ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1009
OʼSMIRLARDA DESTRUKTIV AXBOROTLARGA NISBATAN MAFKURAVIY
IMMUNITET SHAKLLANTIRISH
Ikromova Sitora Akbarovna
Osiyo xalqaro universiteti Pedagogika va psixologiya kafedrasi assistenti
https://doi.org/10.5281/zenodo.7967520
Annotatsiya.
Mazkur maqolada oʼsmirlarda destruktiv axborotlarga nisbatan
mafkuraviy immunitet shakllantirish masalalariga atroflicha to’xtalib o’tilgan. Maqola davomida
mavzu doirasidagi asosli fikr va mulohazalar keltirib o’tilgan. Maqola so’nggida xulosa va
takliflar keltirilgan.
Kalit so’zlar:
mafkuraviy immunitet shakllantirish, destruktiv axborotlar, oʼsmirlar.
FORMATION OF IDEOLOGICAL IMMUNITY TO DESTRUCTIVE
INFORMATION IN TEENAGERS
Abstract.
In this article, the issues of forming ideological immunity to destructive
information in teenagers are discussed in detail. Reasonable opinions and comments within the
scope of the topic are cited throughout the article. Conclusions and suggestions are given at the
end of the article.
Key words:
formation of ideological immunity, destructive information, teenagers.
ФОРМИРОВАНИЕ ИДЕОЛОГИЧЕСКОГО ИММУНИТЕТА К
ДЕСТРУКТИВНОЙ ИНФОРМАЦИИ У ПОДРОСТКОВ
Аннотация.
В данной статье подробно рассмотрены вопросы формирования
идеологического иммунитета к деструктивной информации у подростков. Обоснованные
мнения и комментарии в рамках темы цитируются на протяжении всей статьи. Выводы
и предложения даны в конце статьи.
Ключевые слова:
формирование идеологического иммунитета, деструктивная
информация, подростки.
Mustaqillikni mustahkamlashning muhim shartlaridan biri bu g`oyaviy tarbiyani
kuchaytirishdan iboratdir. Bu borada kishilarimizda yot va zararli g`oyalarga qarshi kurashish
uchun mafkuraviy immunitetni shakllantirish zarur. Albatta, mafkuraviy immunitetni
shakllantirish kishilar ongiga bir xil
G
`
OYANI
zo`r berib tiqishtirish emas, balki odamlarda
oqqorani ajratish, zararli g`oyalarga qarshi hushyor va ogoh bo`lish xususiyatlarini tarbiyalash
demakdir. 1999 yil fevral, 2004 yilning martidagi Buxoro va Toshkent shahrida sodir etilgan
terroristik voqyealardan to`gri xulosa qilish muhim. Har bir davlat, jamiyatning qudrati uning
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1010
ichki xavfsizligi va barqarorligiga tayanadi. Ya`ni jamiyat, millat o`z royasida mustahkam tursa,
ikkilanmasa, har qanday dushman qo`llashi mumkin bo`lgan g`oyaviy tahdidlardan qo`rqmasa,
bunday millatni yengish mumkin emas. Aksincha, jamiyat ichida g`oyaviy parokandalik
bo`linishlar bo`lsa (bunga tarixda misollar ko`p) dushmanlarga, ularning yot mafkuralariga yo`l
ochib beradi. Bunday millatni yengish, mustamlaka qilish oson kechadi (bunga ham tarixda
misollar ko`p). Bu haqda A.Oripov:
Turkistonning bolalari, maktovimga kuloq, tutmang,
Gina kilsam chidang, ammo gaplarimni xech unutmang.
O`t ketsin u kora kunga — birovlarga kul bo`ldingiz,
Shark Garbning o`rtasida oyok osti yo`l bo`ldingiz.
degan edi. Shunday ekan, barqarorlik va xavfsizlik — jamiyatning ongliligiga, anglangan
to`g`ri tushuncha va bilimlarga faol amal qilishiga, fikriy, g`oyaviy birligiga, bular esa xavfsizlik
ma`rifatiga tayanadi.
Mamlakatimizning xavfsizligi, barqaror taraqqiyoti hech bir o`zbekistonlikni befarq
qoldirmasligi kerak. Chunki ular o`z Vatanining qanday mashaqqatli, azobli asrlarni o`tkazib,
mustaqillikka erishganligini yaxshi biladilar. Shunday ekan, har bir O`zbekistonlik millatidan,
dinidan, tug`ilgan joyidan, kasbu yoshidan qat`iy nazar Vatan posboni bo`lishi lozim. Demak
mamlakatimizning xavfsizligi uchun eng birinchi kafolat — o`zbekistonliklarning milliy istiqlol
g`oyasi atrofidagi jipsligidir. Shu tariqa milliy g`oya bizni o`tmishimiz, hozirgi hayotimiz va
kelajagimiz bilan boglab turadi. Shu sababli O`zbekiston xalqining milliy istiqlol g`oyasiga
asoslangan immuniteti — Vatan xavfsizligi darajasining muhim ko`rsatkichlaridan biriga
aylanadi.
Milliy istiqlol
G
`
OYASI
xalq farovonligi, yurt tinchligi, Vatan ravnaqi, ijtimoiy hamkorlik
millatlararo totuvlik dinlararo bag`rikenglik komillikka tayanar ekan, ana shu g`oyalarga qarshi
qaratilgan xatti-harakatlar tashqi va ichki tahdidlarning oldini oladi. Tashqi tahdidlar
O`zbekistonning davlat chegarasidan tashqaridan kirib keluvchi, ichki tahdidlar esa O`zbekiston
davlati, mamlakatning ichidan chiqayotgan tahdidlardir. Biz ko`p asrlar ana shu ichki tahdidlar
tufayli mustamlakalikda yashab keldik.
Ichki tahdidlar — o`z Vataniga, vatandoshiga, vatandoshlariga zarar yetkazishga qaratilgan
g`oya,
fikr,
xattiharakatlardir.
Nosoglom
mahalliychilik
yonidagilarni
mensimaslik
vatandoshlarning haqqiga xiyonat qilish, "ma`naviy emigrasiya" (baxtini o`z vatanidan emas,
o`zga joylarda qidirish), odamlarni boy kambag`alga bo`lib muomala qilish, poraxo`rlik
korrupsiya, qo`pollik ashaddiy millatchilik merkantilizm, ortiqcha moldunyoga hirs qo`yish,
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1011
befarqlik loqaydlik o`zligini anglamaslik va boshqa illatlar bilvosita ichki tahdidlar vazifasini
bajaradi. Ular qancha keng tarqalsa, o`zbekistonliklarning g`oyaviy birligiga shuncha ko`p zarar
yetkazadi, parokanda qiladi, hamjihatlik bo`lmaydi. G`oyaviy birligi mo`rt millatning davlat
xavfsizligi ham mo`rt bo`ladi.
Barcha zamon va makonlarda ma`naviyati kuchli, ishonch va e`tiqodi mustahkam millat
bir jonu bir tan bo`lib, muammolarni tez va soz yechgan, peshqadam bo`lgan. Mafkuraviy birligi
ichidan yoki tashqaridan buzilgan millatlar esa, mag`lub bo`lib, mustamlakaga aylangan. Buning
tarixiy misolini Bilga xoqonning turk xalqiga bundan 1266 yil oldin toshga bitilgan murojaatida
ham ko`ramiz. Bu bitik mafkurasizlikning ayanchli oqibatlarini tasvirlaydi. Bilga xoqon turk
elining adashuvi natijasida uning boshiga kanchalar falokat yogilganini kuyinib aytadi. «Tabgach
xalki suzi shirin, nafis ipaklar bilan aldab, yirok xalkni shunay yakinlashtirar ekan… shirin suziga
, nafis ipakligiga aldanib, kup turk xalki, ulding. Ey, turk xalki, ulding..»
Inson biror kasallikka chalinsa, uni davolash mumkin. Millat ma`naviyatining zaifligi,
uning xarakteridagi xafsalasizlik befarqlik gayratsizlik o`zaro ichki munosabatlarda aldamchilik
qo`pollik johillik xudbinlik yalqovlik va boshqa nuqsonlarda namoyon bo`ladi. Demak hozirgi
o`zimizni o`zimiz barkamol qilipshmizga to`yeqinlik qilayotgan ma`naviy jarohatlarimizni
davolashimiz uchun masalaga aniq, ya`ni real milliy xarakterni o`rganish va o`zgartirish omili
sifatida yondashmog`imiz zarur.
Natijada, millatning o`z ahvoliga o`zining munosabati, ijobiy jihatlarni oshirish va
qusurlarni ma`rifiy yo`l bilan davolab, kuchlantirib, jahonning ilgor millatlari safiga qo`shilishi
mumkin.
Jamiyatning o`z ertasi va kelajagiga ishonchi o`zo`zidan hosil bo`lmaydi. Buning zamirida
millat baxt saodati yo`lida, demak har bir fuqaro manfaatidan kelib chiquvchi maxsus faoliyat —
g`oyaviy tarbiya yotadi. Mafkuraviy tarbiya deganda gap, "kishilar dunyoqarashini boshqarish
xaqida emas, balki odamlarning tafakkurini boyitish, uni yangi ma`no va mazmun bilan
to`ldirish"ni anglatadi.
G`oyaviy tortishuvlarda tahdid soluvchi ham, o`zini himoya qiluvchi ham g`oyani
ommalashtirish uslublaridan foydalanadi. Bu mafkuraviy tarbiya uslublaridir. Demak qaysi
tomonning yengishini, pirovard natijada, ilmga asoslangan targibot va tashviqot hal qiladi. Shu
tariqa mafkuralar tortishuvi targibot va tashviqotlar tortishuviga aylanadi, deyish mumkin. Shu
sababli "Milliy istiqlol mafkurasi tom ma`nodagi milliy mafkuraga aylanishi uchun qator
talablarga javob berishi zarur. Ana shunday talablardan biri — har qanday yovuz g`oyaga qarshi
javob bera olishidir».
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1012
Jamiyatga yot mafkuraviy g`oyalar birdaniga kira olmaydi. Ular, avvalo, mahv qilinishi
kerak bo`lgan millat azaldan ishonib kelgan narsalarga ishonchini, umidini so`ndiradi. Buning
uchun millat ishonib kelgan narsalar yomonlanadi, obro`sizlantiriladi. Natijada, mafkuraviy
immunitetni sindirishning birinchi bosqichi amalga oshadi — millat o`zi ishonib kelgan g`oyalar,
qadriyatlarga befarq munosabatda bo`la boshladi. Azaliy qadriyatlarga amal qilinmay qo`yiladi,
odamlarda ularga amal qilmayotganlarga loqayd munosabat urf bo`ladi. Qadriyatlar, g`oyalar
qadrsizlanadi, ahamiyatsiz narsalarga aylanib qoladi. Bo`shliq ana shunday yaratiladi, "ochib
olinadi".
G`oyaviy bo`shliq ochib olingach, endi uning o`rnini to`ldirish uchun o`z g`oyasini jozibali
qilib tasvirlay boshlanadi. Buzg`unchi toyaga xos "yangilik" va u berayotgan va`dalar odamlar
qulog`i hamda ko`zi orqali ong va qalbiga kira boshlaydi. Mafkuraviy bo`shliq shu tariqa to`ldira
boshlanadi. Yolg`on roya odamlar ongiga kirsa, u ham katta kuchga aylanadi.
Hozirgi fan va texnologiyalar ravnaqi davrida boshqa kishilarning ongi va qalbiga yashirin,
garaz maqsad bilan ta`sir ko`rsatishni ifodalashda manipulyasiya (tapiz — qo`l) so`zi, ya`ni
«obyekt ustidan biror maqsadda ish olib borish» ma`nosida ishlatilmoqda. Bunda chaqqonlik
mahorat talab qiliyushsh ko`zda tutiladi. Shu sababli, "manipulyasiya"ni ko`chma ma`noda
"odamlar bilan obyekt sifatida munosabatga kirishish" deb ham tushunish mumkin. 1969 yil Nyu
Yorkda chop qilingan "Zamonaviy sosiologiya lug`ati"da bu haqda "boshqalarga bildirmasdan, asl
maqsadni yashirin tutgan holda boshqalar ustidan hukmronlik qilib, o`zi istagan xulqatvorni
shakllantirish" deyiladi.
Biz uchun muhim jihati shundaki, ushbu vaziyatda shaxs va uning mafkuraviy
immunitetiga ta`sir ko`rsatish jarayoni manipulyasiya tushunchasida aks etadi. Chunki,
"da`vatchi"ning ta`siri birinchidan shaxsga nisbatan zo`rlik kuch ishlatilmaydi, balki ma`naviy,
psixologik xususiyatga ega; ikkinchidan, bu ta`sirda asl maqsad yashirin qoladi. Shuning uchun
ham "islom dini niqobida" degan ibora ishlatiladi; uchinchidan, g`oyaviy manipulyasiya, zimdan
ta`sir ko`rsatuvchidan mahorat va bilimni talab qiladi. Shunday ekan, g`oyaviy manipulyasiyani
mafkuraviy kurash, yot mafkuralar tomonidan qo`llanilayotgan ta`sir texnologiyasining tarkibiy
kismi, deb atash mumkin. Ya`ni manipulyasiya odamni u yoki bu ishni qilishga emas (targibot va
tashviqotdan farqli ), balki shu ishni qilishga xohish, istak uyg`otishga qiladi.
G`oyaviy manipulyasiya jarayonlari qanday kechadi? Avvalo, g`oyaviy manipulyator
(da`vatchi) ta`sir o`tkazmoqchi bo`lgan odam tasavvurlarini o`zgartirishga olib keluvchi bilimlar
bera boshlaydi. Natijada, obyekt (shaxs)ning dunyo qarashida qadriyatlari tizimida da`vatchi
manipulyator kutayotgan tartib paydo bo`ladi va yetakchilik qila boshlaydi. Bu esa shaxsning
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1013
xulqatvoriga ta`sir ko`rsatadi, shaxs o`z xarakteridagi o`zgarishlarni sezmaydi va "men to`g`ri yo`l
tutayapman, chunki ...", degan asosga ega bo`lib qoladi.
Jahon tajribasiga nazar tashlasak millatning mafkurasi bir emas, balki bir necha avlodning
umri davomida ishlab chiqilishi va takomilga erishuviga guvoh bo`lishimiz mumkin. Butun xalqni
birlashtiradigan bayroq bo`lmish milliy
ROYANI
shakllantirish ahamiyatini ifoda etuvchi fikrlar
insoniyat tarixining turli davrlarida bitilgan bitiklarda ham o`z ifodasini topgan, uning yorqin
ifodasini qadimgi Sharq va islom falsafasining buyuk namoyandalari ijodida ham uchratish
mumkin.
Insoniyat tarixida mafkuraviy immunitetni mustahkamlash, bunga erishilmaganda bu
qanday fojialarga olib kelishi mumkinligi haqida bitiktoshlarda qoldirilgan millatga ogohlantirish
da`vatlari mavjud. Mana shulardan biri:
Samimiy, nosamimiyni ajratmaysan, kim krttik gapirsa, samimiyni xam tanimaysan.
O`shandayliging uchun tarbiyat silgan xokoningning so`zini olmayin nomnishonsiz ketding.
Kul tigin bitigi
"Azizim, sen dushman so`zlariga darhol ishonib qo`ya qolma, uning so`zlari hiyla va
aldovdan iborat bo`lib, u o`z maqsadiga erishish uchun o`zini nihoyatda muloyim qilib ko`rsatadi.
Ichki olamini tashqi olami bilan bo`yab ko`rsatadi. Seni gaflatda ko`rgach, tadbir o`qini maqsad
nishoniga uradi. U paytda sen uchun choratadbir ko`rish fursati o`tgan bo`lib, hasrat va nadomat
yordam bermaydi. Chunonchi aytadilar:
Dushman ishi avval xiylayu, nayrang
So`ng xujum boshlaydi kiladi garang.
Bu selning yo`llari to`silmasa gar,
Yuzlanar bexisob fitnayu zarar.
Fitna yo`lin bugun to`smasang maxrsam,
Ertaga kuchayar bo`lib mustaausam!
Xo`ja Samandar Termiziy
Xalqchil talqinda mafkuraviy tahdidni — da`vatchining suhbatdoshini o`ziga og`dirib olish
uchun qshshnadigan urinishlariga, mafkuraviy immunitetni esa shaxsning "og`masdan", o`zligida
sobit va sodiq tura olishiga o`xshatish mumkin. Shuning uchun o`z qarashiga, shaxsiy fikriga ega
bo`lmagan ogmachi odamlarni o`zbeklar "betuturiq", "subutsiz", "unga ishonib bo`lmaydi",
"ikkiyuzlamachi", "sotqin", "xoin" kabi so`zlar bilan ataydi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1014
REFERENCES
1.
Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy xususiyatlari, falsafiy va tarixiy ildizlari. Mas`ul
muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y.
2.
G`oya va mafkura. Mas`ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y.
3.
Milliy istiqlol g`oyasini xalqimiz ongiga singdirish omillari va vositalari. Mas`ul
muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y.
4.
Markaziy Osiyo:
G
`
OYAVIY
jarayonlar va mafkuraviy tahdid. Mas`ul muharrir
Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y.
5.
Milliy istiqlol g`oyasining amal qilish tamoyillari. Toshkent 2001 y.
6.
Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. Mas`ul muharrir Q.Nazarov.
Toshkent — 2001 y.
