Boglovchi sifatida bitum mayda va yirik
to‘ldirgichlarni o‘zaro yopishtiradi va yaxlit, zararli muhitga chidamli asfalt-beton hosil qiladi.
Yo’lga yotqizilgan asfalt-beton qatlamining qalinligi va yuzasining kattaligi bitumning eskirishiga
katta ta’sir etadi. Asfalt-beton qatlam qanchalik yupqa bo‘lsa, o‘zgaruvchan va issiq iqlimli
hududlarda, jumladan, O‘zbekiston sharoitida uning eskirishi tezlashadi. Shu bois quyosh nuri va
kislorod ta ’siridagi asfalt-betontarkibini hisoblashda tanlangan bitum, mineral kukuni, mayda va
yirik to‘ldirgichlar samarali miqdorda olinishi kerak.
Yuqori haroratda tayyorlangan (170-190°C)
asfalt-beton qorishmaning uzoq vaqtli issiq-quruq muhit sharoitida mustahkamligi oshadi, ammo u
mo‘rt holatga o’ta boshlaydi, suvga va sovuqqa chidamliligi sezilarli kamayadi. Asfalt-beton xossasi
harorat ta’sirida sezilarli o‘zgaradi. Oddiy haroratda asfalt-beton qayishqoq egiluvchan holatda,
sovuq sharoitda esa qattiq, mo‘rt boladi. Masalan, 50°C haroratda saqlangan asfalt-betonning
mustahkamligi 1-2 MPa bo’lsa, -35°C gacha sovitilganda mustahkamligi 30-40 MPa gacha oshadi.
Yuqori haroratda tayyorlangan (170-190°C) asfalt-beton qorishmaning uzoq vaqt issiq-quruq muhit
sharoitida mustahkamligi oshadi. Asfalt-beton qorishmasini tayyorlashda mineral to’dirgichlar avval
qizdiriladi keyin bog‘lovchi sifatida bitum qo'shiladi. Issiq to’ldirgichlar bilan qorishtirilgan bitum
ularning yuzasida bitum pardasini hosil qiladi va tez sur’atda oksidlash reaksiyasi boshlanadi va
mineral to‘ldirgich yuzasidagi bitum qoplama sifati yaxshilanadi. O‘zbekiston Respublikasi davlat
standartlarida asfalt-beton uchun yirik to‘ldirgich sifatida shag'al va qum aralashmasi ishlatilishi
mumkin. Shag‘al asosida tayyorlangan asfalt-betonning mustahkamligi va chidamliligi chaqiqtoshga
nisbatan past bo‘ladi. Asfalt-beton tuzilishini ta’minlovchi asosiy qo‘shilma sirti faollashtirilgan
mineral kukunidir. Uning qanday tog‘ jinsidan olinganligi bitumning xossasiga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Asfalt-betonning mikrotuzilishi undagi mineral kukunining miqdori bilan bog‘liq. Asfalt-beton
tarkibidagi tabiiy qumning 65% qismini faollashtirilsa, shuningdek, unga SFM(sirti faol modda)
qo‘shilsa, uning 50°C haroratdagi mustahkamligi 15% ga, quruq-issiq muhit ta’siriga bardoshliligi
esa 50% ga oshadi. Faol qumdan 4,5% qo'shib 70 m/s tezlikda qorishtirib tayyorlangan asfalt-beton
mustahkamligini ikki barobar oshirishga erishish mumkin.
Shunday qilib amaliyotda yo’l qurilishi uchun GOST 22245-90 hamda GOST 33133-2014
standartlari bo’yicha BND 40/60, BND 60/90, BND 50/70, BND 70/100 markali yo’l uchun neft
bitumlari qo’llaniladi qurilishda esa BN 50/50, BN 70/30, BND 90/10 markali bitumlar ishlatilib
birinchi son yumshash haroratini bildirsa, ikkinchi son esa qattiqlik darajasi hisoblanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.
Oʼzbekiston Respublikasi Prezidentining 14-fevral 2017-yilda PF-4954-son “Yo’l xo’jaligini boshqarish tizimini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi farmoni
2.
ГОСТ 12801-2014 “Дороги автомабильные общего пользования битумы нефтяные дорожные вязкие метод
определения растяжимости”
3.
ГОСT 9128-2013 “Смеси асфальтобетон полимерасфальтобетонные для автомабильных дорог и аеродромов”
4.
Горельшев Н. В. “Исследование асфальтобетона каркасной структуры и его экспулатационных свойств и
дорожных одеждах”// Автореф. дисс д-р.техн.наук. –М.1978.
5.
E.U. Kasimov “Arxitekturaviy ashyoshunoslik” darslik. Toshkent Cho’lpon 2018-yil.
6.
I.I.Qosimov “O’zgartirilgan bitumlar asosidagi asfalt-betonva tom qoplamalarining tuzilishi, xususiyatlari va
texnologiyasi” mavzusidagi Doktorlik (DSc)
dissertatsiyasi. TAQI 2019.
