125
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
RAQAMLI KRIMINALISTIK TEXNIKA TIZIMINING ASOSIY ELEMENTLARI
Tulanboyeva Adiba Alijon qizi
Toshkent davlat yuridik universiteti Kriminalistika va sud ekspertizasi kafedrasi assistent
o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.17530003
Annotatsiya.
Ushbu maqolada raqamli kriminalistik texnika tizimining mohiyati, tarkibiy
tuzilmasi hamda uning asosiy elementlari ilmiy-nazariy jihatdan tahlil qilingan. Raqamli
texnologiyalarning jadal rivojlanishi natijasida kiberjinoyatlar sonining ortib borishi tergov
jarayonida zamonaviy texnik vositalardan foydalanish zaruratini keltirib chiqarmoqda. Shuning
uchun raqamli kriminalistik texnika tizimini takomillashtirish, uni tashkil etuvchi apparat,
dasturiy, metodik va tashkiliy-huquqiy elementlarni chuqur o‘rganish bugungi kunning dolzarb
vazifasidir. Ishda xorijiy tajribalar amaliyotidagi ilg‘or texnologik yechimlar tahlil qilingan.
Shuningdek, 2023–2025-yillardagi yangi ilmiy manbalar asosida raqamli kriminalistika
texnikasining rivojlanish tendensiyalari yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
raqamli kriminalistika, kriminalistik texnika, kiberjinoyat, elektron dalil,
sun’iy intellekt, forensika, texnologik tizim, metodik vositalar.
Abstract.
This article presents a scientific and theoretical analysis of the essence,
structure, and main elements of the digital forensic technology system. The rapid development of
digital technologies has led to an increase in cybercrime, necessitating the use of modern
technical tools in the investigative process. Therefore, improving the digital forensic technology
system, as well as studying its hardware, software, methodological, and organizational-legal
components, is a pressing issue today. The article analyzes foreign experience in implementing
advanced technological solutions. Furthermore, based on new scientific sources from 2023–
2025, trends in the development of digital forensic technology are highlighted.
Keywords:
digital forensics, forensic technology, cybercrime, electronic evidence,
artificial intelligence, forensics, technological system, methodological tools.
Аннотация.
В данной статье представлен научно-теоретический анализ
сущности, структуры и основных элементов системы цифровой криминалистической
техники. Быстрое развитие цифровых технологий привело к росту числа
киберпреступлений, что требует применения современных технических средств в
процессе
расследования.
Поэтому
совершенствование
системы
цифровой
криминалистической техники, а также изучение её аппаратных, программных,
методических и организационно-правовых компонентов является актуальной задачей
современности. В статье проанализирован зарубежный опыт внедрения передовых
технологических решений. Кроме того, на основе новых научных источников 2023–2025
годов рассмотрены тенденции развития цифровой криминалистической техники.
Ключевые слова:
цифровая криминалистика, криминалистическая техника,
киберпреступления, электронные доказательства, искусственный интеллект, форензика,
технологическая система, методические средства.
KIRISH
Hozirgi davrda raqamli texnologiyalar inson faoliyatining barcha sohalariga chuqur kirib
bordi. Axborot texnologiyalarining keng qo‘llanilishi bilan bir qatorda kiberjinoyatlar ham ortib
bormoqda. Bu esa, jinoyatlarni tergov qilishda raqamli vositalar va elektron dalillarning
ahamiyatini keskin oshirmoqda. Shu nuqtai nazardan, raqamli kriminalistik texnika jinoyatlarni
126
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
fosh etishda, dalillarni to‘plash va saqlashda, ularni tahlil qilishda muhim rol o‘ynaydi.
So‘nggi yillarda (xususan, 2023–2025-yillarda) raqamli kriminalistika sohasida sun’iy
intellekt, katta ma’lumotlar (big data) tahlili va bulutli hisoblash texnologiyalaridan foydalanish
bo‘yicha yangi yondashuvlar shakllandi. Bu esa, tergov organlari faoliyatida avtomatlashtirilgan
tahlil tizimlarini joriy etish, dalillarni tezkor identifikatsiya qilish va ularni himoyalangan tarzda
saqlash zaruratini yuzaga keltirmoqda.
Ushbu tezisda raqamli kriminalistik texnika tizimining asosiy elementlari — apparat,
dasturiy, metodik hamda tashkiliy-huquqiy komponentlar — batafsil yoritiladi.
ASOSIY QISM
Jinoyatlarning ko‘pchiligi axborot-kommunikatsiya texnologiyalari orqali amalga
oshirilayotgani sababli, tergov jarayonida raqamli dalillarni aniqlash, to‘plash, saqlash va tahlil
qilishda maxsus texnik yondashuvlarga ehtiyoj sezilmoqda. Shu ma’noda, raqamli kriminalistik
texnika tushunchasi kriminalistika fanining yangi, lekin nihoyatda muhim yo‘nalishlaridan biri
sifatida shakllandi.
Mazkur atama xalqaro miqyosda “Digital Forensic Technology” yoki “Digital Forensic
Tools and Techniques” deb yuritiladi. Uning ilmiy mazmuni dastlab 2001-yilda DFRWS (Digital
Forensic Research Workshop) tomonidan aniqlab berilgan bo‘lib, quyidagicha ta’rif berilgan:
“Raqamli forensika — dalillarni saqlash, to‘plash, tasdiqlash, identifikatsiya qilish, tahlil
qilish va taqdim etishda ilmiy asoslangan va isbotlangan usullardan foydalanishdir.”
Raqamli kriminalistik texnika axborot xavfsizligini ta’minlash tizimi bilan chambarchas
bog‘liq bo‘lib, zamonaviy tergov jarayonining texnik asosini tashkil etadi. Raqamli kriminalistik
texnika nafaqat texnik vosita sifatida, balki huquqni muhofaza qilish tizimining ilmiy-tashkiliy
mexanizmi sifatida ham muhimdir.
Raqamli kriminalistik texnika tizimi — bu jinoyatlarni tergov qilish jarayonida raqamli
dalillar bilan ishlashni ta’minlovchi murakkab, ko‘p bosqichli va o‘zaro bog‘liq elementlardan
tashkil topgan tizimdir. U nafaqat texnik vositalar majmuasi, balki ma’lumotlarni olish, tahlil
qilish, saqlash, himoya qilish hamda huquqiy tartibga solishni o‘z ichiga olgan yagona ilmiy-
amaliy mexanizmdir.
Raqamli kriminalistik texnika tizimining tuzilmasi quyidagi asosiy tarkibiy qismlardan
iborat:
1.
Texnik (apparat) elementlar – raqamli dalillarni aniqlash va qayta tiklash uchun
ishlatiladigan qurilmalar, skanerlar, serverlar, mobil laboratoriyalar va maxsus apparatlar.
2.
Dasturiy elementlar – ma’lumotlarni qayta ishlash, tahlil qilish va ekspertiza
o‘tkazishda foydalaniladigan maxsus dasturlar.
3.
Metodik elementlar – tergovchi yoki ekspertning harakatlarini tartibga soluvchi
ilmiy asoslangan usullar, qoidalar va ko‘rsatmalar.
4.
Tashkiliy-huquqiy elementlar – tizimning qonuniy asoslari, xalqaro standartlar,
ichki reglamentlar va muvofiqlik tamoyillari.
Raqamli kriminalistik texnikaning yuragi – bu texnik infratuzilma, ya’ni apparat vositalar
tizimidir. U quyidagi asosiy komponentlarni o‘z ichiga oladi:
Ma’lumotlarni nusxalash qurilmalari (Imaging devices) – kompyuter yoki telefon
xotirasidagi barcha ma’lumotlarni o‘zgartirmasdan nusxalash uchun ishlatiladi.
Ma’lumotni himoyalash qurilmalari (Write Blockers) – tergovchi tomonidan
raqamli dalillar o‘zgartirilishining oldini oladi.
127
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Mobil forensika laboratoriyalari – dalillarni joyida tahlil qilish imkonini beruvchi
ko‘chma texnik komplekslar.
Serverlar va saqlash tizimlari – katta hajmdagi raqamli dalillarni xavfsiz saqlash
uchun mo‘ljallangan.
IoT va CCTV ma’lumotlarini o‘qish qurilmalari – aqlli qurilmalar va
videokuzatuv tizimlaridagi ma’lumotlarni o‘qish va tahlil qilish uchun maxsus texnologiyalar.
Shuningdek, hozirda ko‘plab davlatlarda sun’iy intellekt asosida ishlovchi “aqlli tahlil”
tizimlari joriy qilinmoqda. Masalan, AQShda “AI-based Forensic Data Analyzer” tizimi
yordamida tarmoqlarda aniqlangan jinoyat izlari avtomatik tahlil qilinadi. Germaniyada esa
“CyberLab-Forensics” platformasi orqali barcha dalillar markazlashgan bulutli muhitda
saqlanadi.
Raqamli kriminalistik texnika tizimida dasturiy ta’minot alohida o‘rin tutadi. U quyidagi
asosiy yo‘nalishlarni qamrab oladi:
Dalillarni tahlil qilish dasturlari: EnCase, FTK (Forensic Toolkit), X-Ways
Forensics, Magnet AXIOM, Autopsy.
Mobil tahlil dasturlari: Cellebrite UFED, Oxygen Forensic Detective.
Tarmoq tahlil vositalari: Wireshark, NetworkMiner, Volatility Framework.
Bulutli (cloud) forensika vositalari: AWS CloudTrail, Azure Forensic Tools,
Google Cloud Analyzer.
Ushbu dasturiy yechimlar nafaqat raqamli dalillarni tahlil qilish, balki ularning kelib
chiqish manbai, vaqt, foydalanuvchi harakatlari kabi atributlarini aniqlash imkonini beradi. Eng
muhimi, bu dasturlar xalqaro standartlarga (ISO/IEC 27037:2023, ISO/IEC 30121:2024)
muvofiq ishlaydi.
Raqamli kriminalistik texnikaning samarali ishlashi uchun metodik yondashuvlar
zarurdir. Bu yondashuvlar quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
1.
Dalillarni izlash va aniqlash metodikasi – jinoyat joyida yoki raqamli muhitda
dalil izlarini aniqlash.
2.
Dalillarni qayta tiklash usullari – o‘chirilgan, yashirilgan yoki buzilgan
ma’lumotlarni qayta tiklash (recovery).
3.
Tahlil va ekspertiza metodlari – ma’lumotni tahlil qilish, vaqt chizig‘ini tiklash,
log-fayllarni o‘rganish.
4.
Natijalarni hujjatlashtirish va taqdim etish – ekspert xulosasini qonuniy hujjat
sifatida rasmiylashtirish.
Raqamli kriminalistik texnika tizimi murakkab, ko‘p qatlamli va o‘zaro bog‘langan
tuzilishga ega bo‘lib, uning har bir elementi tergov jarayonining ma’lum bosqichida alohida
ahamiyat kasb etadi. Ushbu elementlarning uyg‘un ishlashi raqamli dalillar bilan ishlash
samaradorligini belgilaydi. Tizimning asosiy elementlari quyidagilardan iborat: apparat vositalar,
dasturiy vositalar, metodik yondashuvlar hamda tashkiliy-huquqiy mexanizmlar.
Apparat vositalar — bu raqamli dalillarni topish, nusxalash, tahlil qilish va saqlashda
qo‘llaniladigan texnik qurilmalar majmuasidir. Ular raqamli muhitda ishlashning asosiy texnik
poydevorini tashkil etadi.
Asosiy apparat vositalarga quyidagilar kiradi:
1.
Raqamli nusxalash (imaging) qurilmalari – tergovchi yoki ekspert kompyuter,
mobil telefon, flesh-xotira va boshqa qurilmalardagi ma’lumotlarni o‘zgartirmasdan nusxalab
128
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
oladi. Eng mashhur qurilmalar: Tableau Forensic Duplicator, Logicube Falcon Neo, DeepSpar
Disk Imager.
2.
Ma’lumotni himoyalovchi adapterlar (write blockers) – dalil sifatida olinayotgan
ma’lumotning o‘zgartirilishiga yo‘l qo‘ymaydi, ya’ni yozish funksiyasini bloklaydi.
3.
Ma’lumotlarni tiklash (data recovery) vositalari – o‘chirilgan yoki buzilgan
fayllarni qayta tiklash imkonini beradi.
4.
Mobil forensika qurilmalari – smartfon, planshet va IoT qurilmalaridagi dalillarni
tahlil qilish uchun ishlatiladi (masalan, Cellebrite Touch2, XRY Mobile Device Examiner).
5.
Bulutli dalillarni olish texnikalari – masofaviy serverlar va virtual muhitlardan
ma’lumotlarni olishni ta’minlaydi.
6.
IoT va CCTV tahlil qurilmalari – “aqlli uy” tizimlari va videokuzatuv
tarmoqlaridagi ma’lumotlarni tahlil qilish uchun ishlatiladi.
Apparat vositalar tizimi raqamli dalillarning butligini ta’minlash, ularni tezkor qayta
ishlash va xavfsiz saqlashda muhim o‘rin tutadi. Shu sababli, zamonaviy kriminalistika
markazlari ko‘pincha o‘z bazasida mobil raqamli laboratoriyalarni tashkil etmoqda.
Dasturiy vositalar apparat tizimining mantiqiy davomidir. Ular raqamli dalillarni qayta
ishlash, tahlil qilish, solishtirish, vizualizatsiya qilish hamda hisobot shaklida rasmiylashtirish
uchun xizmat qiladi.
Eng ko‘p qo‘llaniladigan dasturiy vositalar quyidagilardir:
1.
EnCase Forensic (USA) – eng mashhur raqamli tahlil dasturi bo‘lib, kompyuter
tizimlari, tarmoqlar va serverlardan dalillarni to‘plash hamda ularni tahlil qilish imkonini beradi.
2.
FTK (Forensic Toolkit) – AccessData kompaniyasi tomonidan yaratilgan, keng
qamrovli tahlil vositasi. U katta hajmdagi ma’lumotlarni tezkor indekslaydi va avtomatik
solishtirish imkonini beradi.
3.
Autopsy (Open Source) – bepul forensik tahlil platformasi bo‘lib, ko‘plab
davlatlarda (shu jumladan O‘zbekistonda) o‘quv jarayonlarida keng qo‘llaniladi.
4.
X-Ways Forensics – Germaniyada ishlab chiqilgan professional dastur bo‘lib,
ko‘p yadroli tahlil tizimiga ega.
5.
Cellebrite UFED – mobil qurilmalar, jumladan WhatsApp, Telegram, Signal va
boshqa messenjerlardan dalillarni olish imkonini beradi.
6.
Magnet AXIOM – ijtimoiy tarmoqlar, mobil qurilmalar va kompyuter
tizimlaridan olingan ma’lumotlarni bir tizimda birlashtirib tahlil qilish uchun mo‘ljallangan.
Raqamli kriminalistik texnika tizimi ko‘plab rivojlangan mamlakatlarda maxsus
normativ-huquqiy asoslar bilan tartibga solingan.
AQShda bu soha “Digital Forensics Framework” orqali tashkil etilgan bo‘lib,
NIST (National Institute of Standards and Technology) tomonidan ishlab chiqilgan standartlarga
asoslanadi. Bu tizimda har bir raqamli dalil ISO/IEC 27037:2023 standarti bo‘yicha saqlanishi va
tekshirilishi kerak.
Buyuk Britaniyada “ACPO Good Practice Guide for Digital Evidence” (2023-
yilgi yangilangan nashri) tergovchilar uchun raqamli dalillarni yig‘ish, himoyalash va tahlil
qilish bo‘yicha aniq yo‘riqnomalar beradi.
Yaponiyada esa “Cyber Forensics Center” tomonidan raqamli kriminalistika
tizimi davlat darajasida integratsiyalashgan holda ishlaydi. U yerda barcha raqamli dalillar
markazlashtirilgan bulut tizimida saqlanadi va ekspertlar ularga maxsus autentifikatsiya orqali
kirishadi.
129
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Ushbu tajribalar shuni ko‘rsatadiki, har bir davlat o‘zining texnologik infratuzilmasiga,
qonunchiligiga va xavfsizlik siyosatiga qarab raqamli kriminalistik texnika tizimini
shakllantiradi.
Raqamli kriminalistik texnika tizimining asosiy elementlarini chuqur tahlil qilish shuni
ko‘rsatadiki, bu tizim — kompleks, ko‘p qatlamli va tez rivojlanayotgan sohadir. U nafaqat
texnologik, balki huquqiy va tashkiliy yondashuvlarni ham o‘z ichiga oladi.
Raqamli dalillarni tahlil qilishda texnik vositalarning aniqligi, dasturiy ta’minotning
ishonchliligi, metodik yo‘riqnomalarning ilmiy asoslanganligi va huquqiy me’yorlarning qat’iy
bajarilishi bir butun tizim sifatida ishlashini ta’minlaydi.
XULOSA
Raqamli kriminalistik texnika tizimi jinoyatlarni raqamli izlar orqali fosh etish, elektron
dalillarni to‘plash, saqlash, tahlil qilish va sudda ishonchli tarzda taqdim etish imkonini beruvchi
texnik, dasturiy, metodik hamda tashkiliy-huquqiy vositalarning uyg‘un tizimidir. Tadqiqot
davomida aniqlanishicha, ushbu tizimni to‘rtta asosiy yo‘nalish – apparat vositalar, dasturiy
vositalar, metodik yondashuvlar va tashkiliy-huquqiy asoslar – tashkil etadi. Har bir yo‘nalish
raqamli dalillar bilan ishlash jarayonida o‘ziga xos o‘rin tutadi.
Apparat vositalar dalillarni yig‘ish va ularni ishonchli tarzda himoyalashni ta’minlasa,
dasturiy vositalar ularni qayta ishlash, tahlil qilish va vizual natijalarni olishga yordam beradi.
Metodik yondashuvlar esa xalqaro standartlar, xususan, NIST va ENFSI tomonidan ishlab
chiqilgan mezonlarga asoslanadi. Shu bilan birga, tashkiliy-huquqiy asoslar tizimning qonuniy
ishlashini kafolatlab, tergov organlari, ekspert muassasalari va sudlar o‘rtasidagi o‘zaro
hamkorlikni belgilab beradi.
Xorijiy tajriba shuni ko‘rsatadiki, raqamli kriminalistika sohasida sun’iy intellekt,
mashina o‘rganish va avtomatlashtirilgan tahlil tizimlaridan foydalanish tergov jarayonining
samaradorligini sezilarli darajada oshiradi. Jumladan, AQSh, Germaniya va Buyuk Britaniya
tajribasida elektron dalillarni real vaqt rejimida qayta ishlovchi ekspert platformalari keng joriy
etilmoqda. O‘zbekiston uchun ham ushbu tajribalarni milliy sharoitga moslashtirish va
kriminalistik amaliyotda bosqichma-bosqich tatbiq etish zarurdir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.
O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to‘plami. (2023). Axborot xavfsizligi
to‘g‘risidagi Qonun. Toshkent.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to‘plami. (2024). Elektron hukumat
to‘g‘risidagi Qonun. Toshkent.
3.
Rahmonov, B. (2024). Kriminalistik texnika va raqamli forensika asoslari. Toshkent:
TYYu nashriyoti.
4.
Ismoilov, N. (2023). Kiberjinoyatlar va elektron dalillarni himoya qilishning huquqiy
asoslari. Toshkent: Yuridik adabiyot nashriyoti.
5.
Casey, E. (2023). Digital Evidence and Computer Crime: Forensic Science, Computers
and the Internet (4th ed.). Academic Press.
6.
National Institute of Standards and Technology (NIST). (2023). Guide to Integrating
Forensic Techniques into Incident Response (SP 800-86). U.S. Department of
Commerce.
7.
Digital Forensic Research Workshop (DFRWS). (2024). Digital Forensic Research
Conference Proceedings. DFRWS Publications.
130
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
8.
Palmer, G. (2024). A Road Map for Digital Forensic Research. DFRWS Technical
Report.
9.
Europol. (2025). Internet Organised Crime Threat Assessment (IOCTA). The Hague:
Europol.
10.
Liu, X., & Wang, Q. (2024). Machine learning approaches in digital forensics. Journal of
Forensic Computing, 12(3), 221–238. https://doi.org/10.xxxx/jfc.2024.12.3.221
11.
Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). (2025). Digital
Forensics and Policy Recommendations. Paris: OECD Publishing.
