XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
118
TERMINLARNI O‘RGANISHDA KOGNITIV VA SOTSIOLINGVISTIK
YONDASHUV
Batirova X.E.
Toshkent, O‘zbekiston
O‘zbekiston Davlat Jahon Tillari Universiteti
e-mail:
khurshidabatirova@gmail.com
20-asrning oxiriga kelib, terminologiya muammolariga bag‘ishlangan tadqiqotlar
yangi bosqichga - kognitiv bosqichga o‘tdi. Bu bosqich tadqiqotchilarning bu sohaga
qiziqishi madaniyat, milliy tafakkur va til o‘rtasidagi munosabatlarga to‘la qarala
boshlaganligi bilan izohlanadi.
Zamonaviy terminologik tadqiqotlar terminning murakkab (geterogen, ko‘p
qatlamli) tuzilishiga urg‘u berib, terminologik tahlilning ko‘p tomonli va ko‘p
qirraliligini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, terminologik tadqiqotlarning tafakkur fanlari
bilan an’anaviy aloqadorligi kognitiv yondashuvning terminologiyaga faol kiritilishiga
asos bo‘ldi. Amerikalik tilshunos R.Langakerning fikriga ko‘ra, funksional tadqiqotlarda
kashf etilgan ko‘plab hodisalarni kognitiv nuqtai nazardan ko‘rib chiqish maqsadga
muvofiq bo‘lib tuyuldi, chunki kognitiv tadqiqotlar, albatta, tilning “fikrlashning har xil
turlari haqidagi ma’lumotlarni kodlashi” [9] inson rivojlanishining turli bosqichlari
haqiqatini hisobga olishi kerak. Yangi bilimlarni shakllantirishda ishtirok etadigan barcha
turdagi ma’lumotlarni hisobga olish zarurati tug‘iladi.
Shu bilan birga, nafaqat an’anaviy tarzda aniqlangan bilim turlariga (lingvistik va
ekstralingvistik omillar, maxsus va kundalik tushunchalar), balki ijtimoiy bilimlarning
gorizontal va vertikal o‘lchovlari, ilmiy, kasbiy va madaniy xotira hodisalariga ham
alohida e’tibor beriladi. Muayyan bilim sohasidagi mutaxassislar muloqot qiladigan
terminlar maxsus kognitiv tuzilmalarni - tegishli xatti-harakatni talab qiladigan qoliplarni
ifodalaydi” [7]. Lingvistik kategoriyalarning tashkil etilishi va dinamikasini o‘rganishda
nafaqat tilning murakkab tizimli tuzilishi, balki milliy ong va boshqa kognitiv
tuzilmalarning til va nutqdagi har qanday konstruksiyaga ta’siridir. Olimlar nuqtai nazari
bo‘yicha gap kategoriyaning o‘zi emas, balki psixik tasvirning ichki tomoni, bevosita
inson tajribasini tizimlashtirish xususiyatlari. Shu sababli, M.N. Volodinning fikriga
ko‘ra, ma’lum bir tilda terminologik nominatsiya asosida qaysi tushunchalar (tuzilishi,
mazmuni va o‘ziga xoslik darajasi bo‘yicha) va ilmiy bilimlarni qayd etish, saqlash va
uzatishga eng ko‘p hissa qo‘shishini aniqlash muhimdir» [2].
Kognitiv lingvistikaning asosiy tushunchasi kontseptsiyadir. Tushunchalar
“konseptual tizim” yoki “dunyoning konseptual modeli” deb ataladigan yagona tizimga
birlashtirilgan. Dunyoning konseptual tasviri qisman tilda aks ettirilgan holda dunyoning
lingvistik rasmini tashkil qiladi. Dunyoning lingvistik tasviri “bizning idrokimizga, uni
baholashga, tajribani taqsimlashga, vaziyat va hodisalarni ko’rishga ... til va tajriba
prizmasidan tas’ir qiladigan to‘r» sifatida ishtirok etadi. dunyoni bilish va idrok etilgan
narsalarni talqin qilish uchun namunalarni o‘rnatadi [4].
Kognitiv yo‘nalish terminologiyani “ochiq” fanga aylantiradi, uning chegaralarini
kengaytirish tendensiyasi aniq, fanlararo tadqiqot dasturlarini aniqlashga olib keladigan
integratsiya jarayonlariga moyillik. Bu hodisa “ekspansionizm” deb nomlangan [2].
XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
119
M.N.ni tushunishda ekspansionizm. Volodina zamonaviy tilshunoslikning yana bir o‘ziga
xos xususiyati - antropotsentrizm bilan chambarchas bog‘liq, chunki ular tilning
tuzilishiga tushuntirishlarni birinchi navbatda uning tashuvchisi - shaxsning muhim
xususiyatlarida topishga harakat qilishadi. Antropotsentrizm fanlararo sintezning
yetakchi yo’nalishiga aylanib bormoqda, u til tizimini shakllantirishda inson omilini,
matnning nominativ tashkilotini va til shaxsini hisobga olishda namoyon bo‘ladi.
“Antropotsentrizm tadqiqotning alohida tamoyili sifatida shundan iboratki, ilmiy
ob’ektlar, birinchi navbatda, inson uchun tutgan o‘rniga, uning hayotidagi maqsadiga
qarab, inson shaxsini rivojlantirish va uni takomillashtirish funktsiyalariga ko‘ra
o‘rganiladi» [3].
So‘nggi yillarda atamalarni o‘rganishda yana bir yondashuv, ya’ni sotsiolingvistik
usul keng tarqaldi. Buning sababi shundaki, hozirgi tilshunoslikda tilni jamiyat bilan
o‘zaro munosabati nuqtai nazaridan o‘rganishga tobora ko‘proq e’tibor qaratilmoqda.
18 asrning boshlarida ham olimlar tilning ijtimoiy jihatdan geterogen ekanligini
ta’kidladilar. 18-asrda Fransiyaning materialist faylasuflari tilshunoslik va sotsiologiya
oʻrtasidagi bogʻliqlikka eʼtibor qaratdilar. Didro, Kondilyak, La Mettri asarlarida til
nafaqat fikrlash quroli, balki muloqot vositasi sifatida ham ta’riflangan. Keyinchalik,
tilga ijtimoiy hodisa sifatida yondashish frantsuz tilshunosligining o‘ziga xos xususiyati
bo‘lib qolmoqda, shuningdek, V.M. asarlaridan boshlab Rossiyada rivojlanmoqda.
Lomonosovning fikricha, til ham, birinchi navbatda, aloqa vositasi sifatida belgilanadi
[5].
Til hodisalarining ijtimoiy hodisalarga bogʻliqligini hisobga olgan holda lingvistik
tadqiqotlar 19-asr boshlarida Fransiya, Rossiya, Chexiyada ozmi-koʻpmi jadallik bilan
amalga oshirila boshlandi. Ilmiy an’analar shunday vaziyatni belgilab berdiki, tilning
ijtimoiy institutlar, jamiyat evolyutsiyasi bilan aloqalarini o‘rganish bu mamlakatlarda
hech qachon «sof» tilshunoslikdan tubdan ajratilmagan. “Til faqat insoniyat jamiyatida
mumkin bo‘lganligi sababli, - deb yozgan edi I.A.Boduen de Kurtene, - demak, aqliy
tomoni bilan bir qatorda, biz uning ijtimoiy tomonini hamisha qayd etishimiz kerak.
20-asrning birinchi yarmining taniqli sotsiolingvistlari orasida I.A. Boduen de
Kurtene, E.D. Polivanov, L.P. Yakubinskiy, V.M. Jirmunskiy, B.A. Larin, A.M.
Selishchev, G.O. Rossiyada Vinokur; Frantsiyada F. Bruno, A. Meilleux, P. Lafargue, M.
Koen; Shveytsariyada S. Balli va A. Seshe, Buyuk Britaniyada R. Bell va boshqalar. Ular
bir qator g‘oyalarga ega, ularsiz zamonaviy sotsiolingvistika mavjud bo‘lmaydi. Bu,
masalan, tilning barcha vositalari muloqot sohalari o‘rtasida taqsimlanganligi va
aloqaning sohalarga bo‘linishi asosan ijtimoiy jihatdan shartlanganligi haqidagi g‘oyadir
[1].
20-asrning ikkinchi yarmida sotsiolingvistikaning o‘ziga xos xususiyati bu
umumiy ishlardan ilgari surilgan gipotezalarni eksperimental tekshirishga va aniq
faktlarning
matematik
jihatdan
tasdiqlangan
tavsifiga
o‘tishdir.
Amerika
sotsiolingvistikasi namoyandalaridan biri J. Fishmanning fikricha, hozirgi bosqichda tilni
ijtimoiy nuqtai nazardan oʻrganish tizimlilik, maʼlumotlarni toʻplashning qatʼiy
yoʻnaltirilganligi, faktlarning miqdoriy va statistik tahlili, tillarning oʻzaro chambarchas
bogʻliqligi kabi xususiyatlar tadqiqotning lingvistik va sotsiologik jihatlari bilan
tavsiflanadi. [9]. Bunda til tuzilmasi elementlari bilan jamiyat strukturasi elementlari
o‘rtasidagi bog‘lanishlarni tahlil qilishni nazarda tutuvchi sinxron jihat ustunlik qiladi.
XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
120
R.Bell sinxron yondashuv dastlabki evristik postulatlarni yanada aniqroq va aniqroq
shakllantirish va tilga sotsiolingvistik yondashuvning o‘ziga xos xususiyatlarini
ko‘rsatish imkonini beradi, deb hisoblagan [6]. Oldingi davr asarlarida til evolyutsiyasi
va jamiyat taraqqiyoti oʻrtasidagi bogʻliqlik koʻproq koʻrib chiqilgan, yaʼni bu asarlar
diaxronik yondashuv bilan ajralib turardi.
Terminologiyaga kelsak, bu erda ham sotsiolingvistik yondashuv tegishli bilim
sohalarining rivojlanishi, g‘oyalar va ishlanmalarning o‘zaro boyitishi bilan bog‘liq holda
atama shakllanishining turli tendensiyalarini aniqlash imkonini berdi. Hozirgi vaqtda
ilmiy-texnika almashinuvi bilan bir qatorda til aloqalari tez sur’atlar bilan o‘sib
bormoqda, buning natijasida milliy tilga boshqa tillar, xususan, ingliz tili sezilarli
darajada ta’sir ko‘rsatmoqda. Chet so‘zlar tufayli turli xil milliy tillarning leksik tarkibi
kengayadi, fanning metatili shakllantiriladi, turli bilim sohalarining terminologiya tizimi
boyitiladi. Ushbu o‘zlashtirishlar milliy tillarning baynalmilallashuviga olib keladi va
chet tili lug‘atining professional aloqa sohasidagi ta’siri ayniqsa muhimdir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.
Беликов В.И. Социолингвистика. М.: РГГУ, 2001. – 439 с.
2.
Володина М.Н. Когнитивно - информационная природа термина (на материале
терминологии средств массовой информации). М.: Моск. уни-т, 2000. Вып. 2. – 128
с.
3.
Граудина Л.К. Вопросы нормализации русского языка. М.: Наука, 1980. – 288 с.
4.
Кубрякова Е. С. Части речи с когнитивной точки зрения // Изв.РАН.Серия
литературы и языка. М.: Наука,1997. – С. 47-52.
5.
Степанов Г.В. Типология языковых состояний и ситуаций в странах романской
речи. М.: АН СССР, 1976. – 264 с.
6.
Bell R.T. Sociolinguistics: Goals, Approaches and Problems. London, 1971. – 229 p.
7.
Bunsch-Lauer I.A. Non-Verbal Elements in German and English Medical Texts //
Proceedings of the 11th European Symposium on LSP. Vol.11. Copenhagen, 1998. – P.
771-778.
8.
Fishman J.A. Sociolinguistics: a brief introduction. Rowley Mass: Newbury House,
1970. – P. 173-193.
9.
Langacker R.W. Foundations of cognitive grammar: V. l: Theoretical prerequisites.
Stanford (California), 1987. – P. 56.
