STUDYING THE AMOUNT OF ATMOSPHERIC AIR POLLUTANTS ON THE EXAMPLE OF THE CITY OF SAMARKAND

Kamola Normamatova

ISSN:

2181-3906

2023

International scientific journal

«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»

VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ

1113

ATMOSFERA HAVOSINING IFLOSLOVCHI MODDALAR MIQDORINI

SAMARQAND SHAHAR MISOLIDA O’RGANIB CHIQISH

Normamatova Kamola Sherdil qizi

Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti 2-bosqich talabasi.

E-mail:

normamatovakamola51@gmail.com.

https://doi.org/10.5281/zenodo.7972574

Annotatsiya.

XX asrning ikkinchi yarmida atmosferaning ifloslanishi to‘g’risidagi masala

dolzarb global masalalardan biriga aylandi. “Atmosferaning ifloslanishi” tushunchasiga berilgan
ko‘plab ta’riflarni umumlashtirgan holda unga quyidagicha ta’rif berish mumkin: atmosferaning
ifloslanishi - atmosferaning quyi qatlamlarida kishilarning salomatligi, o‘simlik va hayvonot
dunyosi uchun xavfli bo‘lgan, tabiiy muhitning inson hayotiy va ishlab chiqarish faoliyati uchun
nomaqbo‘l yo‘nalishlarda o‘zgarishiga olib keladigan miqdordagi zararli moddalarning
to‘planishidir. Bu ko’rsatgichlar Samarqand shahri misolida hisoblangan natijalar bilan hisoblab
chiqilgan.

Kalit so'zlar:

ifloslanish, chang, tuzlar, uglerod oksidi, kislorod, gidrosfera, tempratura,

antropogen.

STUDYING THE AMOUNT OF ATMOSPHERIC AIR POLLUTANTS ON THE

EXAMPLE OF THE CITY OF SAMARKAND

Abstract.

In the second half of the 20th century, the issue of atmospheric pollution became

one of the urgent global issues. Summarizing the many definitions given to the concept of
"atmospheric pollution", it can be defined as follows: atmospheric pollution is dangerous for
human health, flora and fauna in the lower layers of the atmosphere, human life and production
of the natural environment. is the accumulation of harmful substances that lead to changes in
undesirable directions for its activity. These indicators were calculated with the results calculated
for the example of the city of Samarkand.

Key words:

pollution, dust, salts, carbon monoxide, oxygen. hydrosphere, temperature,

anthropogenic.

ИЗУЧЕНИЕ КОЛИЧЕСТВА ЗАГРЯЗНИТЕЛЕЙ АТМОСФЕРНОГО ВОЗДУХА НА

ПРИМЕРЕ ГОРОДА САМАРКАНДА

Аннотация.

Во второй половине 20 века проблема загрязнения атмосферы стала

одной из актуальных глобальных проблем. Обобщая множество определений, данных
понятию «загрязнение атмосферы», его можно определить следующим образом:
загрязнение атмосферы опасно для здоровья человека, флоры и фауны нижних слоев
атмосферы, жизнедеятельности человека и продукции природной среды. накопление
вредных веществ, приводящих к изменению нежелательных для его деятельности
направлений. Данные показатели рассчитывались по результатам, рассчитанным на
примере города Самарканда.

Ключевые слова:

загрязнение, пыль, соли, окись углерода, кислород. гидросфера,

температура, антропогенность.

Yerda odamning paydo bo‘lishi bilan bog’liq holda atmosferada antropogen o‘zgarishlar

va havoning ifloslanishi sodir bo‘la boshladi. Atmosferaning mahalliy miqyoslarda
ifloslaaaaaaanishi anchadan buyon ma’lum bo‘lsada, XX asrda umumbashariy miqyosdagi dolzarb
muammoga aylandi. Kosmik tadqiqotlar atmosferaning 20 km va undan ham balandroq qismlari,
ya’ni butun troposfera va stratosferaning quyi qismlari ifloslanganligini ko‘rsatdi.

ISSN:

2181-3906

2023

International scientific journal

«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»

VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ

1114

Troposferaning quyi qatlamlariayniqsa sezilarli ifloslangan. Atmosferaning ifloslanishi

antropogen manbalardan chiqarilayotgan gazlar (90% gacha ) va aerozollar (10%) tufayli sodir
bo‘lmoqda.Gazdan va undagi muallaq erkin zarrachalardan, qattiq jismlarning zarrachalaridan va
suyuqlik tomchlaridan tashkil topgan birikmaga aerosol (yunoncha air- havo; nemischa sol-
erituvchi)deyiladi.

Atmosferaga chiqariladigan gazlar va aerozollar tarkibida 160 ga yaqin zararli moddalar

borligi aniqlangan.Sanoatda va aholiga xizmat ko‘rsatish doirasida foydalaniladigan ko‘pgina
moddalar zaharli bo‘lganligi tufayli ularni atmosferaga chiqarish jahon mamlakatlarining katta
qismida ta’qiqlangan.

O’zbekistonda ham havoda zaharli moddalarning miqdori maxsux sanitariya me’yorlari

bilan tartibga solib turiladi.Atmosferada har doim ma'lum miqdorda chang bo'ladi. Bu tabiatda
sodir bo'ladigan tabiiy hodisalar natijasida yuzaga keladi.

Ushbu changlarni uch turga bo'lish mumkin: mineral (noorganik), organik va kosmik

chang. Tog ' jinslarining kamayishi va dislokatsiyasi, vulqon otilishi, chakalakzor va o'rmonlardagi
yong'inlar, dengiz suvining bug'lanishi mineral changlarga olib kelishi mumkin.

Organik changlarni havodagi aeroplankton, bakteriyalar, sporalar, o'simlik urug'lari,

hayvonlarning chirindi va chiqindilari hosil qiladi. Kosmik chang atmosfera havosida yonayotgan
meteoritlarning natijasidir. Atmosfera havosi tabiiy va antropogen omillar bilan ifloslangan.

Antropogen ifloslanish, birinchi navbatda, transport vositalarida, sanoat korxonalarida va

elektr energiyasini ishlab chiqarish tarmoqlarida organik yoqilg'idan foydalanish natijasida hosil
bo'lgan chiqindilar va havo havzasidagi turli xil chiqindilar tufayli yuzaga keladi.

Atmosfera havosining ifloslanishi butun insoniyatni tashvishga solmoqda. Ushbu muammo

sanoati rivojlangan mamlakatlarda eng dolzarb muammolardan biridir. Atmosfera havosining
ifloslanishidan kelib chiqadigan zarar sanoat va maishiy chiqindilarni ochiq suv havzalariga
chiqarish natijasida yuzaga keladigan muammolardan kamroq.

Havoning ifloslanishi deganda inson salomatligi va umuman Sayyora uchun zararli

bo'lgan ifloslantiruvchi moddalarning havoga chiqarilishi tushuniladi. "Havoning ifloslanishining
aksariyati energiyadan foydalanish va ishlab chiqarishdan kelib chiqadi", deydi Nrdc iqlim va toza
havo dasturining bir qismi bo'lgan Clean Air loyihasi direktori jon Uolk. "Yoqilg'i yoqilg'isini
yoqish gazlar va kimyoviy moddalarni havoga chiqaradi."Va ayniqsa halokatli teskari aloqa
tsiklida havoning ifloslanishi nafaqat iqlim o'zgarishiga hissa qo'shadi, balki u bilan ham
kuchayadi.

"Havoning karbonat angidrid va metan ko'rinishidagi ifloslanishi yerning haroratini

oshiradi", deydi Uolk. "Havoning ifloslanishining yana bir turi bu ortib borayotgan issiqlik bilan
yomonlashadi: ob-havo iliqroq va ultrabinafsha nurlanish ko'proq bo'lganda tutun paydo
bo'ladi."Iqlim o'zgarishi, shuningdek, allergen havoni ifloslantiruvchi moddalar ishlab chiqarishni
ko'paytiradi, shu jumladan mog'or (ekstremal ob-havo va suv toshqini tufayli nam sharoitlar
tufayli) .

Atmosferada har doim ma'lum miqdorda chang bo'ladi. Bu tabiatda sodir bo'ladigan tabiiy

hodisalar natijasida yuzaga keladi. Ushbu changlarni uch turga bo'lish mumkin: mineral
(noorganik), organik va kosmik chang. Tog ' jinslarining kamayishi va dislokatsiyasi, vulqon
otilishi, chakalakzor va o'rmonlardagi yong'inlar, dengiz suvining bug'lanishi mineral changlarga
olib kelishi mumkin.

Organik changlarni havodagi aeroplankton, bakteriyalar, sporalar, o'simlik urug'lari,

hayvonlarning chirindi va chiqindilari hosil qiladi. Kosmik chang atmosfera havosida yonayotgan

ISSN:

2181-3906

2023

International scientific journal

«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»

VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ

1115

meteoritlarning natijasidir. Atmosfera havosi tabiiy va antropogen omillar bilan ifloslangan.
Antropogen ifloslanish, birinchi navbatda, transport vositalarida, sanoat korxonalarida va elektr
energiyasini ishlab chiqarish tarmoqlarida organik yoqilg'idan foydalanish natijasida hosil bo'lgan
chiqindilar va havo havzasidagi turli xil chiqindilar tufayli yuzaga keladi.

Atmosfera havosining ifloslanishi butun insoniyatni tashvishga solmoqda. Ushbu

muammo sanoati rivojlangan mamlakatlarda eng dolzarb muammolardan biridir. Atmosfera
havosining ifloslanishidan kelib chiqadigan zarar sanoat va maishiy chiqindilarni ochiq suv
havzalariga chiqarish natijasida yuzaga keladigan muammolardan kamroq.

Hozirgi zamon fan va texnikasining rivojlanishi eng yuqori darajasiga ko`tarilganligi bilan

amalda sanoat korxonalarining biosferaga zaharli ta`sirini butunlay yo`q qilish mumkin bo`lmay
qoldi. Qisqa vaqt ichida ishlab chiqarish korxonalaridan tarqalayotgan zaharli chiqindilar
miqdorini kamaytirish, faqatgina katta quvattdagi texnik tozalash uskunalari yordamida bajarilishi
mumkin.

Texnologiyani o`zgartirish, texnik tozalash, shaharsozlik va huquqiy tadbirlar hozircha

atrof-muhit muhofazasi muammolarini oxirigacha hal etolmaydiAholi zich yashaydigan
Samarqand va Farg`ona viloyatlariga yirik kimyo zavodlarining joylashishini noo`rin deb
hisoblash mumkin.

Hozirgi davrda kelib, respublikada kun sayin aholining o`sib borishini e`tiborga olgan

holda, yangi turar joy hududlarini barpo etish talab qilinadi. Respublikamizning ko`pchilik shahar
va boshqa turar joy markazlari qadimdan shakillanganligi, savdo va boshqa turdagi ijtimoiy
ma`muriy hizmat korxonalariga moslashganligi uchun atroflariga esa sanoat markazlarining
tashkil etilishi, ekologik muammolarni keltirib chiqaradi.

Ayrim joylarida zavod rahbarlarining tashabbusi bilan yirik zavodlar atroflarida ham turar

joy hududlari barpo etiladi. Masalan, Samarqand kimyo zavodi yonida “Kimyogarlar”
shaharchasi barpo etilgan shaharcha rivojlanib borishi tufayli, alohida ahamiyatga ega bo`lgan
kichik shahar toifasiga yaqin hisoblanadi. Shaharcha hududida yil davomida vaqti-vaqti bilan
kimyo zavodi tutunlari paydo bo`lishi turardi.

Respublikamizda tabiiy boyliklardan asosiysi sug`oriladigan yerlar bo`lib, ushbu joylardan

sanoat va turar joylarini joylashtirish tabiat muhitini buzilishiga va respublikaning
kelgusidagima`nviy boyliklarni yo`qolishiga olib keldi. Ushbu omillarni e`tiborga olib, tabiat
muhitini muhofaza qilish tabiiy boyliklarni saqlash va ulardan samarali foydalanish hamda iqlimni
saqlab qolish maqsadida faoliyat darajasiga qarab respublikamiz mintaqalariga bo`linadi:

1.

Tabiatdagi qo`riqxonalar, yirik o`rmonlar, tog`-dam olish joylari, daryo ko`l vasuv
havzalarining qirg`oqlari hamda tabiiy iqlim omillari bo`yicha ahamiyatli hisoblanadigan
hududlar.

2.

Qishloq xo`jalik ekinlariga moslashgan hududlar (sug`oriladi gan yerlar va boshqa har xil
o`simliklar hamda daraxtzorlar mumkin bo`lgan joylar).

3.

Turar joy va o`zidan zararsiz chiqindilar chiqaradigan sanoat markazlari joylashgan
hududlar bunday hududlarda shaharsozlik va tibbiy geyinik talablar asosida ular orasida
himoya mintaqasi joylashadi. Bunday zararsiz korxonalar turkumini atmosferaga zaharli
tutun chiqarmaydigan suv havzalari va zaminga o`zining chiqindisini o`tkazmaydigan
o`zidan katta shovqin chiqarmaydigan korxona tashkil qiladi. Ekologik nuqtai nazaridan
dam olish va davolanish uchun taqsimlanayotgan hududiy mintaqalar respublika viloyat
va tumanlarda bosh reja loyihasida ko`rsatiladi. Unda ishlab chiqarish kuchlarining turar
joy hududlarining o`rni ommaviy dam olish sayohatchilar va ular davolanish uchun joylar

ISSN:

2181-3906

2023

International scientific journal

«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»

VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ

1116

ko`rsatiladi. Bunday hududiy taqsimot atrof muhitni muhofaza qilish uchun eng yuqori
darajadagi shaharsozlik tadbiri bo`lib, hisoblanadi. Zarafshon daryosi qirg`oqlari va
Urgut tog`lari va boshqa tabiat ko`rkam joylar ma`daniy hordiq chiqarish dam olish
maskani sifatida ajratilishi mumkin.

4.

Agar viloyatlarda hududiy taqsimotni maqsadga binoan ishlab chiqarish yo`lga quyilsa
o`sha joy aholisining turmush tarsi keskin ravishda rivojlanadi, yaxshilanadi. Tabiy
muhitning holati nuqtayi nazaridan va O`zbekiston tabiatini muhofaza qilish chizma
loyihasi asosida respublika hududini uch ta ekologik faoliyat doirasidagi mintaqalarga
ajratish mumkin:

- tabiiy landshaf

- xo`jaliklar uchun foydalanishi chegaralangan mintaqa

- xo`jaliklar jadal foydalanishi mumkin bo`lgan mintaqa

Atmosfera havosi va suv manbalarining ifloslanishi shaharda istiqomat qilish uchun zarur

bo`lgan muayyan shart-sharoitlarni ayniqsa yomonlashtiradi, uning iqtisodiy taraqqiyot, ijtimoiy
soha tarmoqlari darajasini pasaytiradi. Olib borilgan tadqiqotlar shuni ko`rsatdiki, sanoat jihatidan
ko`proq rivojlangan shaharlarda istiqomat qiluvchi aholi besh yuz mingdan ortiq turli moqddalar
ta’sirida bo`lar ekan.

Shahar havosining buzulishi yirik shaharlardagi haroratni bir muncha ko`tarib yuborishi

ham mumkin. Ko`p qavatli binolar va transport vositalaridan keladigan issiqlikni tez tarqalib
ketish qiyinligi tufayli shunday xodisa yuz beradi. Shaharlarda tabiiiy muhitning qisman bo`lsada
ifloslanishi kishilar sog’ligiga, yashash sharoitiga, aholining faravonligiga katta ta’sir ko`rsatadi.

Uzoq kuzatishlar shuni ko`rsatdiki, ishlab chiqarishda band bo`lgan har bir kishi faqat havo

suvning ifloslanganligidan oziq-ovqat mahsulotlarida netratlarning haddan tashqari ko`p
bo`lishidan o`rta hisobidan yiliga o`n kun kasal bo`lar ekan.

Ular orasida nafas olish yo`llari qon aylanishi, oshqozon-ichak, allergic xastaliklari

ko`proq uchraydi. Shahar aholisining ishdan bo`sh vaqtini qanday o`tkazishi ham atrof-muhitning
qay ahvolda ekanligi bilan bog`liq.

Ayniqsa urbanizatsiya jarayoni kuchayib borayotgan bir sharoitda xususan insonning tabiat bilan
munosabatida uning o`ziga xos ekolog ehtiyojlari shakllana boradi.

Shuni alohida ta’kidlash kerakki yangi shaharning shakllanishi va qad ko`tara

boshlashining o`ziga xos yangi ekologiktizimning vujudga kelishidir.

Atrof-muhit, inson-sog`liq asosan shovqun-suron atmosfera havosi va suvning sarflanishi

orqali ta’sir ko`rsatishi mumkin. Shunga ko`ra shaharlarda istiqomat qilish tabiiy tartibni huquqiy
jihatlarni aniqlash va ularga rioya etishni ta’minlashi zarur.

Bu huquqiy qoidalarda tashqi muhitni suv manbalarni zararli, oddalar bilan ifloslanishidan

saqlash, shovqin-suron natijasida ro`y beradigan salbiy ta’sirlarni kamaytirish kabi masalalar
kiradi.

Turli xil sanoat tarmoqlari transport vositalari, qurilishning shakllanishi va rivojlanishi

yangi shaharlar sonining ko`payib borishi ayniqsa issiq iqlimda O`zbekiston sharoitida yangidan-
yangi muammolarni keltirib chiqaradi. O`zbekiston hozirgi kunga kelib ekologik vaziyat eng
murakkablashgan mamlakatlardan biri hisoblanadi.

O’zbekiston Respublikasi Samarqand viloyati Samarqand Shahar atmosfera ifloslanishi

ko’rsatgichlari jadvallar asosida