ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
394
BERKUT QAL’A VA KAVAT QAL’A MISOLIDA QADIMGI XORAZM ZARGARLIK
SAN’ATI TARIXI
Aziza Saparbayeva Asror qizi
Urganch davlat universiteti tarix fakulteti tarix ta’lim yo‘nalishi 2-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.8187670
Annotatsiya.
Qadimgi Xorazmning qadimiy qal’alari juda ko‘p bo‘lib, ular orasida Berkut
qal’a va Kavat qal’a ham alohida o‘ringa ega. Ushbu maqolada Xorazm zargarlik san‘atini
rivojlanish bosqichlarini, boshqa yodgorlik zargarlik buyumlariga o‘xshash va farqli jihatlari shu
qal’alar misolida ko‘rib chiqishga harakat qilindi.
Kalit so’zlar:
Berkut qal’a, Kavat qal’a, Badaxshon, oniks, almandin, kvarts, lapis lazuli,
fleyt, kulon, oval, reaktiv munchoq, barrel, jet, xrizoprast.
ИСТОРИЯ ДРЕВНЕХОРАЗМСКОГО ЮВЕЛИРНОГО ИСКУССТВА НА
ПРИМЕРЕ ЗАМКОВ БЕРКУТ И КАВАТ
Аннотация.
Здесь много старинных крепостей древнего Хорезма, среди которых
особое место занимают Беркут-кала и Кават-кала. В данной статье предпринята
попытка рассмотреть этапы развития ювелирного искусства Хорезма, сходства и
различия других мемориальных украшений на примере этих замков.
Ключевые слова:
Беркут-кала, Кават-кала, Бадахшан, оникс, альмандин, кварц,
лазурит, флейта, кулон, овал, гагат, бочонок, гагат, хризопраст.
HISTORY OF ANCIENT KHORAZM JEWELRY ART AS AN EXAMPLE OF
BERKUT CASTLE AND KAVAT CASTLE
Abstract.
There are many ancient fortresses of ancient Khorezm, among which Berkut kala
and Kavat kala have a special place. In this article, an attempt was made to consider the stages of
the development of Khorezm jewelry art, the similarities and differences of other memorial jewelry
on the example of these castles.
Keywords:
Berkut kala, Kavat kala,
Badakhshan, onyx, almandine, quartz, lapis lazuli,
flute, pendant, oval, jet bead, barrel, jet, chrysoprast.
Kirish.
Berkut qal’a (Burgut qal’a) – Qadimgi Xorazm qa’lalaridan biri bo‘lib, Xorazmda
islomgacha bo‘lgan davrlarga, ya’ni milodiy VI-VIII asrlarga oid. Berkut qal’a vohaning boshqa
qal’alaridan hajmi va tuzilishi jihatidan farq qiladi. Berkut qal’a vohasi 3 kilometr kenglikda
janubdan shimolga qadimiy kanal tubi bo‘ylab taxminan 25 kilometrga cho‘zilgan. Bu voha
hududida Afrig‘iylar davrida yuzga yaqin voha mulklari mavjud edi.
Ba’zi qal’alar Qang‘yuy-Kushon davrida barpo etilganligining aniq belgilari mavjud. Bu
birinchi navbatda Berkut – qal’aning eng yirik qal’alariga va ayniqsa, Uy qal’aga tegishli bo‘lib,
ularning hovlilari yuzasidan ko‘p miqdorda qadimiy kulolchilik buyumlari topilgan [1].
Berkut qal’a xarobalari taqirlarida yig‘ilgan katta hajmdagi munchoqlar ham qadimgi
davrlarga xos bo‘lgan. Ularning ko‘p turlari juda uzoq vaqt davomida, o‘rta asrlarga qadar mavjud
bo‘lgan. Ammo arablar istilosi Berkut qal‘a majmuasi hayotiga nuqta qo‘yganini va vohaning
gullab-yashnagan davri VI-VII asrlarga to‘g‘ri kelganini inobatga olsak, u yerda to‘plangan
munchoqlar arablar istilosi davri va hatto VI – VII asrlardan oldin mavjud bo‘lganligini aniqlash
mumkin [2].
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
395
Berkut qal’adagi munchoqlarning o‘ziga xoslik esa, shishadan emas, balki turli xil bezak
toshlaridan, oniks, almandin, kvarts, lapis lazuli toshlaridan tayyorlangan. Qatlamli oniksdan
yasalgan barrel shaklidagi munchoqlar juda ahamiyatlidir. Al-Beruniy bunday munchoqlarni
ishlab chiqarish texnologiyasi haqida qiziqarli ma’lumotlarni asarida keltirib o‘tgan. Uning
so‘zlariga ko‘ra, bunday munchoqlar qilish uchun yengil qatlamli oniks bo‘laklari qaynab turgan
asalga tashlangan va asal oniksning kamroq zich qatlamlariga kirib, u yerda yonib, qorayadi va
qatlamlarga chiroyli to‘q jigarrang yoki qora rang berguncha qaynatiladi. Bu usul qadim
zamonlardan beri ma’lum [3].
Tadqiqotchilar asarlarida, ellinistik davrga va milodiy asr boshlariga oid bo‘lgan xuddi
shunday munchoqlarni Kavkaz va Shimoliy Qora dengiz materiallaridan ham aniqlanganligi qayd
etilgan [4].
Shaffof sarg‘ish kvartsdan yasalgan kichik amfora ko‘rinishidagi bitta marjon munchoq
ham mavjud bo‘lib, uni qadimgi davrlarda keng tarqalgan amfora shaklidagi tumorlar turiga
bog‘lash mumkin. Ushbu munchoq yuzasida fleytlar (vertikal kanal shakl) qo‘llaniladi.
Qal’adan pasta va shisha munchoqlarning cho‘zilgan silindrsimon shakliga o‘xshash
bo‘lgan, lapis lazulidan yasalgan yumaloq uchlari bo‘lgan, tor va uzun (2 sm) silindrsimon
munchoq ham aniqlangan. Markaziy Osiyodagi lapis lazulining eng yaqin konlari togʻli
Badaxshonda joylashgan boʻlib, u yerdan Xorazmga yetkazilishi mumkin edi, bu esa ikkita hudud
aholisining keng va koʻp tomonlama savdo aloqalaridan dalolat beradi. Berkut qal’ada hind
almandinining oval ko‘zi bor, u qadimgi Xorazmning boshqa yodgorliklarida ham tez-tez
uchraydi. Ehtimol, u dastlab silliq oltin ramkada bo‘lgan va ba’zan unga tikilgan bezak yoki
marjonlarni qisqich sifatida ishlatish mumkin edi.
Qadimgi Xorazmda mahalliy zargarlik buyumlari mavjudligi shuni ko‘rsatadiki, mahalliy
almandlar (hali ham Sulton Uvays tog‘larida joylashgan almand-granat ) yoki Shug‘nondan olib
kelingan va mahalliy zargarlar tomonidan qayta ishlangan. Ko‘zning oval shakli qadimgi
davrlarga xosdir. Keyingi davrda (afrig‘iylar davrida) ko‘zlarning yumaloq shakli ustunlik
qiladi[5]. Oval ko‘zlar milodiy I-III asrlarda sarmatlar orasida ham juda keng tarqalgan [6].
Berkut qal’aning shisha munchoqlaridan bittasini, nok shaklidagi, yashil rangli shisha
pastadan yasalgan, kuchli nurli yuzasi va bo‘ylama kanallisini nomlash mumkin. Bu Tuproqqal’a
materiallarida mavjud bo‘lgan nok shaklidagi munchoqlar - tumorlarning turiga bog‘liq bo‘lishi
mumkin.
V. Berkut qal’adan aniqlangan munchoq va tumorlar
1 – yon fleytli, silindrsimon; 2 – amfora shaklli, fleytli munchoq; 3 – mahalliy almand
munchoq; 4 – qizil rangli oniks; 5 – noksimon munchoq.
Kavat qal’a o‘rta asr qishloq okrugi bo‘lib, XIII asrgacha hayot mavjud bo‘lgan bir qancha
yirik feodal qal’alarga ega. Hozirda esa, eng qadimgi Xorazm yodgorliklari hududi kabi, qum bilan
qoplangan o‘lik vohadir [7].
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
396
Kavat qal’adagi munchoqlar ham taqirlardan yig‘ilgan va shuning uchun faqat sanasi
aniqroq bo‘lgan boshqa taqinchoqlar bilan solishtirish orqaligina aniq davriy chegarasini belgilash
mumkin. Bu yerda qadimiy shakllar juda kam uchraydi va hatto ular juda o‘zgartirilgan. Masalan,
anjir (musht) ko‘rinishidagi stiliz qilingan marjondir [8]. Bu yerdan munchoqlar oldingi
yodgorliklarga qaraganda ancha tipik tarzda tayyorlangan.
Karnelian munchoqlar ham ilgari tasvirlanganidan farqli bo‘lib, bu yerda eng sevimli shakl
IX-XII asrlardagi munchoqlarga xos bo‘lgan tekislangan, ko‘p qirrali, cho‘zilgan prizmadir. Kavat
qal’aning munchoqlari orasida tosh yoki jigarrang temir toshdan yasalgan mayda bolg‘acha
tumorlar ham yangi shakl bo‘lib, ular boshqa hech qanday joyda uchramaydi. Ulardan biri,
kattaroq, sariq yaltiroq toshdan yasalgan; ikkinchisi, kichikroq, jigarrang temir rudasidan
tayyorlangan.
Munchoq-tumorlarning yangi turi, shuningdek, yuqorida tavsiflangan, ilgari hech qayerdan
topilmagan, hayvonlardan olingan xom toshdir. Boshqa yodgorliklardan farqli o‘laroq, Kavat
qal’adan juda ko‘p reaktiv munchoqlar aniqlangan.
Kavat qal’adan aniqlangan jet munchoqlar ikki tur bilan ifodalanadi:
1.
Keng silindrsimon kanalli halqa shaklida;
2.
Keskin kesilgan qirralari va silindrsimon kanali bo‘lgan barrel shaklida.
Qatronli ko‘mirning bir turi bo‘lgan jet qadim zamonlardan beri munchoq tayyorlash uchun
ishlatilgan. U osongina pichoq bilan kesiladi va silliqlanib, chiroyli yarqiroq ko‘rinish hosil qiladi.
Undan “yomon ko‘zdan saqlanish” tumorlari tayyorlangan degan fikr bor. Bugungi kunda ham
xorazmlik ayollar ko‘zdan saqlanish deya, ko‘mir va qora kuyani chaqaloq va yangi kelinlarining
yuzlariga surtish odati mavjudligi buni tasdiqlaydi. Oʻrta Osiyoda, boshqa koʻp joylarda boʻlgani
kabi, reaktiv konlar mavjud. Marjon munchoqlaridan bu yerda oq marjondan yasalgan katta
amfora shaklidagi munchoqni qayd etish mumkin, uning analogi qadimgi Xorazmda topilmagan.
Ilgarigi yodgorliklardan topilgan munchoq turlaridan Badaxshondagi Moʻgʻultov
togʻlarida va Sulton Uvays tog‘da joylashgan jigarrang temir rudasi tugunidan (“burgut tosh”)
yasalgan, tanga shaklidagi munchoqni qayd etish lozim. Yuqorida tavsiflanganlarga o‘xshash
kulrang marmardan yasalgan kichik ellipsoid munchoqlar ham mavjud. Yorqin yashil xrizoprast
munchoqlar yuqorida tavsiflangan feruza munchoq bilan bir xil shaklga ega - u nok shaklida va
kanal yon tomondan yuqoriga, markazga tortiladi. U ham murakkab marjon munchoq, ikkinchisi
feruza shakliga o‘xshash lapis lazulidan yasalgan muchoq bo‘lgan.
VII. Kavat qal’adan aniqlangan munchoqlar.
Xulosa.
Yuqorida qayd qilingan ma’limotlar asosida, quyidagi xulosalarga kelish mumkin.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
397
-
Munchoqlarni o‘rganish va ularni Markaziy Osiyo va boshqa qo‘shni hududlarning
qadimiy yodgorliklari munchoqlari bilan taqqoslash o‘xshash hamda farqli munchoq va
taqinchoq turlarini aniqlash imkonini beradi. Bu esa, S.P.Tolstovning qadimgi Xorazmning
ko‘plab davlatlar, hatto uzoq qo‘shnilari bilan yaqin madaniy va savdo aloqalari haqidagi
xulosalarini tasdiqlaydi.
-
Munchoqlar tayyorlangan xomashyolarni o‘rganish asosida, ularning xususiyatini aniqlash
va tahlil qilish natijasida qadimgi Xorazm aholisining madaniy hayotidagi diniy-
mafkuraviy g‘oya va dunyoqarashlarini aniqlash imkoniga ega bo‘lamiz.
-
Qadimgi Xorazm qal’alaridan aniqlangan taqinchoqlarni boshqa hududlardan topilgan
munchoq va tumorlar bilan solishtirish asosida, o‘ziga xoslikni aniqlanishi, o‘lkamizda
qadimgi davrlardan rivojlanib kelayotgan mahalliy zargarlik san’ati mavjud bo‘lganligini
tasdiqlaydi.
REFERENCES
1.
С. П. Т о л ст о в. Древний Хорезм, стр. 134
2.
С. П. Т о л с т о в. Древний Хорезм, рис. 73, стр. 134.
3.
Г. Г. Леммлейн, Минералогические сведения Бируни. См. "Бируни". Сб. статей под
ред. С. П. Толстова. М.-Л., 1950, стр. 118.
4.
Экспозиция II отдела ГИМ, Керченские материалы I-III вв. н. э. (ГИМ 87/3)
5.
С. П. Т о л с т о в. Древности Верхнего Хорезма, ВДИ, 1941, № 1, стр. 171.
6.
Труды Хорезмской экспедиции, т.1. стр. 114.
7.
С. П. Т о л с т о в. Древний Хорезм, стр. 159.
8.
Труды Хорезмской экспедиции, т.1. стр.118.
