ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
21
SAKROVCHANLIK QOBILIYATINI TEXNIK USULLARGA MOS TARTIBDA
SHAKLLANTIRISH AFZALLIGI
(VOLEYBOL MISOLIDA)
Kdirova M.A.
pedagogika fanlari nomzodi, dotsent
O`zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.7797467
Annotatsiya. Maqolada voleybolchilarga xos sakrash qobiliyatini sakrab ijro etiladigan
o‘yin usullariga mos tartibda shakllantirish zarurligi haqida fikr yuritilgan. Ushbu qobiliyatni
qo‘shma-vaziyatli o‘yin mashqlari yordamida takomillashtirishga qaratilgan uslubiy
yondoshuvlar keltirilgan.
Kalit so‘zlar: sakrash, sakrovchanlik, sakrash chidamkorligi, sakrash qobiliyati, texnik-
taktik usullar, portlovchi kuch, sakrash fazalari.
ПРЕИМУЩЕСТВО ФОРМИРОВАНИЯ ПРЫГУЧЕСТИ В ПОРЯДКЕ,
СООТВЕТСТВУЮЩЕМ ТЕХНИЧЕСКИМ ПРИЕМАМ
(НА ПРИМЕРЕ ВОЛЕЙБОЛА)
Аннотация. В стате рассматриваются вопросы о необходимости развития
прыжковой работаспособности у волейболистов в рамках соответствия её структуры
координатсионному содержанию игровых навыков, выполняемых в прыжке. Определены
методические подходы к совершенствованию этой способности с исползованием
сопряженно-ситуатсионных игровых упражнений.
Ключевые слова: прыжок, прыгучест, прыжковая выносливост, прыжковая
способност, технико-тактические приемы, взрывная сила, фазы прыжка
THE ADVANTAGE OF THE FORMATION OF JUMPING IN THE ORDER
CORRESPONDING TO THE TECHNICAL TECHNIQUES
(FOR EXAMPLE, VOLLEYBALL)
Abstract.
The article discusses the issues of the need for the development of jumping
performance in volleyball players within the framework of the correspondence of its structure to
the coordinate content of the game skills performed in the jump. Methodological approaches to
improving this ability using conjugate-situational game exercises are determined.
Keywords: jump, jumping ability, jumping endurance, jumping ability, technical and tactical
techniques, explosive force, jumping phases.
Zamonaviy voleybolda sakrab ijro etiladigan o‘yin malakalarining samaradorligi
sakrovchanlikva sakrash chidamkorligi bilan bevosita bog‘liq. Binobarin, yuqori mahoratli
voleybolchilarni tayyorlash jarayonida sakrovchanlik va sakrash chidamkorligini rivojlantirishga
alohida e’tibor qaratish muhim ahamiyat kashf etadi.
Ma’lumki, muqaddam voleybol o‘yinida hujum zarblari asosan vertikal sakrash orqali ijro
etilib kelingan bo‘lsa, so‘nggi yillarda bu malakalarni himoya zonasidan amalga oshirilishi borgan
sari kuchayib borayotganligi dioganal (balandga uzunlikka) yo‘nalishda sakrash qobiliyatini ham
izchillik bilan shakllantirish zaruriyatini o‘rtaga tashlamoqda. Ta’kidlash o‘rinliki, sakrab ijro
etiladigan o‘yin malakalri (hujum zarbasi, to‘siq qo‘yish, uzatish, qabul qilish, to‘p kiritish) bir
musobaqa uchrashuvi davomida 400-600 marotaba qaytarilishi mumkin.
Sakrash hayotiy zarur harakat ko‘nikmalari tarkibiga mansub bo‘lib, insonning turmush
tarzida muhim rol o‘ynaydi. Bolalarda sakrash ko‘nikmalari turli harakatli o‘yinlar davomida
shakllanib boradi. Ushbu ko‘nikmaning hayotiy zarur ekanligi favqulodda yuzaga kelishi mumkin
bo‘lgan havfli vaziyatlarni (biror-bir hayvon xujumidan qochib ariqdan sakrash yoki baland joyga
sakrab chiqish va h.) bartaraf etish holatlari bilan izohlanadi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
22
Agar sakrash ko‘nikmasining mantiqiy mohiyati va amaliy ahamiyati yanada chuqurroq
hamda kengroq talqin etiladigan bo‘lsa, unda sakrash-bu nafaqat insonning turmush jarayonida,
harbiy xizmatda yoki favqulodli vaziyatlarda amalga oshiriladigan xayotiy zarur harakatdir, balki
bir qator sport turlarida (sport o‘yinlari, yengil atletika, gimnastika va h.) hal qiluvchi ahamiyatga
loyiq harakat ko‘nikmasidir.
Ushbu malaka sakrab ijro etiladigan har bir sport turida qo‘llaniladigan texnik usullar
xususiyatiga qarab, xatto bir sport turida, masalan voleybolda-zarba turlari, zarba berish zonalari,
to‘siq qo‘yish, to‘p uzatish, to‘p kiritish va o‘yinda yuzaga kelgan taktik vaziyat talabalariga
muvofiq koordinatsion, biomexanik va aerodinamik jihatlar bilan keskin farqlanadi (1,2,3,4,6,8).
Sakrash ko‘nikmalarining tarkibiy tuzilishidan yoki yugurib kelib, bir yoki ikki oyoq bilan
debsinish asosida tayanch holatdan notayanch holatga o‘tib vertikal yoki dioganal-yoysimon
yo‘nalishda “uchib”, yana tayanch holatga qo‘nish fazalari bilan izohlanadi. Tayanch holatdan
“uchib” yana tayanch holatga qo‘nish vaqti qanchalik uzoq bo‘lsa, shunchalik sakrash balandligi
yoki uzunligi ko‘p bo‘ladi.
Aksariyat murabbiylar sakrash balandligi yoki sakrash uzunligini odatda oyoqlarning
portlovchi kuchiga bog‘lashadi. Ammo ular sakrashning bunday natijalarini tana, gavda va
qo‘llarning aerodinamik harakati yoki boshqacha qilib aytganda tana, gavda va qo‘llarning keskin-
faol yoysimon harakati ta’sirida yuzaga keluvchi inersion-reaktiv kuch omiliga e’tibor
qaratishmaydi. Aynan ana shu inersion-reaktiv kuch oyoqlarning portlovchi kuchi bilan bir qatorda
sakrash balandligi yoki uzunligini ta’minlaydi.
Ma’lumki, balandga yoki uzunlikka sakrash qobiliyati sakrovchanlik deb qabul qilingan.
Sakrovchanlik – bu joydan yoki yugurib kelib, oyoqlarni optimal burchakda bukib, ya’ni tananing
umumiy og‘irlik markazini pastroq tushirib, bir yoki ikki oyoq bilan depsinish asosida gavda va
qo‘llarning faol yoysimon inersion harakati evaziga maksimal balandga yoki uzunlikka sakrash
qobiliyatini anglatadi. Bunday sakrash qobiliyatini uzoq muddat davomida koordinatsion
“nusxasini” saqlagan holda ko‘p martalab takrorlay olish imkoniyati sakrash chidamkorligi deb
yuritiladi.
Sakrash ko‘nikmasi, sakrovchanlik va sakrash chidamkorligi voleybolda ijro etiladigan
aksariyat o‘yin usullarining (zarba berish, to‘siq qo‘yish, to‘p uzatish, to‘p kiritish)
samaradorligini ta’minlovchi poydevor omil sifatida ko‘plab tadqiqotlarda o‘z yechimini topgan,
ularni shakllantirish uslublari va vositalari muvofiq darsliklar hamda o‘quv qo‘llanmalarida ochib
berilgan.
Shu bilan bir qatorda mazkur harakat sifatlari voleybolchining o‘yin ixtisosligi (ampluasi),
zarba berish usullari, zonalari, to‘siq qo‘yish va to‘p kiritish kabi texnik-taktik usullar xususiyatiga
qarab tabaqalashtirilgan yondoshuv asosida deyarli o‘rganilmagan.
Qayd etilgan har bir o‘yin malakasi (texnik-taktik malaka) o‘z navbatida bir necha
usullardan iborat bo‘lib, ularni ijro etish zonasiga qarab sakrash koordinatsiyasi, biomexanikasi va
aerodinamiksi bir-biridan keskin farqlanadi.
Jumladan, 4 zonadan zarba berishda fazalari, aerodinamikasi va koordinatsiyasi qo‘yidagi
nusxa-mazmunda ifodalanadi:
ikkinchi temp o‘yinchisi xujum va yon chiziqlar kesishgan joy atrofida dastlabki
tayyorgarlik holatini qabul qiladi;
to‘p yo‘nalishi, baland-pastligi, to‘pni to‘rdan va antenadan uzoq-yaqinligini aniqlagandan
so‘ng 2-3 qadam keskin yuguradi va 4 qadamda xatlab-qo‘nib, tizzalar optimal bukiladi va og‘irlik
markazi pastga tushiriladi keyin debsinish bilan bir qatorda “orqada qolgan gavda va qo‘llarni
yoysimon yo‘nalishda yuqoriga keskin xarakatlantirib sakraydi (uchadi)”;
sakrashning maksimal nuqtasida gavda va zarba beruvchi qo‘l orqaga qisman bukilib, shu
zahoti ularni keskin oldinga (to‘pga nisbatan) harakatlantirish asosida to‘pga zarba beriladi;
undan keyingi faza qo‘nish va muvozanatni saqlab qolish bilan yakunlanadi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
23
3 zonadan zarba berish birinchi temp hujumchisi ijrosida amalga oshiriladi. Bunda yugurish
(1-2 qadam), xatlash-debsinish, sakrash va boshqa fazalar oralig‘i va vaqti qisqaradi;
hatlab-debsinish vaqtida oyoqlar tizza bo‘g‘imidan qisman bukilib, portlovchi kuch bilan
keskin yozilib, sakrash fazasi bajariladi (debsinish vaqtida gavda va qo‘llarni orqadan yuqoriga
keskin harakatlantirish amplitudasi ikkinchi temp o‘yinchisinikiga nisbatan kichik bo‘ladi);
sakrashning maksimal nuqtasida gavda va zarba beruvchi qo‘lning orqaga bukilishi juda
kichik amplitudaga teng bo‘ladi, lekin zarba berish uchun bajariladigan harakat inersion-reaktiv
jihatdan o‘ta keskin bo‘ladi;
yakuniy fazada qo‘nish va muvozanat saqlash ko‘nikmalari bajariladi.
2 zonada zarba berishda ham qayd etilgan fazalar va gavda-qo‘llarning aerodinamik
(inersion-reaktiv) harakati nisbatan qisqa bo‘ladi.
4,3 va 2 zonalarga uzatilgan to‘pni yon chiziqlar tomon burib zarba berishda tana, gavda va
qo‘llarning harakat koordinatsiyasi ham o‘zgaradi.
Ma’lumki, musobaqa qoidalarining tubdan o‘zgarishi tufayli ximoya zonalaridan xujum
zarbalarini uyushtirish soni 9,6% dan 45% gacha ortdi. Ximoya zonalaridan ijro etiladigan bunday
xujum zarbalarining nusxasi, sakrash fazalari va ularning koordinatsion mazmuni tamomila
boshqacha xususiyatga egadir.
Jumladan, ximoya zonalaridan zarba berishda yugurib kelish, xatlash, oyoqlarning tizza
qismidan bukilishi va tezkor yozilishi, tana, gavda va qo‘llarning yoysimon harakati yanada
shiddatli kechadi. Sakrash vertikal yo‘nalishda emas, balki dioganal–yoysimon yo‘nalishda ijro
etiladi. Debsinish xarakati xujum chizig‘ining ortidan boshlanib, qo‘nish fazasi o‘rta va xujum
chizig‘i o‘rtasida yakunlanishi odat tusiga kirgan. Ximoya zonalaridan tamomila yangicha
koordinatsion nusxada sakrab ijro etiladigan xujum zarbalarini guruhli to‘siq bilan qaytarish
imkoniyati nihoyatda chegaralangan bo‘lgani tufayli, bunday zarbalar samaradorligi tabora ortib
bormoqda.
Muhokoma etilayotgan mavzuning yana bir e’tiborga loyiq joyi shundaki, vertikal (2,3
zonalarda) yoki dioganal-yoysimon yo‘nalishda (ximoya zonalarida) sakrash uchun bajariladigan
shiddatli yugurish texnikasi, xatto raqib tomonidan yo‘naltirilgan to‘pni qabul qilish uchun o‘ng
yoki chap tomonlar bo‘ylab tezkor yonlama harakatlanishlar (yonlama yugurishlar) texnikasi ham
ma’lum darajada sakrash va xatlash elementlaridan iborat.
M.A.Godikning ta’kidlashicha, yugurish texnikasi qo‘yidagi fazalarni o‘z ichiga oladi;
sportchi avval bir oyoq bilan debsinib (masalan chap oyoq bilan), bir qo‘lini (o‘ng qo‘lini) tirsak
bo‘g‘imidan qisman bukkan holda oldinga, ikkinchi qo‘lini (chap qo‘lini) siltab orqaga keskin
harakatlantirish evaziga tayanch holatdan aerodinamik qonuniyatga asosan “uchish” fazasiga
o‘tadi (tayanchsiz holatga), so‘ng ikkinchi oyog‘iga (o‘ng oyog‘iga) qo‘nadi va shu sikl zarur
miqdorda takrorlanadi.
Oyoqlarning portlovchi kuchi qanchalik salmoqli bo‘lsa “uchish” fazasi shunchalik davomli
bo‘ladi, binobarin, qo‘nish va qayta debsinish (boshqa oyoq bilan) nuqtasi ham uzoqroq bo‘ladi.
Ushbu fazalar va debsinish-uchish-qo‘nish sikli qanchalik tez takrorlansa, belgilangan masofa
shunchalik qisqa vaqt ichida o‘tilishi mumkin.
Voleybolga xos yonlama yugurish (oyoqlar yarim bukilgan holda sakrab yoki xatlab
harakatlanish), ko‘krak balandligida bukilgan qo‘llarning baland-pastga keskin harakatlanishi
bilan sakrab-siljib yoki xatlab-siljib amalga oshiriladi.
Sakrash uchun yugurib kelishda debsinish-uchish-qo‘nish fazalari oraliqlar bo‘yicha bir-
biridan farqlanadi: birinchi qadam kattaroq, ikkinchisi-kichikroq, uchinchisi yoki debsinishga
xatlab qo‘nish (sakrash uchun debsinish fazasigacha) zarba berish usuli va zarba beriladigan
zonaga bog‘liq bo‘ladi.
Voleybol mashg‘ulotlarini vizual kuzatish, ilmiy va o‘quv adabiyotlarini tahlil qilish shuni
ko‘rsatadiki, sakrab ijro etiladigan texnik-taktik ko‘nikmalarga dastlabki o‘rgatish amaliyotida
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
24
“sakrash-texnik usul” turlari, fazalari, sakrash zonalari, tana, gavda, bosh, oyoq va qo‘llarning
o‘zaro koordinatsion xususiyatlariga chuqur ahamiyat qaratilmaydi. Vaholanki, musobaqalarda
ko‘pincha sakrash koordinatsiyasi ijro etiladigan texnik-taktik usulning (turli zonalardan zarba
berish, to‘siq qo‘yish, to‘p uzatish, to‘p kiritish) maqsadi va taktikasiga muvofiq emasligi ko‘zga
tashlanadi.
Shuning uchun ham, hatto a’lo sakrovchanlikka ega voleybolchining hujum zarbasida yoki
to‘siq qo‘yishida yetarli samaradorlik bo‘lmaydi. Binobarin, bugungi raqobatli voleybol
amaliyotida, ayniqsa dastlabki o‘rgatish bosqichlarida yuqorida muhokama etilayotgan o‘ta
dolzarb masalalarni e’tiborga olish, sakrab ijro etiladigan texnik-taktik usullar turi va ijro etish
joyiga (zonasiga) qarab sakrash fazalari, koordinatsiyasi, aerodinamikasi (tana, gavda, bosh va
qo‘llar harakati) ni shakllantirish va shu orqali sakrovchanlik hamda sakrash chidamkorligini
rivojlantirishga mo‘ljallangan mashqlar majmualarini ishlab chiqish va amalga joriy etish muhim
ahamiyat kasb etadi.
Biz ana shu fikrga asoslangan holda texnik usullar mazmuniga mos sakrash ko‘nikmalariga
o‘rgatish jarayonida foydalaniladigan bir qator mashqlar andozalarini ishlab chiqtik (1,2,3,4
andozalar).
1-andoza. Hujum zarbasiga xos sakrash turlariga o‘rgatishda foydalaniladigan andoza bloki
Xujum zarbasiga xos sakrash turlariga o‘rgatish andozasi
Dastlabki tayyorgarlik holati
4 zonadan 5 zonaga
Qisqa yugurish
4 zonadan 1 zonaga
Xatlash va oyoqlarni bukish
Debsinish va sakrash
3 zonadan 1 zonaga
3 zonadan 5 zonaga
Qo‘lni bosh ortiga x-tlantirish
2 zonadan 1 zonaga
2 zonadan 5 zonaga
Zarba berish
Qo‘nish va muvozanat saqlash
Orqa zonalardan
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
25
2 andoza. To‘siq qo‘yishga xos sakrash ko‘nikmasiga
o‘rgatishda foydalaniladigan andoza bloki
3 andoza. To‘p uzatishga xos sakrash turlariga o‘rgatishda foydalaniladigan andoza bloki
To‘siq qo‘yishga xos sakrash ko‘nikmasiga o‘rgatish andozasi
Tayyorgarlik holati
3 zonada
4 zonada
2 zonada
Oyoqlarni bukish va qo‘llarni bosh sathida tutish
Qo‘llarni faol harakati yordamida sakrash
Qo‘llarni yozib oldinga siltash
Qo‘nish va muvozanat saqlash
To‘p uzatishga xos sakrash turlariga o‘rgatish andozasi
Tayyorgarlik holati
Oyoqlarni bukish va debsinish
2 zonadan
qisqa orqaga
2 zonadan
o‘rtacha orqaga
Sakrash va uzatishni bajarish
Orqa zonalarga
Qo‘nish va muvozanat saqlash
2 zonadan past
4 zonaga
2 zonadan
baland 4
зонага
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
26
4 andoza. To‘p kiritishga xos sakrash ko‘nikmasiga
o‘rgatishda foydalaniladigan andoza bloki
Alohida shuni ta’kidlash joizki, voleybolga xos sakrash usullari, sakrovchanlik va sakrash
chidamkorligini erta yoshlikdan boshlab sakrab ijro etiladigan texnik-taktik malakalar turi hamda
uning xususiyatlariga moslab, ixtisoslashtirilgan mashqlar yordamida shakllantirish foydali
natijaga olib keladi.
Sakrash fazalari – dastlabki tayyorgarlik holati, yugurish (2-4 qadam), debsinishga xatlash
va oyoqlarni tizza bo‘g‘imidan optimal bo‘rchakda bukish, gavda va qo‘llarning faol harakati
yordamida debsinish, sakrash (“uchish”), zarba beruvchi qo‘lni orqaga harakatlantirish va keskin
siltab xujum zarbasini taqlid qilish, qo‘nish va muvozanat saqlash uzviy ketma-ketlikda
mashqlantirilishi o‘rgatish jarayonining o‘ta muhim shartlaridan biridir.
Ushbu jarayonda tavsiya etilayotgan andozalardan didaktik tartibda foydalanish
sakrovchanlik va sakrash chidamkorligini texnik usullar mazmuniga mos ravishda shakllantirish
imkoniyatini yaratadi.
REFERENCES
1.
Беляев
А.В.,Буликина
Л.В.
Прыжковая
подготовка
волейболистов
в
подготовителном периоде на основе анализа их соревнователной деятелности. //
Теория и практика физической културы. 2004, №3, С.37-38.
2.
Abatova G.N. 11-12 yoshli voleybolchilarda sakrovchanlik maxsus jismoniy sifatini
rivojlantirish hamda to‘siq qo‘yish texnikasini takomillashtirishda harakatli o‘yinlar va
maxsus mashqlar samarasini aniqlash//“Jismoniy tarbiya, sport mashg`ulotlari nazariyasi
va uslubiyatining nazariy-amaliy muammolari” xalqaro ilmiy-amaliy anjuman 2022 yil 29
To‘p kiritishga xos sakrash turlariga o‘rgatish andozasi
Tayyorgarlik holati
Qisqa va tezkor yugurish
Xatlash
Qo‘llarni faol harakati yordamida debsinish
Sakrash
Maksimal sakrash
Yarim sakrash
Yetakchi qo‘lni bosh ortiga ko‘tarib siltab zarba berish
Kuchli zarba berish
Qo‘nish va muvozanat saqlash
Sekin-aniq zarba berish
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
27
yanvar, 613-614b.
3.
Abatova N.G The cluster-modular method as a modern trend of improvement in the
structure of a lesson in physical education for students with different levels of physical
fitness. . // Халqаро илмий-амалий анжумани «2020 йилда ўтказиладиган XXXII ёзги
олимпия ва XVI паралимпия ўйинларига спортчиларни тайёрлашнинг долзарб
муаммолари», Чирчик, 2020, 587
4.
Годик М.А. Физическая подготовка футболистов. - М.: Терра-Спорт, 2006. - 272 с.
5.
5.Kdirova M.A., Ummatov A.A., Pulatov F.A. Voleybol nazariyasi va uslubiyati. //
O‘quv qo‘llanma. T.: 2018. – 485 b.
6.
Pulatov A.A., Qdirova M.A. Sport pedagogik mahoratni oshirish (voleybol). // O‘quv
qo‘llanma. T.: 2018. – 251 b.
7.
7.Pulatov A.A. Voleybol nazariyasi va uslubiyati. // Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik. T.:
2020. – 440 b.
