ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1361
O‘ZBEK TILI ERGONIMLARINING STRUKTUR-SEMANTIK TASNIFI
Muyassar Saparniyazova
f.f.n., dots. TOSHDO‘TAU dotsenti
E-mail:
saparniyazovamuyassar@navoiy-uni.uz
Тел: +998973438368
https://doi.org/10.5281/zenodo.7993367
Annotatsiya.
Ushbu maqola o‘zbek tilida ergonimlarning struktur xususiyatlari
masalasiga bag‘ishlangan. Maqolada o‘zbek tilida mavjud nomlar tahlili asosida ergonimlarni
modellashtirishning bir qator tendensiyalari, ergonim tarkibiy qismini hosil qiluvchi birliklar
Toshkent shahri ergonimlarining lug‘at tarkibi tahlili misolida ko‘rsatib berilgan.
Kalit so‘zlar:
ergonim, ergonimika
,
ergonim tarkibiy qismi, onomastik klassifikator, real
va ramziy ergonimlar.
STRUCTURAL-SEMANTIC CLASSIFICATION OF ERGONYMS OF THE
UZBEKI LANGUAGE
Abstract.
This article is devoted to the issue of structural features of ergonims in the Uzbek
language. In the article, based on the analysis of names in the Uzbek language, a number of trends
in the modeling of ergonims, the units that make up the ergonim component, are shown on the
example of the analysis of the dictionary composition of ergonims of the city of Tashkent.
Key words:
ergonim, ergonimics, ergonim component, onomastic classifier, real and
symbolic ergonims.
СТРУКТУРНО-СЕМАНТИЧЕСКАЯ КЛАССИФИКАЦИЯ ЭРГОНИМОВ
УЗБЕКСКОГО ЯЗЫКА
Аннотация.
Данная статья посвящена вопросу о структурных особенностях
эргонимов в узбекском языке. В статье на основе анализа имен в узбекском языке на
примере анализа словарного состава эргонимов узбекского языка показан ряд тенденций в
моделировании эргонимов, единиц, составляющих эргонимический компонент. город
Ташкент.
Ключевые
слова:
эргоним,
эргонимика,
эргонимический
компонент,
ономастический классификатор, действительные и символические эргонимы.
Jahon tilshunosligida onomastikaning alohida tarmog‘i sifatida ergonimika masalalari
tadqiqiga e’tibor XX asr oxirlaridan boshlab jahon iqtisodiyoti va xalqaro munosabatlarning
rivojlanishi, davlatlararo tijoriy aloqalarning ortishi natijasida yanada faollashdi. Ma’lumki,
ergonimlar jamiyat hayotining turli sohalarida (siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviy) faoliyat
yurituvchi korxona, tashkilot, firmalar, korporatsiyalar, ta’lim muassasalari, sport jamiyatlari,
savdo, ishlab chiqarish, maishiy xizmat ko‘rastish obyektlari nomini anglatuvchi onomastik tizim
birliklaridir. Ergonimlar inson ijodiy faoliyatining mahsuli sifatida nafaqat obyektni nomlaydi,
balki shu obyekt haqida ma’lumot beruvchi birliklar ham sanaladi. Ergonimlarning bu kabi
xususiyatlarini, shuningdek, jamiyatda tutgan o‘rnini belgilash, hosil qilinish usullari, milliy-
madaniy xoslanishi, madaniy nutq me’yorlari bilan bog‘lanishi masalasini tahlil qilish ularning
mohiyatini to‘liq ochib berishda muhim ahamiyatga ega. Zero, biror bir obyektga nom berish
shunchaki oddiy ish emas, nom hosil qilish o‘ta mas’uliyatli vazifadir. Davlatimiz rahbari qayd
etganidek, “…ijtimoiy obyektlarga nom berish – bu shunchaki shaxsiy yoki xususiy ish emas. Bu
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1362
barchamizning vatanparvarlik va ma’naviy saviyamizni yaqqol ko‘rsatadigan o‘ziga xos
mezondir. (1) Shu jihatdan ham tildagi ergonimlarni sistem-struktur va antroposentrik aspektda
komleks o‘rganish, til egalariga nom hosil qilish usullari, tamoyillari bo‘yicha tavsiyalar berish
nihoyatda muhim.
Ma’lumki,
ergonim
termini ilk marta N.V.Podolskayaning 1978-yilda chop etilgan “Rus
onomastik terminlari lug‘ati”da qayd etilgan.(2) Ergonimlarni ilmiy muammo sifatida tadqiq etish
masalasi o‘tgan asrning so‘nggi choragidan boshlab rus tilshunosligida o‘rtaga tashlandi. (3) XXI
asr boshlariga kelib ergonimlarni struktur-semantik aspektda tadqiq etish boshlab berildi. Xususan,
T.N.Aliyeva, I.V.Kryukova, A.M.Yemelyanova, Z.T.Tanayeva tadqiqotlarida ergonimlarning
struktur-semantik, derivatsion xususiyatlari yoritildi, leksik-semantik tasnifi amalga oshirildi. (4)
M.Y.Kryuchkova ergonimlarning orfografik xususiyatlarini tahlil qildi.(5) Keyingi yillarda
amalga oshirilgan N.V.Shimkevich, E.A. Trifonova, N.V. Nosenko, M.G. Qurbonova
tadqiqotlarida rus tilidagi ergonimlarning struktur-semantik, poetik, pragmatik hamda
lingvokulturologik xususiyatlari ochib berildi.(6)
O‘zbek tilshunosligida
ergonim
termini bilan nomlanib, maxsus o‘rganilmagan bo‘lsa-
da, ayrim ishlarda o‘zbek tilida nom yaratishning lingvistik-me’yoriy asoslari, ba’zi obyekt
nomlarining
lingvomadaniy
xususiyatlari
bo‘yicha
muayyan
xulosalar
berildi;
respublikamizdagi tashkilot, korxona va muassasa nomlarining izohli-tavsiyaviy lug‘ati
yartatildi.(7) Shuningdek, o‘zbek nomshunosligida onomastik birliklarning bibliografik
ko‘rsatkichi nashr qilindi.(8) Onomastik tizimning 40dan ortiq tarkibiy qismlari sanalgan
ishlarda ham (9) ergonimika haqida deyarli ma’lumot berilmadi. Bu borada amalga oshirilgan
ishlarni xolis baholab, shunday xulosa qilish mumkinki, bugungi kunda ergonimik birliklarni
monografik aspektda o‘rganish dolzarb masaladir.
Biz ushbu ishda ergonimlarning struktur xususiyatlari haqida to‘xtalamiz. O‘zbek tilida
mavjud nomlar tahlili asosida ergonimlarni modellashtirishning bir qator tendensiyalarini
kuzatdik. Ergonimlarning hosil bo‘lishida o‘zbek tilining fonetik, leksik va grammatik sathlari
asos bo‘ladi.
O‘zbek tilida ergonimlar asosan til zaxirasida mavjud bo‘lgan so‘zlarni nom sifatida
tanlash yoki ular ishtirokida birikma nomlarni hosil qilish, shuningdek, o‘zga til birliklarini aynan
qo‘llash hamda ma’lum til birligiga o‘zga til birligini biktirish orqali hosil qilinadi.
Toshkent shahri ergonimlarining lug‘at tarkibini tahlil qilish natijasida ergonimlarning
bir qator turlarini tasniflash mumkin bo‘ldi:
-
bir komponentli ergonimlar: “FAYZ”, “HUVAYDO” (mebellar uyi);
-
ikki komponentli ergonimlar: “QIBRAY NON” , “QAQNUS MEDIA” (MCHJ);
-
uch komponentli ergonimlar: “OSIYO SIFAT LYUKS”, “NUR SUV BIZNES”,
“MASHHUR BARAKA TEXTIL” (MCHJ);
-
to‘rt komponentli ergonimlar: “HAKIM BOBO ZAR ZAMINI”, “G‘AFUR RUSTAM
DOSTON BOG‘LARI” (FX);
-
so‘z birikmasi shaklidagi ergonimlar: MO`JIZALAR DUNYOSI”, “JAJJI ALPOMISH”
(MTT);
-
gap shaklidagi ergonimlar: “AVTOMOBILDAN SAQLANING” (avtoxizmat),
“AYOLNI IZLANG” (atir-upa do‘koni).
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1363
Manbalarda ergonimlarni tasnif qilishning bir qator ko‘rinishlari uchraydi.
A.V.Superanskaya ergonimlarni real va ramziy (simvolik) tarzda ikki guruhga aajratadi.(10) Real
ergonimlar o‘zi atab qo‘ygan obyektning faoliyat turi yoki joylashishi haqida aniq ma’lumotlarni
tashiydi: masalan, “O‘ZBEKISTON AVTOMOBIL TRANSPORTI AGENTLIGI”, ”XALQARO
SHAXMAT AKADEMIYASI”, “KONSALTING MARKAZI”, “MILLIY OLIMPIYA
QO‘MITASI”.(9) Bunday ergonimlar obyekt haqidagi real axborotga asoslanadi, unda obyekt
jorlashgan hudud va faoliyat xarakteristikasi nomning asosiy komponentlarini tashkil etadi.
Ramziy (simvolik) ergonimlarda esa obyekt faoliyati jqisman ko‘rsatiladi, ularga ishora
qiladi. Masalan, “MEBEL BIZNES SERVIS”, “SANOAT-QURILISH BANKI”, “NURONIY
JAMG‘ARMASI” kabi.
I.V.Kryukova esa ergonimlarni ifoda xususiyatiga ko‘ra uch guruhga ajratadi: real (atoqli
ot bo‘lmagan har qanday so‘z turkumi yoki birikmadan iborat ergonimlar: Volgagrad davlat
universiteti, O‘tkir zaharlanishni davolash Butunrossiya markazi); shartli (tashkilotning faoliyat
xarakteri bilab bog‘liq denotatning bir qator belgilarini ko‘rsatuvchi: “Harbiy memoriallar xalqaro
assotsiatsiyasi, “Sibir hamkorligi” hududlararo assotsiatsiyasi) hamda ramziy (denotatning
xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lmagan, erkin xarakterdagi, yoki obyekt xususiyatini ma’noviy
aloqadorlikdagi boshqa so‘z (onomastik metaforalar”) orqali ifodalovchi: “Axtuba”
telekompaniyasi, “Erkin” kosmodromi).(11)
Ko‘rinadiki, ergonimlar faqat nomlovchi - onomastik qismdangina iborat birliklar emas,
balki tashkilot turi, huquqiy maqomi kabi masalalar bilan birgalikda yaxlit qaralishi lozim.
Ergonimlar tasnifini uning tarkibiy qismlari asosida ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, ergonimning to‘liq
shakli tashkilot tipini ko‘rsatuvchi qism + nomdan iborat bo‘ladi. Bundan ko‘rinadiki, ergonim
tarkibiy qismi tashkilot yoki korxonaning faoliyat turi, tashkiliy-huquqiy maqomi, ya’ni onomastik
klassifikator, uni boshqa shu kabi uyushmalardan farqlovchi xususiy onomastik komponent
(nom)dan tuziladi. Ergonimlar boshqa onomastik birliklardan farqli ravishda, mazkur qismlar
uyg‘unligidagina ma’lum ma’noga ega bo‘ladi. Masalan: “HUVAYDO” MEBELLAR UYI
KOMPANIYASI ergonimini tahlil qiladigan bo‘lsak, HUVAYDO - xususiy onomastik
komponent (nom); MEBELLAR UYI - onomastik klassifikator; KOMPANIYASI – uning statusi,
huquqiy maqomini ko‘rsatadi.
Ergonimik birlik tarkibidagi nomni aniqlashtirish vazifasini bajaruvchi lingvistik unsurlar
onomastik klassifikator deyiladi. Ergonimlarning onomastik klassifikatori sifatida obyekt faoliyat
turini ko‘rsatuvchi bank, turarjoy kompleksi, do‘kon, supermarket, savdo uyi, firma, kafe,
restoran, stadion, kinoteatr, klub, teatr, park; tovar belgilari nomlari (avtomobil, sovutgich, konfet,
kir yuvish vositasi va hk); gazeta, jurnal, ko‘rsatuv, kanal, festival, tanlov, bayram, aksiya kabi
qismlarni ko‘rsatish mumkin.
Ergonimlarning huquqiy maqomini ko‘rsatuvchi til elementi sifatida kompaniya, XK
(xususiy korxona), MCHJ (mas’uliyati cheklangan jamiyat), NTM (nodavlat ta’lim muassasasi),
MTT (maktabgacha ta’lim muassasasi), OK (oilaviy korxona), XUJMSH (Xususiy uy-joy
mulkdorlari shirkati, DUK (davlat unitar korxonasi), UK (unitar korxona), AJ (aksionerlik
jamiyati), Qo‘shma korxona (QK), AB (advokatlik byurosi), FX (fermer xo‘jaligi) kabilarni
ko‘rsatish mumkin. (12) “Firma nomida uning tashkiliy-huquqiy shakli ko‘rsatilishi kerak”ligi
qonunchilik hujjatlarida ham ko‘rsatib o‘tilgan. (13) Demak, ergonimlar o‘ziga xos tarkibiy
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1364
tuzilishga ega onomastik birliklar bo‘lib, xususiy onomastik komponent (nom), onomastik
klassifikator - tashkilot turi, huquqiy maqomi kabi ko‘rsatkichlar uyg‘unligidan iborat.
Ergonimlar leksik tarkibi, strukturasini hosil qiluvchi birliklar tizimini tahlil qilish ularni
hosil qilishdagi zamonaviy tendensiyalar, lingvistik, me’yoriy-huquqiy asoslari va hatto o‘zbek
tili ergonimik manzarasining kelajakdagi holatini ham bashorat qilish imkonini beradi.
Ergonimlarning funksional-semantik guruhlari, ergonimik ko‘lam va uning mavzuiy guruhlari
kabi masalalar galdagi monografik tadqiqotlar uchun manba bo‘la oladi.
REFERENCES
1.
Президент Шавкат Мирзиёевнинг ўзбек тилига давлат тили мақоми
берилганининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи
// https://xs.uz/uzkr/post/prezident-shavkat-mirziyoevning-ozbek-tiliga-davlat-tili-
maqomi-berilganining-ottiz-jilligiga-bagishlangan-tantanali-marosimdagi-nutqi
2.
Подольская Н.В. Словарь русской ономастической терминологии. –
Москва: Наука, 1988.
3.
Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. Москва, 1985;
Прокуровская Н. А. Город в зеркале своего языка (на яз. Материале г.
Ижевска) / Н. А. Прокуровская – Ижевск : Изд-во Удмурт. ун-та, 1996;
Голомидова М. В. Искусственная номинация в русской ономастике : автореф.
дис. докт. фил. Наук / М. В. Голомидова – Екатеринбург, 1998; Романова Т.
П. Проблемы современной эргонимии / Т. П. Романова // Вестник самарского
государственного университета – 1998 – № 1 (7). – С. 82–90.
4.
Алиева Т. Н. Аббревиатурные неологизмы современного русского языка
конца 90-х годов XX–XXI веков: семантико-деривационный аспект:
Автореф. дисс. ... д-ра филол. наук. – Спб., 2003; Крюкова И. В. Рекламное
имя: от изобретения до прецедентов: Дисс. … д-ра филол. наук. – Волгоград,
2004; Емельянова А. М. Эргонимы в лингвистическом ландшафте
полиэтнического города (на примереназваний деловых, коммерческих,
культурных, спортивных объектов г. Уфы): Дисс. … канд. филол. наук. –
Уфа, 2007; Танаева З. Т. Аббревиатурные эргонимы г. Махачкалы как
многоуровневая система: Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. – Махачкала,
2012.
5.
Крючкова М. Я. Многокомпонентные эргонимы в аспекте орфографии:
проблема совершенствования нормы правописания: Дисс. … канд. филол.
наук. - Волгоград, 2003.
6.
Шимкевич Н. В. Русская коммерческая эргонимия: прагматический и
лингвокультурологический аспекты: Автореф. дисс. ... канд филол. наук. –
Екатеринбург, 2002; Трифонова Е. А. Названия деловых объектов:
семантика, прагматика, поэтика: на материале русских и английских
эргонимов: Дисс. … канд. филол. наук. – Волгоград, 2006; Носенко Н. В.
Названия городских объектов Новосибирска: структурно-семантический и
коммуникативно-прагматический аспекты: Дисс. … канд. филол. наук. –
Новосибирск, 2007; Курбанова М. Г. Эргонимы современного русского
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1365
языка: семантика и прагматика: Дисс. ... канд. филол. наук. –Волгоград,
2015; ва бошқалар.
7.
Saparniyazova M., O‘rozov J. O‘zbek tilida nom yaratishning lingvomadaniy
xususiyatlari. – Toshkent: Ishonchli hamkor, 2021; Xudoyberganova D.
Tashkilot, korxona va muassasa nomlarining izohli-tavsiyaviy lug‘ati. –
Toshkent: Ishonchli hamkor, 2021; Lutfullayeva D., Saparniyazova M.,
Davlatova R. O‘zbek tilida nom yaratishning lingvistik-me’yoriy asoslari. –
Toshkent: Malik Print CO, 2022.
8.
Begmatov E., Uluqov N. O‘zbek onomastikasi (bibliografik ko‘rsatkich). –
Namangan, 2008.
9.
Авлaкулов Я. Ўзбек тили ономастик бирликларининг лингвистик тадқиқи:
Филол. фан. номз. … дисс. автореф. –Тошкент, 2012.
10.
Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. – Москва: Наука,
1973. – С.195.
11.
Крюкова И.В. Рекламное имя: от изобретения до прецедентности. Дисс. …
д. филол. н. – Волгоград: Перемена, 2004. – C. 73.
12.
Saparniyazova M., Ahmedova N. Hududiy nomlar ko‘rsatkichi (toshkent shahar
Chilonzor va Shayxontohur tumanlari). – Toshkent:Malik-Print CO, 2022. – B.
15-35.
13.
O‘z R “Firma nomlari to‘g‘risida”gi qonuni. https://lex.uz/docs/-1055517
