Iyun, 2025-Yil
660
KIBER JINOYATLARNI TERGOV QILISHDA ELEKTRON DALILLARNI
ANIQLASHNING KRIMINALISTIK JIHATLARI
Tulanboyeva Adiba Alijon qizi
Toshkent davlat yuridik universiteti Magistratura va sirtqi ta’lim fakulteti magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15771362
Annotatsiya.
Ushbu maqolada kiber jinoyatlarni tergov qilishda elektron dalillarni
aniqlash, ularni to‘plash, hujjatlashtirish va baholash jarayonlarining kriminalistik jihatlari tahlil
qilinadi. Insonlarva jinoyatchilarning virtual muhit bilan uzviy bog‘lanib borishi natijasida
jinoyatning sodir etilishi va dalillarning yashirilish shakllari ham murakkablashmoqda. Elektron
dalillarni to‘g‘ri aniqlash — jinoyatni ochish, gumondorni aniqlash va sudda isbotlash uchun hal
qiluvchi omil hisoblanadi. Maqolada xalqaro amaliyot, sud-tibbiy ekspertiza vositalari,
tergovchilarning rolini belgilovchi qonunchilik va zamonaviy texnologik yondashuvlar yoritiladi.
Kalit so‘zlar:
Kiber jinoyat, elektron dalil, kriminalistika, tergov, sud ekspertizasi, dalilni
autentifikatsiya qilish, jinoyat joyi, ishonchlilik.
Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishi inson hayotini tubdan
o‘zgarib yangi jarayonga o‘tishiga sababchi bo‘ldi. Bu jarayon bilan birga jinoyatchilikning yangi
shakllari ham yuzaga keldi. Kiber jinoyatlar an’anaviy jinoyatlarga qaraganda murakkabroq
tuzilishga ega bo‘lib, ko‘pincha ko‘zga ko‘rinmas tarzda amalga oshiriladi. Jinoyatchilar o‘z
shaxsini yashirish uchun anonim tarmoqlar, VPN xizmatlari, shifrlangan messenjerlar va boshqa
zamonaviy vositalardan foydalanadilar. Shu bois, bunday jinoyatlarni tergov qilish va unga oid
dalillarni aniqlash kriminalistik metodlardan foydalanishni talab etadi.
Kiber jinoyatlar tergovida eng asosiy isbot vositalaridan biri bu — elektron dalillardir.
Shuningdek, elektron dalilni aniqlash nafaqat texnik bilimni, balki jinoyat voqea joyining virtual
ko‘rinishini to‘g‘ri baholashni, voqealar zanjirini tiklashni va har bir raqamli izni kriminalistik
nuqtai nazardan baholashni ham talab etadi. Bularning barchasi elektron dalilni aniq va qonuniy
aniqlashning kriminalistik jihatlarini o‘rganishni zamonaviy jinoyatchilikka qarshi kurashda
dolzarb masalaga aylantirmoqda.
An’anaviy jinoyatlarda jinoyat sodir bo‘lgan joy aniq bir manzil ko‘rsatiladi. Misol uchun:
kvartira, ko‘cha, omborxona va hokazo. Biz hodisa sodir etilgan joyni ko‘zimiz bilan ko‘rishmiz,
uni ko‘zdan kechirib, dalillarni olishimiz mumkin. Ammo kiber jinoyatlarda jinoyat joyi an’anaviy
tushunchalardan keskin farq qiladi. Bunda jinoyat “virtual muhit”da sodir etilishi mumkin: lokal
tarmoqda, veb-sayt orqali, elektron pochta orqali yoki bulutli xizmatdan foydalangan holda. Shu
bois, kiber jinoyat joyini aniqlash — tergovning dastlabki bosqichlarida hal qiluvchi ahamiyatga
ega bo‘lgan murakkab kriminalistik vazifa hisoblanadi.
Kiber jinoyat joyini kriminalistik nuqtai nazardan quyidagicha tavsiflash mumkin: bu —
jinoyat sodir bo‘lgan, jinoyatchi tomonidan raqamli faoliyat amalga oshirilgan va dalillar mavjud
bo‘lgan raqamli yoki jismoniy muhitdir. Bu joyga kompyuterlar, serverlar, mobil qurilmalar,
routerlar, bulutli platformalar, USB qurilmalar, xotira kartalari va boshqa texnik vositalar kiradi.
Shu bilan birga, jinoyat izlari tarmoq trafiklarida, log fayllarida, kukki (cookie)larda, internet
brauzer tarixida va IP-manzillar orqali aniqlanishi mumkin.
Iyun, 2025-Yil
661
Tergov nuqtai nazaridan, kiber jinoyat joyini belgilashning asosiy maqsadi — jinoyat
faoliyatiga oid raqamli izlarni aniq topish, ularni hujjatlashtirish va dalil sifatida isbotlashdir. Bunda
jinoyat sodir etilgan joyni o‘z ichiga oluvchi ma’lumotlar: tizim kirish vaqtlari, foydalanuvchi
nomlari, parollar, IP-loglar, geolokatsiya ma’lumotlari va boshqa texnik ko‘rsatkichlar katta
ahamiyatga ega bo‘ladi.
Al-Havqalning fikricha, kiber jinoyat joyi jinoyatning o‘zagini va markazini o‘z ichiga olgan
har qanday joy yoki birlik (obyekt yoki virtual server bo‘lishidan qat’i nazar) bo‘lishi mumkin. U
jinoyatchilar uchun jinoiy faoliyatni sodir etish yoki tayyorlash uchun xizmat qiluvchi maydon
sifatida qaraladi. Shu bilan birga, jinoyat joyi jinoyat tafsilotlarini ochish, jinoyatchining niyatini
anglash va jinoyat mexanizmini qayta tiklashda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi.
Bundan kelib chiqadiki, kiber jinoyat joyini to‘g‘ri belgilash, u yerdagi elektron dalillarni
protsessual normalar asosida yig‘ish va ularni kriminalistik usullar bilan tahlil qilish tergovchilardan
yuqori malaka va maxsus texnik bilimlarni talab qiladi.
Elektron dalillarni aniqlashda eng muhim jihat — ularning mavjudligini aniqlash bilan birga,
ularga yetkaziladigan ehtimoliy zararlarning oldini olishdir. Chunki raqamli ma’lumotlar osongina
o‘zgartirilishi, o‘chirilishi yoki soxtalashtirilishi mumkin. Shuning uchun tergovchi ma’lumotni
aniqlagan zahoti, uni darhol hujjatlashtirishi, nusxasini (imaging) olish va asl nusxani muhrlab,
tegishli tartibda saqlashi lozim.
Muhim jihatlardan biri shundaki, dalil yig‘ishda foydalaniladigan usullar va texnologiyalar
tergov jarayonining qonuniyligini belgilaydi.
Pollitt (2005) ta’kidlaganidek, raqamli dalillar bilan ishlashda an’anaviy kriminalistik
yondashuvlar yangi talablarga moslashtirilishi kerak.
Casey (2011) esa elektron dalilni “jinoyat haqida hikoya qiluvchi raqamli izlar to‘plami”
sifatida baholaydi. Bu izlarning har biri tergovchi uchun muhim ma’lumot manbai bo‘lib, to‘g‘ri
yig‘ilsa — jinoyatni fosh etishdagi asosiy omilga aylanadi.
Autentifikatsiya — bu dalil asl va soxtalashtirilmagan ekanini isbotlash jarayonidir.
Masalan, fayl yoki elektron xat tergov paytida qaysi qurilmadan topilganini, unga hech qanday
o‘zgartirish kiritilmaganligini hash algoritmlar orqali tasdiqlash kerak. Shu nuqtai nazardan,
AQShning Federal Rules of Evidence, 901-qoidasida dalilni autentifikatsiya qilish tartibi aniq
ko‘rsatib berilgan. Mazkur qoida, elektron dalilni taqdim etuvchi tomon dalilning asl nusxaligini
yoki ishonchliligini ko‘rsatishga majbur ekanini ta’kidlaydi (Cornell Law School, n.d.).
Dolzarblik (relevance) — dalil ko‘rib chiqilayotgan ishga bevosita aloqador bo‘lishi va
muhim masalani hal qilishga yordam berishi kerak. Shunchaki voqeaga aloqador bo‘lmagan yoki
umumiy ma’lumotlar elektron dalil sifatida qabul qilinmaydi.
Ishonchlilik — dalilning tasodifiy yoki noto‘g‘ri olingan emasligiga ishonch bo‘lishi lozim.
Bunda “chain of custody” — ya’ni dalil ustida kim, qachon va qanday ishlagani haqidagi yozuvlar
tizimi muhim rol o‘ynaydi. Bu hujjatli zanjir dalilning soxtalashtirilmaganini ko‘rsatadi.
Elektron dalillarni sud eshituvlariga kiritish uchun maxsus qonuniy asoslar yoki istisnolar
talab qilinadi. Masalan, uchinchi shaxs tomonidan taqdim etilgan elektron yozuvlar (masalan, bank
loglari yoki ijtimoiy tarmoqdan olingan ma’lumotlar) eshitish qoidalariga to‘g‘ri kelmasa, ular
“hearsay” deb topilishi va qabul qilinmasligi mumkin. Shu bois tergovchi dalilni qanday usul bilan
qo‘lga kiritganini hujjatlashtirishi va qonuniy asoslarga tayanib isbotlashi kerak.
Iyun, 2025-Yil
662
Tergov jarayonida elektron dalillarni baholash ularning sudda ishonchli va yuridik kuchga
ega dalil sifatida tan olinishi uchun muhim bosqich hisoblanadi. Baholash bosqichida tergovchi
elektron dalilning mazmunini, kontekstini, qanday holatda va qanday texnik vositalar yordamida
olinganini tahlil qiladi. Bu jarayon dalilni umumiy jinoyat kontekstida joylashtirish, jinoyatni sodir
etgan shaxsni aniqlash va sodir bo‘lgan voqealar ketma-ketligini tiklash imkonini beradi.
Zamonaviy kiberjinoyatlar texnologik murakkabligi, raqamli izlarning ko‘zga ko‘rinmasligi
va tezkor o‘zgaruvchanligi bilan ajralib turadi. Shuning uchun ularni tergov qilishda elektron dalillar
alohida o‘rin tutadi. Elektron dalillar jinoyatning sodir bo‘lganligini isbotlash, gumondorni aniqlash
va sudda adolatli qaror chiqarish uchun asosiy isbot vositasi hisoblanadi.
Ularni to‘g‘ri aniqlash, hujjatlashtirish va sudda qabul qilinadigan tarzda taqdim etish
tergovchi, ekspert va huquqshunoslarning yuqori malakasini talab qiladi. Ayniqsa, jinoyat joyini
kriminalistik nuqtai nazardan baholash, raqamli muhitda dalilni aniqlash va uning ishonchliligini
ta’minlash kiber tergovning muhim bosqichlaridandir.
REFERENCES
1.
Pollitt, M. M. (2005). An Ad Hoc Review of Digital Forensics Models. Proceedings of the
Second International Workshop on Systematic Approaches to Digital Forensic Engineering
(SADFE), IEEE.
2.
Casey, E. (2011). Digital Evidence and Computer Crime: Forensic Science, Computers and
the Internet (3rd ed.). Academic Press
3.
Jaiswal,
A.
(n.d.).
Electronic
Evidence.
Medium.
Retrieved
from
https://medium.com/@jaiswalamulya3/electronic-evidence-cd349aed85ba
4.
Cornell Law School. (n.d.). Federal Rules of Evidence: Rule 901. Retrieved from
https://www.law.cornell.edu/rules/fre/rule_901
5.
Europol.
(2023).
Digital
Evidence
Guidelines.
Retrieved
from
https://www.europol.europa.eu/publications-documents/digital-evidence-guidelines
6.
SWGDE. (n.d.). Scientific Working Group on Digital Evidence Publications. Retrieved from
https://www.swgde.org/documents
7.
CERT-IN. (n.d.). Indian Computer Emergency Response Team. Retrieved from
https://www.cert-in.org.in/
