ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
264
JAZONI IJRO ETUVCHI MUASSASALARNING TURLARI VA OZODLIKDAN
MAHRUM QILISH
TARIQASIDAGI JAZO IJROSINI TASHKIL ETISH
Shuxrat Irnazarov
Termiz Davlat universiteti
“Jinoyat huquqi va fuqarolik protsessi” kafedrasi o‘qituvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17562989
Annotatsiya.
Ushbu maqolada O‘zbekiston Respublikasida jazoni ijro etish
muassasalarining turlari, ularning huquqiy maqomi va ozodlikdan mahrum qilish jazosi ijrosini
tashkil etish masalalari yoritilgan. Mamlakatimiz jinoyat-ijroiya qonunchiligi insonparvarlik
tamoyillari asosida takomillashib borayotgani, afv etish va jamoat birlashmalari kafilligi
asosida jazodan ozod qilishning yangi tizimi joriy etilgani ta’kidlanadi.
Kalit so‘zlar:
Ozodlikdan mahrum qilish, jazoni ijro etish muassasalari, manzil-
koloniyalar, turmalar, tarbiya koloniyalari, qattiq tartibli koloniyalar, maxsus tartibli
koloniyalar, insonparvarlik, jinoyat-ijroiya qonunchiligi.
TYPES OF PENAL INSTITUTIONS AND THE ORGANIZATION OF THE
EXECUTION OF SENTENCES IN THE FORM OF DEPRIVATION OF LIBERTY
Annotation.
This article covers the types of penal institutions in the Republic of
Uzbekistan, their legal status and the organization of the execution of sentences of deprivation of
liberty. It is noted that the criminal-executive legislation of our country is being improved on the
basis of humane principles, and a new system of release from punishment based on pardon and
the guarantee of public associations has been introduced.
Keywords:
Deprivation of liberty, penal institutions, penal colonies, prisons, correctional
colonies, strict regime colonies, special regime colonies, humaneness, criminal-executive
legislation.
ВИДЫ УЧРЕЖДЕНИЙ ПО ИСПОЛНЕНИЮ НАКАЗАНИЙ И ОРГАНИЗАЦИЯ
ИСПОЛНЕНИЯ НАКАЗАНИЙ В ВИДЕ ЛИШЕНИЯ СВОБОДЫ
Аннотация.
В статье рассматриваются виды учреждений по исполнению
наказаний в Республике Узбекистан, их правовой статус и организация исполнения
наказаний в виде лишения свободы. Отмечается, что уголовно-исполнительное
законодательство нашей страны совершенствуется на основе гуманных принципов,
введена новая система освобождения от наказания на основе помилования и
поручительства общественных объединений.
Ключевые слова:
Лишение свободы, учреждения по исполнению наказаний,
исправительные колонии, тюрьмы, исправительные колонии, колонии строгого режима,
колонии особого режима, гуманность, уголовно-исполнительное законодательство.
O‘zbekiston Respublikasining qonunchiligi, jumladan ma’muriy, jinoiy, jinoyat-
protsessual va jinoyat-ijroiya qonunchiligi takomillashtirib borilmoqda hamda insonparvarlik
tamoyiliga yanada moslashtirilmoqda. Afv etish va jamoat birlashmalarining kafilligi ostida
shaxslarni jazodan ozod qilishning mutlaqo yangi tizimi joriy etildi. Qoraqalpog‘iston
Respublikasining Jasliq qo‘rg‘onida joylashgan ixtisoslashtirilgan jazoni ijro etish
koloniyasining yopilishi muhim insonparvar voqyelik bo‘ldi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
265
Qabul qilinayotgan chora-tadbirlar natijasida ozodlikdan mahrum qilish joylarida
saqlanayotgan mahkumlarning soni 2,5 baravar kamaydi.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2020-yil
29-dekabrda
Oliy Majlisga Murojaatnomasida ta’kidlaganidek: “Sud-huquq sohasi,
jumladan,
jinoiy
jazolarni
liberallashtirish
borasidagi
islohotlarimiz
ham
izchil
davom
ettirildi.
Natijada
bu
yil
sudlangan
shaxslarning
74
foiziga
nisbatan
ozodlikdan mahrum qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan jazolar tayinlandi”.
O‘zbekiston Respublikasi jinoyat qonunchiligida og‘ir jazolardan biri sifatida
ozodlikdan mahrum qilish jazosi nazarda tutilgan bo‘lib, bu borada huquqshunos
olimlar ham mazkur jazo haqida o‘z fikrini bildirgan.
Jumladan,
M.Usmonaliyev
va
G‘.O.Ermatovlar
“jinoyatchilikka
qarshi
kurashda faqat qattiq jazo choralarini qo‘llash orqali ko‘zlangan maqsadga erishib
bo‘lmasligini, G‘. Abdumajidov “o‘ta og‘ir jazo jinoyatchilikka qarshi kurashishda
samara
bermasligini”,
professor
Q.R.Abdurasulova
“sudlar
tomonidan
faqat
muqaddam
sudlangan
shaxslarga
og‘ir
jazo
tayinlanishini”,
A.A.Shamansurov,
Ch.A.Sattorov, A.R. Payziyevlar esa “ozodlikdan mahrum qilish jazosi boshqa
jazolarni
qo‘llash
samarasiz
bo‘lganida”6
qo‘llanilishi
zarurligini
o‘rinli
qayd
etadilar.
Ayrim holatlarda, jazoni ijro etish joylariga yuborilgan mahkumlar qayta
tarbiyalanish
o‘rniga, jinoyat olamining barcha qonun-qoidalarini o‘zlashtirib,
“professional” jinoyatchilarga
aylanishiga sabab bo‘lmoqda1. Natijada keng
jamoatchilik diqqat-e’tiboridan chetda qolish
ehtimoli ko‘proq bo‘lmoqda. Bunday
shaxslarni “qayta tarbiyalash” murakkab kechadi. Oxir
oqibatda, jinoyat sodir
etgan shaxsni umrbod ta’qib etilishi davlatga, jamiyatga nisbatan
ishonchsizligini
vujudga keltirishi mumkin.
Shu
o‘rinda
professor
I.
Ismailov
o‘rinli
ta’kidlaganidek,
“Amaliyot
javobgarlikni kuchaytirish, ayniqsa ozodlikdan mahrum etish bilan bog‘liq bo‘lgan
jinoiy jazolarni qo‘llash orqali jamiyatda jinoyatchilikka qarshi kurashni samarali
tashkil
etib
bo‘lmasligini
ko‘rsatmoqda”.
Mazkur
holatlarni
batafsil
o‘rganish
maqsadida,
jazoni
ijro
etish
muassasalarida
jazoni
o‘tayotgan
mahkumlardan
“Ozodlikdan mahrum qilish jazosini qo‘llanilishi natijasida qanday imkoniyatlardan
mahrum bo‘ldingiz” deb so‘ralganida, ularning 43 foizi “oilasi bilan birga bo‘lishdan, ularga
moddiy tomondan yordam berishdan mahrum bo‘lganligi”, 24 foizi “kelajakda o‘qish va erkin
ish
tanlash
huquqidan
mahrum
bo‘lganligi”,
14
foizi
“sudlanganlik
holatini keltirib chiqarganligi”, 19
foizi “ozodlikka chiqqandan so‘ng jamiyatga
moslashishida qiyinchiliklarga duch kelishi”ni qayd etganlar.
Shu o‘rinda professor E.X. Narbo‘tayev fikricha, “qonunchilikda jazolash
yo‘nalishini kuchaytirish tendensiyasiga barham berish kerak”. Bu borada professor
R. Kabulov “Ozodlikdan mahrum qilish jazosi jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan
obyektga katta xavf tug‘diradigan yoki boshqa jazo turlarini o‘tashdan qasddan bo‘yin
tovlayotgan shaxslarga oxirgi jazo chorasi sifatida qo‘llanilishi kerak”, deya o‘rinli ta’kidlaydi.
Shu o‘rinda F.M. Muhitdinov o‘rinli ta’kidlaganidek, “xususiy manfaat bu omma
manfaatining bir qismini tashkil etadi”.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
266
Mamlakatimizda barcha shaxslarning manfaatlari davlat qonunlari bilan adolatli himoya
qilishga alohida e’tibor qaratiladi. Shuni ham qayd etish kerakki, jamiyat uchun xavf
tug‘dirmaydigan jazolarni qo‘llash orqali mahkumlarning jazoni ijro etadigan organlariga yuk
kamayadi va ularni saqlash uchun mablag‘lar tejaladi.
O‘zbekiston
Respublikasining
Birinchi
Prezidenti
ta’kidlaganidek,
“Og‘ir
jazo, ayniqsa, fuqarolarni jamiyatdan ajratish bilan bog‘liq bo‘lgan jazolarning
jinoyatchilikning oldini olishdagi ahamiyatini oshirib ko‘rsatish o‘rinsiz ekanligini
hayotning o‘zi ko‘rsatmoqda. Jinoyatchilikning oldini olish, unga qarshi kurashish
samaradorligi jazoning og‘irligi va shafqatsizligiga emas, balki birinchi navbatda,
qonunni buzgan shaxsning jazoning muqarrarligini nechog‘lik anglashiga bog‘liq.
Jazoning
muqarrarligi
jinoyatchilikning oldini olishda
samarali ta’sir ko‘rsatuvchi
omillardan hisoblanadi”.
Professor I. Ismailov ta’kidlaganidek, jinoyatlarning oldini olish shunisi bilan
afzalki,
bu
faoliyatga
jinoyat
sodir
etgan
shaxsning
jazolanishi
muqarrarligini
ta’minlash uchun sarflanadigan ancha kam xarajat qilinishi bilan bir vaqtda,
insonni, ayniqsa yoshlarni jamiyatda o‘z o‘rnini topishga, hayotda atrofidagi yaqin
kishilari,
boshqa
insonlar
va
jamiyat uchun
foydali
bo‘lgan
faoliyat
bilan
shug‘ullanishga undaydi hamda uni amalga oshirishda ko‘maklashadi.
O‘zbekiston
Respublikasi
Jinoyat
kodeksining
50-moddasiga
muvofiq
ozodlikdan mahrum qilish
mahkumni jamiyatdan ajratib jazoni ijro etish koloniyasi yoki
turmaga joylashtirishdan iboratdir. Ozodlikdan mahrum qilish bir oydan yigirma yilgacha
muddatga belgilanadi. Ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo ijrosini jazoni ijro etish
muassasalari amalga oshiradi (JIK 45-m.). O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
2020-yil 5-martdagi
“Ozodlikdan mahrum qilish bilan bog‘liq jazolarni ijro etish
muassasalarining
faoliyati samaradorligini ta’minlash bo‘yicha tashkiliy chora-tadbirlar
to‘g‘risida”gi
128-sonli qarori qabul qilindi. Mazkur qarorning 1-ilovasiga muvofiq “Ozodlikdan
mahrum qilish turidagi jazolarni ijro etish muassasalari to‘g‘risidagi nizom”
tasdiqlandi.
Ushbu
Nizom
O‘zbekiston
Respublikasi
Ichki
ishlar
vazirligining
ozodlikdan
mahrum
etish
turidagi
jazoni
ijro
etish
muassasalarining
maqomi,
vazifalari, huquq va majburiyatlarini, jihozlanishini va faoliyatini tashkil etishga
qo‘yiladigan umumiy talablarni belgilaydi.
Jazoni
ijro
etish
muassasalari
O‘zbekiston
Respublikasi
Ichki
ishlar
vazirligining Jazoni ijro etish departamenti tizimi tarkibiga kiradi va quyi turuvchi
boshliqlarning
yuqori turuvchi
boshliqlarga va O‘zbekiston Respublikasi
ichki
ishlar vaziriga bo‘ysinishi asosida faoliyat yuritadi.
Jazoni ijro etish muassasasi yuridik shaxs hisoblanadi, faoliyatini amalga
oshirish uchun
o‘z mustaqil balansiga, shaxsiy g‘azna hisobvarag‘iga va bank
hisobvarag‘iga, O‘zbekiston
Respublikasi Davlat gerbi tasviri tushirilgan va o‘z
nomi davlat tilida yozilgan muhrlarga,
shuningdek, o‘z faoliyatini amalga oshirish
uchun muassasaning nomi yozilgan va O‘zbekiston
Respublikasi Davlat gerbining
tasviri tushirilgan blankalarga ega bo‘ladi.
Jazoni ijro etish muassasalariga
quyidagilar kiradi:
– jazoni ijro etish koloniyalari, jumladan davolash huquqi asosidagi koloniyalar;
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
267
– tarbiya koloniyalari;
– turmalar;
– mahkumlar uchun ixtisoslashgan kasalxonalar.
Tergov hibsxonalari ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan va xo‘jalik
xizmatiga oid ishlarni bajarish uchun qoldirilgan shaxslarga nisbatan jazoni ijro
etish muassasalari funksiyalarini bajaradi.
Tarbiya koloniyalari voyaga yetmagan mahkumlarni saqlash uchun mo‘ljallangan.
Turmalar voyaga yetgan mahkumlarni saqlash uchun mo‘ljallangan.
Jazoni ijro etish koloniyalari
o‘z navbatida manzil-koloniyalarga, umumiy,
qattiq, maxsus rejimli koloniyalarga bo‘linadi va voyaga yetgan mahkumlarni
saqlash uchun mo‘ljallangan.
Tarbiya
koloniyalari
voyaga
yetmagan
mahkumlarni
saqlash
uchun
mo‘ljallangan.
Turmalar
voyaga yetgan mahkumlarni saqlash uchun mo‘ljallangan.
Mahkumlar uchun ixtisoslashgan kasalxonalar
bemor mahkumlarni saqlash va
ularga malakali tibbiy yordam ko‘rsatish uchun mo‘ljallangandir.
Manzil-koloniyalar
quyidagilarga bo‘linadi:
– ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan jinoyatlar, ehtiyotsizlik oqibatida sodir
etilgan uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyatlar uchun, shuningdek qasddan uncha og‘ir
bo‘lmagan jinoyat sodir etganlik uchun ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan
shaxslar saqlanadigan manzil-koloniyalar;
– umumiy, qattiq tartibli koloniyalardan, shuningdek tarbiya koloniyalaridan
o‘tkazilgan mahkumlar saqlanadigan manzil-koloniyalar (JIK 46-m.).
Umumiy tartibli koloniyalar
quyidagilarga bo‘linadi:
– og‘ir jinoyat sodir etganlik uchun birinchi marta ozodlikdan mahrum etishga
hukm qilingan erkaklar saqlanadigan koloniyalar;
– o‘ta og‘ir jinoyat sodir etganlik uchun birinchi marta ozodlikdan mahrum
etishga hukm qilingan erkaklar saqlanadigan koloniyalar;
– og‘ir yoki o‘ta og‘ir jinoyat sodir etganlik uchun ozodlikdan mahrum etishga
hukm qilingan ayollar saqlanadigan koloniyalar (JIK 47-m.).
Qattiq tartibli koloniyalar
quyidagilarga bo‘linadi:
– ilgari qasddan sodir etilgan jinoyat uchun ozodlikdan mahrum qilish
tariqasidagi jazoni o‘tagan va qasddan jinoyat sodir etganlik uchun yana sudlangan
erkaklar saqlanadigan koloniyalar;
– ilgari qasddan sodir etilgan jinoyat uchun ozodlikdan mahrum qilish
tariqasidagi jazoni
o‘tagan va o‘ta og‘ir jinoyat sodir etganlik uchun yana
sudlangan ayollar, shuningdek o‘ta xavfli
retsidivist deb topilgan ayollar
saqlanadigan koloniyalar (JIK 48-m.).
Maxsus tartibli koloniyalar
ozodlikdan mahrum qilinib, o‘ta xavfli retsidivist deb
topilgan erkaklarni, shuningdek umrbod ozodlikdan mahrum qilingan mahkumlarni saqlash
uchun mo‘ljallangan.
Maxsus tartibli koloniyalarda umrbod
ozodlikdan mahrum qilish jazosi afv etish tartibida
ozodlikdan mahrum qilish bilan almashtirilgan erkaklar ham saqlanadi (JIK 49-m.).
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
268
Turmalar
turmaga qamash tariqasidagi ozodlikdan mahrum qilishga1 hukm
qilingan
shaxslarni,
shuningdek
umumiy
va
qattiq
tartibli
koloniyalardan
jazoni
o‘tash tartibini ashaddiy buzganligi uchun o‘tkazilgan shaxslarni saqlash uchun
mo‘ljallangan.
Qasddan sodir etilgan og‘ir jinoyati uchun birinchi marta sakkiz yilgacha va
sakkiz yil
muddatga ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan shaxslar alohida
hollarda, mahkumning
yozma roziligi bo‘lgan taqdirda, muassasa boshlig‘ining
qaroriga binoan xo‘jalik xizmatiga oid
ishlarni bajarish uchun tergov hibsxonasi
yoki turmada qoldirilishi mumkin.
Xo‘jalik xizmatiga oid ishlarni bajarish uchun tergov hibsxonasida yoki
turmada qoldirilgan mahkumlar jazoni qulflab qo‘yilmaydigan umumiy kameralarda, boshqa
shaxslardan batamom ajratilgan holda, umumiy tartibli koloniyalarida jazoni o‘tash tartibi va
shartlariga asosan jazoni o‘taydilar.
Mahkumlarga uzoq muddatli uchrashuvga ruxsat berish imkoniyati bo‘lmasa, ularga bitta
uzoq muddatli uchrashuv o‘rniga ikkita qisqa muddatli uchrashuvga ruxsat beriladi.
Quyidagi mahkumlar xo‘jalik xizmatiga oid ishlarni bajarish uchun
qoldirilmaydilar:
– voyaga yetmagan shaxslar;
– ajnabiy fuqarolar;
– fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar;
–sudlar va huquq-tartibotni muhofaza qilish organlarining sobiq xodimlariga
mansub mahkumlar (JIK 53-m.).
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.
Jinoyat-ijroiya kodeksi birinchi bo'lim 7-81 bob;
2.
Jinoyat kodeksi 46, 481, 83, 84'-moddalari;
3.
Jinoyat-protsessual kodeksining 541, 542-moddalari;
4.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 7 noyabr kunidagi "Jinoyat-ijroiya
qonunchiligini tubdantakomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi PQ 4006-son Qarori;
5.
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 14 fevral kunidagi "Ichki
ishlar organlari probatsiya xizmati faoliyatini samarali tashkil etish bo'yicha go'shimcha
chora-tadbirlar to'g'risida"gi 84-son Qarori;
6.
O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2006 yildagi 3 fevraldagi "Sudlar
tomonidan jinoyat uchun jazotayinlash amaliyoti to'g'risida"gi 1-son Qarori;
7.
O'zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirining 2022 yil 19 fevraldagi "Jamoat
xavfsizligini ta'minlash
8.
departamenti Probatsiya xizmati faoliyatiga yangi ish uslublarini tatbiq etish to'g'risida"gi
42-sonli buyrug'i;
O'zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirining 2017 yil 27 iyuldagi "Muayyan
huqugdan mahrum qilish, axloq tuzatish ishlari va ozodlikni cheklash tariqasidagi
jazolarning ijrosini tashkil etish hamda shartli hukm qilingan shaxslar ustidan nazoratni
amalga oshirish tartibi to'g'risidagi yo'riqnomani tasdiqlash haqida"gi 157-sonli buyrug'i
