41
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 7
MINTAQAVIY IQTISODIYOT TUSHUNCHASI
Abdullaev Humoyun
Abu Rayxon Beruniy nomidagi
Urganch davlat universiteti tadqiqotchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.16778807
Annotatsiya.
Maqola mintaqaviy iqtisodiyotga xos bo'lgan xususiyatlarni ko'rib
chiqishga, mintaqaviy iqtisodiyot tushunchasini va uning butun iqtisodiy tizimdagi o'rnini
aniqlashga bag'ishlangan.
Maqolada mintaqaning xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning birligi va milliy iqtisodiyot
tarkibidagi iqtisodiy tizim sifatida tavsifi berilgan. Tizimli xususiyatlar va milliy iqtisodiyot bilan
umumiy xususiyatlar ko'rib chiqiladi.
Maqolada Rossiyadagi mintaqaviy iqtisodiyotning hozirgi holati o'rganiladi. Xorijiy
investitsiyalarni
rag'batlantirish
va
rag'batlantirish
muammolariga
alohida
e'tibor
qaratilmoqda, chunki Rossiya hozirgi vaqtda kapital importi bo'yicha dunyoda juda kamtarona
o'rinni egallaydi. Bu, birinchi navbatda, siyosiy barqarorlik, rivojlangan institutsional va bozor
infratuzilmasi bilan belgilanadigan qulay sarmoyaviy muhitning yo'qligi bilan bog'liq.
Kalit so'zlar:
milliy iqtisodiyot, mintaqaviy iqtisodiyot, mintaqaviy rivojlanish.
ПОНЯТИЕ РЕГИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ
Аннотация.
Статья посвящена рассмотрению особенностей, которые присущи
региональной экономике, выявлению понятия региональной экономики и ее места в
экономической системе в целом.
В статье дана характеристика региона как единства экономических субъектов
и хозяйственной системы в рамках национальной экономики. Рассмотрены системные
признаки, общие черты с национальной экономикой.
В статье проводится исследование современного состояния региональных
экономик России. Особое внимание уделено проблемам стимуляции и иностранным
инвестициям, поскольку Россия в настоящее время занимает довольно скромное место
в мире по импорту капитала. В первую очередь это связано с отсутствием
благоприятного инвестиционного климата, который определяется политической
стабильностью, развитой институциональной и рыночной инфраструктурой.
Ключевые слова:
национальная экономика, региональная экономика, развитие
региона.
THE CONCEPT OF REGIONAL ECONOMY
Summary.
The article is devoted to the consideration of specific features that are
inherent in the regional economy, definition of regional economy term and identification its
place in economy system as a whole.
The article gives a general description of the region as a unity of economic agents and
economic system within the national economy. Consider its systemic features, in common with
the national economy.
The article studies the current state of the regional economies in the Russian
Federation. Particular attention is paid to problems of stimulation and foreign investments,
because modern Russia takes a quite humble place in the world in respect of import of capital.
It is primarily associated with the fact of absence of a favorable investment climate, which is
determined by political stability, developed institutional and market infrastructure.
Keywords:
national economy, regional economy, development of the region.
42
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 7
Rossiya Federatsiyasining federal tuzilishi mamlakatning alohida mintaqalarining
iqtisodiy rivojlanishidagi farqlarni belgilaydi, chunki davlatning ma'muriy birliklarga (viloyatlar,
hududlar, respublikalar va boshqalar) bo'linishi nafaqat siyosiy, etnik va madaniy, balki iqtisodiy
sabablarga ko'ra (va unchalik ko'p emas) talab qilinadi. Shuni ta'kidlash kerakki, transmilliy
kompaniyaning joylashgan joyi kompaniyaning vakolatxonalari joylashgan hududning iqtisodiy
rivojlanishi xususiyatlariga bevosita ta'sir qiladi. Yuqoridagilar bilan bog'liq holda, TMKlarning
mintaqaviy iqtisodiyotga ta'sirini o'rganish alohida ahamiyatga ega. So‘zlariga ko‘ra, Z.S.
Musaevaning taʼkidlashicha, mintaqaviy iqtisod deganda “mamlakatning maʼlum bir hududida va
uning hududlarida ishlab chiqarish kuchlarining joylashishi va rivojlanishini, shuningdek, uning
atrof-muhit sharoitlari bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni
oʻrganuvchi ilmiy bilimlar sohasi tushunilishi kerak” [1, s. 18]. Bizning fikrimizcha, mintaqaviy
iqtisodiyot haqida mamlakat xalq xo‘jaligining tarkibiy qismlari sifatida ularning o‘zaro
bog‘liqligi va o‘zaro bog‘liqligida ko‘rib chiqiladigan davlat hududlari iqtisodiyoti sifatida
gapirish o‘rinlidir. Zamonaviy tadqiqotlar mintaqaviy iqtisodiyotning tubdan yangi tushunchasi
bilan ajralib turadi, bunda inson tizimni tashkil etuvchi omil hisoblanadi. Bu talqin yangi
iqtisodiy hodisa va jarayonlarni aniqlashni belgilaydi. Hozirgi vaqtda mintaqalarni o'rganishga
yondashuvlarni nazariy tushunish va metodologik asoslash ayniqsa dolzarb bo'lib qoldi.
“Mintaqa” tushunchasini turli xil, jumladan geografik, tarixiy, siyosiy va iqtisodiy nuqtai
nazardan ko‘rib chiqish mumkin. Shu munosabat bilan ushbu toifaning turli talqinlari mavjud.
Misol uchun, Rossiya Federatsiyasi Prezidentining 2017 yil 16 yanvardagi 13-sonli
Farmoniga muvofiq, mintaqa Rossiya Federatsiyasining ta'sis sub'ekti hududida Rossiya
Federatsiyasi hududining bir qismi sifatida belgilanadi. Shunga ko'ra, mintaqaviy omillar orasida
rivojlanishi, Rossiya Federatsiyasining federal tuzilishi, shuningdek, hududlarning
geografik, tabiiy, iqlimiy va ijtimoiy-madaniy xususiyatlari ajralib turadi [2].
Keling, ilmiy adabiyotlarda keltirilgan mintaqa tushunchasini ko'rib chiqishga murojaat
qilaylik. Shunday qilib, G.V. Gutman, O.P.Zvyagintseva va A.A.Miroedovlarning fikriga ko'ra,
"mintaqa" atamasi aniq belgilangan ma'muriy chegaralarga ega bo'lgan hududiy birlik sifatida
tushunilishi kerak, uning doirasida aholi hayotini ta'minlashning ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlari
qayta ishlab chiqariladi, hududning hududiy va tarmoq mehnat taqsimoti tizimidagi o'rni bilan
belgilanadi. 86]. Biroq, mintaqa tushunchasini kengroq talqin qilish kerakdek tuyuladi. Jumladan,
“mintaqa” tushunchasiga ta’rif berishda nafaqat geografik xususiyatlarni (joylashuvi, hududining
katta-kichikligini), balki u yoki bu hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining tarixan
belgilangan sharoitlarini, shuningdek, aholining milliy tarkibini ham hisobga olish zarur.
Keling, hududni hudud sifatida belgilashning asosiy mezonlarini ajratib ko'rsatamiz.
1. Mintaqaning aniq belgilangan chegaralari bor;
2. Mintaqa yagona tizim tarkibiga kiradi (mintaqaviy iqtisodiyotni hisobga olgan holda -
davlat). sifatida mintaqaga ilgari mavjud yondashuv farqli o'laroq "kvazi-davlat" [4, p. 11],
hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan fikr mintaqalar, aksincha, kompaniyalarning xususiyatlariga
ega, bu mintaqalar o'rtasidagi munosabatlarda raqobat mavjudligi bilan bog'liq.
3. Mintaqaning yagona tizimning bir qismi bo'lishiga qaramay, har bir alohida hudud
ma'lum darajada avtonomiyaga ega bo'lib, u boshqa narsalar qatorida alohida iqtisodiy va
ijtimoiy manfaatlarga ega bo'lishda namoyon bo'ladi.
4. Mintaqa, qoida tariqasida, mamlakatning iqtisodiy kompleksida ma'lum bir
ixtisoslashuv bilan tavsiflanadi.
43
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 7
Rossiya haqida gapiradigan bo'lsak, bu ixtisoslashuv ayniqsa SSSR davrida, har bir
mintaqa mintaqaning iqtisodiy salohiyati bilan belgilanadigan o'z sanoat tuzilmasiga ega
bo'lgan davrda aniq kuzatilgan. Demak, hozirgi kunga qadar ba'zi hududlar tor ixtisoslashuvi
bilan ajralib turadi, bu esa mintaqaning milliy iqtisodiyot tizimidagi o'rnini ta'minlaydi.
5. Davlatning asosiy qonuniga muvofiq mintaqa mamlakat milliy-davlat tuzilishining
bir qismi boʻlib, uning vazifalaridan biri aholi uchun davlat kafolatlari va turmush darajasini
taʼminlashdan iboratdir [5, b. 8].
Mintaqada sodir bo'layotgan iqtisodiy jarayonlarni o'rganishni milliy va mintaqaviy
iqtisodiyotlarning o'zaro bog'liqligini o'rganishdan boshlash maqsadga muvofiqdir, chunki
yuqorida aytib o'tilganidek, mintaqa iqtisodiyoti tizim sifatida milliy iqtisodiyotning bir qismi,
tizimni tashkil etuvchi elementlardan biri bo'lib, shu munosabat bilan mintaqaviy iqtisodiyot
butun xalq xo'jaligining normal ishlashiga qaratilgan.
Mintaqaviy iqtisodiyot kontseptsiyasining ta'rifi milliy iqtisodiyot tizimining
taqdimotiga asoslanishi kerak. Bundan xulosa qilishimiz mumkinki, mintaqaviy iqtisodiyot
o'zida butun, ya'ni mamlakat xalq xo'jaligining xususiyatlarini o'z ichiga oladi. Reproduktiv,
funktsional va dinamik kabi usullarni qo'llash orqali mintaqaviy va milliy iqtisodiyotning
umumiy xususiyatlarini kuzatish mumkin.
Takror ishlab chiqarish usuli makroiqtisodiy va mintaqaviy rivojlanishni ko'rib
chiqayotganda milliy va mintaqaviy iqtisodiyotda takror ishlab chiqarish tsikllarining yagona
tizimini (moddiy ne'matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste'mol qilish)
o'rnatishga imkon beradi. Bunda takror ishlab chiqarish barcha darajadagi (davlat va
mintaqaviy) bir xil sohalarda: mehnat, moliyaviy resurslar, shuningdek, tayyor mahsulot va
xizmatlarni takror ishlab chiqarishda sodir bo'ladi. Mintaqa to'liq ishlab chiqarish tsiklining
mavjudligi bilan tavsiflanadi, bu esa, o'z navbatida, raqobatni hisobga olgan holda, davlat
ichidagi hududning rivojlanishini belgilaydi. Hududlarning takror ishlab chiqarish bo'yicha tor
ixtisoslashuvi mintaqa aholisining ehtiyojlarini qondira olmaslik sababidir, ammo bunday
taqsimot kuchli mintaqalararo iqtisodiy aloqalarni, shuningdek, boshqa davlatlar bilan
aloqalarni o'rnatishni belgilaydi (bu tizim, ayniqsa, Kaliningrad viloyati hududida maxsus
iqtisodiy rayon sifatida aniq ko'rinadi). Mintaqalararo aloqalar, shuningdek, mintaqa va xorijiy
davlat o'rtasidagi aloqalar tovar va xizmatlarning ishlab chiqaruvchi mintaqadan iste'molchi
hududiga o'tishini ta'minlaydi.
Milliy va mintaqaviy takror ishlab chiqarish o'rtasidagi farqlar orasida shuni ta'kidlash
kerakki, mintaqaviy takror ishlab chiqarish ikki darajali tuzilishga ega: davlat ichidagi hududiy
mehnat taqsimotining rivojlanishi tufayli to'liq ishlab chiqarish tsikli faqat milliy iqtisodiyot
darajasida (mintaqalararo darajada) amalga oshiriladi, mintaqaviy iqtisodiyot esa rivojlangan
ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilma bilan tavsiflanadi (mintaqaviy moliyaviy
infratuzilmaning barqaror rivojlanishi darajasi). Har ikkala darajada ham milliy iqtisodiy
tizimning samarali faoliyat yuritishi uchun resurslarni aniq taqsimlash zarur. Shu bilan birga,
A.S. Novoselov va A.S. Marshalovaning ta'kidlashicha, "mintaqalararo ishlab chiqarish
samaradorligi mintaqa ichidagi ishlab chiqarish samaradorligiga bog'liq" [6, p. 27]. Dinamik
usul milliy va mintaqaviy iqtisodiyotning ikkalasining tsiklik rivojlanishida namoyon
bo'ladigan umumiyligini kuzatish imkonini beradi. Tsikllik bu holda iqtisodiy faoliyat
darajasida ko'tarilish va pasayishlarning mavjudligi sababli vaqtinchalik va fazoviy xususiyat
sifatida qaraladi.
44
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 7
Yuqoridagilardan kelib chiqib, mintaqaviy iqtisodiyotga, bizning fikrimizcha,
mintaqaviy iqtisodiyotga xos bo'lgan asosiy xususiyatlarni aks ettiruvchi quyidagi ta'rifni taklif
qilamiz: "Mintaqaviy iqtisodiyot - bu milliy xo'jalik majmuasi tarkibidagi alohida tizim bo'lgan
milliy iqtisodiyotning bir qismi bo'lib, u bir mintaqa doirasida ham, mintaqalararo
munosabatlar darajasida ham o'ziga xos ko'payish jarayonlari, shu jumladan mintaqaning
xorijiy sub'ektlar bilan aloqalari, shuningdek, sanoatning alohida turlari bilan bog'liq. xalq
xo‘jaligida mehnat resurslari, kapital va tayyor mahsulotlarning taqsimlanishi hisobiga
mahsulotlar soni». Bizning fikrimizcha, mintaqaviy iqtisodiyotning xususiyatlarini
o'rganishning asosiy usullari reproduktiv va dinamik usullardir. Birinchisi, resurslarning o'ziga
xos turidan qat'i nazar, reproduktiv tsikllar ma'lum bir hududda amalga oshirilishi bilan alohida
ahamiyatga ega. O'z navbatida, dinamik yondashuv mintaqaviy iqtisodiyotning tsiklikligi va
rivojlanish yo'nalishlarini aniqlash imkonini beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Мусаева З.С. Особенности региональных экономик России // Вестник
университета. 2017. № 4. С. 17-22.
2.
Указ Президента Российской Федерации от 16 января 2017 года № 13 «Об
утверждении Основ государственной политики регионального развития
Российской Федерации на период до 2025 года» // Собрание законодательства РФ.
23.01.2017, N 4, ст. 637.
3.
Гутман Г.В., Звягинцева О.П., Мироедов А.А. Регион в формировании социального
государства. М.: Финансы и статистика, 2005. 157 с.
4.
Севек В.К., Чулдум А.Э. К вопросу о понятиях «регион» и «региональная
социально- экономическая система» // Региональная экономика: теория и практика.
2012. №26 (257). С. 10-14.
5.
Куклински Э. Региональное развитие – начало поворотного этапа //
Региональное развитие и сотрудничество. 1997. № 9. С. 3–8.
6.
Маршалова А.С., Новоселов А.С. Основы теории регионального воспроизводства.
М.: Экономика, 1998. 191 с.
