ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
366
MIYA VA NUTQNING VAZIFAVIY ASIMETRIYASI
Umidjon Qo’ziyev
O’zbek tilshunosligi kafedrasi mudiri
Xabibullayeva Nafisa Sherali qizi
Filologiya fakulteti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.8430079
Annotatsiya.
Ushbu maqolada miyaning chap va o‘ng yarimshari funksiyasi hamda
ularning faoliyatining shaxs psixikasiga ta’siri berilgan.
Kalit so‘zlar:
tilning leksik tarkibi, ko‘rish, tilning tovushli aspekti, matnni tushunish,
obyekt-subyekt mexanizmlari
,
obrazlashtirish tafakkuri, neyrolingvistika.
ФУНКЦИОНАЛЬНАЯ АСИММЕТРИЯ МОЗГА И РЕЧИ
Аннотация.
В данной статье описывается функция левого и правого полушарий
головного мозга и влияние их деятельности на психику человека.
Ключевые слова:
лексическая структура языка, зрение, звуковая сторона языка,
понимание текста, объектно-субъектные механизмы, изобразительное мышление,
нейролингвистика
.
FUNCTIONAL ASYMMETRY OF THE BRAIN AND SPEECH
Abstract
. This article describes the function of the left and right hemispheres of the brain
and the impact of their activity on the psyche of a person.
Key words
: lexical structure of the language, vision, sound aspect of the language,
understanding of the text, object-subject mechanisms, representational thinking, neurolinguistics.
Zamonaviy ilm-fan shuni aniqladiki, chap yarimshar ko‘pincha belgi, ratsional, mantiqiy
fikrlashga javob bersa, o‘ng yarimshar insonning argentatsiyasi va uning hissiy-ta’siriy fikrlashini
boshqarar ekan. Tug‘ma holatda qaralganda, har xil odamlarda yarimsharlardan biri boshqasiga
nisbatan kuchliroq ishlar ekan. Erkak va ayollarda ham shunga qarab biri kuchliroq ishlaydi. Avval
neyrolingvistikada shunday bir fikr bor ediki: chap yarimshar dominant hisoblanadi, ya’ni
fikrlovchi nutq shakli o‘ng yarimshar uni ostidagi bir qism hisoblanadi.
Lekin keyinchalik ma’lum bo‘ldiki: faqat o‘ng qo‘lda yozadiganlarning ko‘pchiligidagina
nutq zonasi chap yarimsharda joylashgan bo‘lar ekan. Ikkinchisi operatsiya usulida davolanadigan
bo‘lsa, ikkala yarimsharni ham ikkiga ajratib olinadigan bo‘lsa ular bir-biriga munosabatda bo‘la
olmasa, har ikki qism o‘ziga tegishli bo‘lmagan funksiyalarni qabul qilib olar ekan (masalan,
nutqni tushunish, verbal va noverbal vositalarni tushunish, emmotsional baho berish kabilarni
ikkala yarimshar ham o‘zi bajaraveradigan holatga kelarkan).
Og‘ir kasalliklarni da’volashda, masalan, epilipsiyada elektrot shokidan foydalaniladi.
Ketma-ket seriyali tarzda bemorning holi yaxshilanadi. Elektrotlar faqat bitta yarimsharga ulanadi
(ya’ni, bitta yarimshargina shunday bosimga uchraydi). Shunday holat kuzatiladiki, bitta odanda
3 xil holat kuzatiladi. Masalan, davolashgacha bo‘lgan vaqtda ikkala yarimshar ham ishlaydi,
ikkinchisida o‘ng yarimsharni, keyin chap yarimsharni ishlashi kuzatiladi.
Tajriba natijalari quyidagilarni yuzaga chiqardi:
1.
Ko‘rish.
Birinchi vazifa, bemorga biror predmentning rasmini ko‘rsatish, o‘sha rasm
bilan bog‘liq topshiriq berish. Agar o‘ng miyyaning o‘ng yarimsharini o‘chirib qo‘yadigan
(pasaytiradigan) bo‘lsak, bemor bu vazifani bajarishdan bo‘yin tovlaydilar va shunday deydilar:
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
367
“men bu predment nimaligini tushunmayapman”. Ular ko‘pincha rasmni o‘rniga shu predmentni
ifodalaydigan so‘z yozadilar. Agar chap yarimsharni o‘chirib qo‘yilsa, ular rasm chizishdan bo‘yin
tovlashmaydi, darrov chizib ketishadi, ikkala yarimshar ishlagandan ko‘ra ham yaxshiroq
chizishadi, lekin nima chizganliklarini izoh berib tagiga yozib qo‘ya olishmaydi.
2.
Tilning tovushli aspekti.
Chap yarimshar o‘chirilsa, tajriba o‘tkazilayotgan odam
o‘zining musiqalarini, fonemalarni farqlash xususiyatini yo‘qotadi. Ular nutq so‘zlanayotgan
vaqtda so‘zlarni juda qiyinchilik bilan ajratadilar, lekin intonatsiyani juda yaxshi anglaydilar, nutq
tembrini yaxshi farqlay oladilar. Qo‘shiqni eshitishda so‘zlarini yaxshi tushunishmasa ham, lekin
musiqani yaxshi qabul qiladilar va ijro etadilar. O‘ng yarimsharni o‘chirib qo‘yilsa, bemorga
so‘zlar tushunarli bo‘ladi, lekin intonatsiya, ayol kishimi yoki erkak kishini nutqi ekanligini ajrata
olmaydilar. Musiqani o‘zi ajratib bera olmaydi.
3.
Tilning leksik tarkibi.
Chap yarimsharni o‘chirib qo‘yilsa, faol lug‘at tarkibi, ya’ni
bemorning faol lug‘at tarkibi juda tez qisqaradi. U odatda nutqiy qoliplardan, pauzalardan ko‘p
foydalanadigan bo‘lib qoladi. Bir xil gapni takrorlash kuchayadi. Bnday bemorlarda fe’llar,
sifatlar, mavhum otlar kamayadi va mavhum tushunchani ifodalovchi tushunchalarni tushunish
qiyinlashadi. O‘ng yarimsharni o‘chirgan vaqtda esa mimika yo‘qoladi, ko‘p gapirish va
vaysaqilik paydo bo‘lib qoladi.
4.
Matnni tushunish.
Ishtirokchilarga biror matnni qaytadan aytib berish vazifasi
yuklatiladi. Chap yarimshar o‘chirilgan vaqtda ularning matni juda qisqa bo‘ladi, chap yarimsshar
o‘chirilsa so‘zlari ko‘payib ketgani ma’lum bo‘ldi. O‘ng yarimshar uchun maqsadni o‘zi muhim
bo‘lsa, chap yarimshar uni ko‘proq so‘z bilan ifodalashga harakat qilar ekan. Olimlarning fikricha,
o‘ng yarimshar insonlarni intuitsiyaga, insonning ichki ongi bilan bog‘liq aloqalarni tiklashga
javobgar ekan, o‘rta miyyashari esa shu hissiyot va tuyg‘ularni o‘tkazib berish vazifaasini barar
ekan.
5.
So‘zning
o‘z ma’nosi
chap yarimshar tomonida qabul qilinar ekan. Ko‘chma va obrazli
ma’nolar esa o‘ng yarimshar tomonidan hal qilinar ekan.
6.
Chap yarimshar
obyekt-subyekt
mexanizmlari uchun javob beradi. O‘ng yarimshar esa
ular bilan so‘z birikmasi tuzish. Tema-rema munosabatini taqsimlab olinadi.
Asosiy farq.
Chap yarimshar: mavhum, mantiqiy, ruhiy tahlil uchun javob beradi. Chap
yarimsharning vazifalari, matndagi gaplarni, gaplardagi so‘zlarni ajratib olish, so‘zlar o‘rtasida
yuzaga kelayotgan munosabatlar, matn va gaplar o‘rtasidagi munosabatlarni aniqlash, eng mos
keladigan tushunchalarni, so‘zlarni tanlash va so‘zning tovushli ifodalanishini nazorat qilishni o‘z
bo‘yniga oladi. O‘ng yarimshar matnni on ostiga ta’siri bilan shug‘ullanadi.
Bu reptiliya miyyasi deb ham ataladi. Uning vazifasi aniq nutqiy vaziyatni global
o‘zlashtirishga qaratilgan bo‘ladi. Nazariy jihatdan olib qaraganimizda o‘ng yarimsharda
grammatika qoliplangan gaplar, to‘liq qoliplangan matnlar, tayyor obrazlardan foydalanishga
harakat qiladi. Hayot davomida turli kommunikativ vaziyatlar har bir yarimshardan o‘ziga xos
kuchlanishlar talab qiladi.
Turmushda so‘zlashuv vaqtida umumiy vaziyat bo‘ladigan bo‘lsa, ko‘proq o‘ng yarimshar
bu bilan shug‘ullanadi. Chap yarimshar kamroq ishlar ekan, chunki hamma narsa tayyor, ikki
odam bir-birini tushunib turibdi.
Ko‘rish va obrazlashtirish tafakkuri esa o‘ng yarimshar bilan bo‘liq. Unda o‘z-o‘zidan nutq
talab qilinmaydi, qarab turib vaziyatni his qiladi, buni atash shart emas. Chap yarimsharni
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
368
yordamisiz o‘ng yarimshar hech qanday gapni to‘liq shakllantira olmaydi. Ko‘rilgan predmet
haqida gapni aniq bir shaklga solib bera olmaydi.
REFERENCES
1.
Gorelov and N Sedov K F Fundamentals of Psycholinguistics M, 1997 Zalevskaya
A A. Introduction to Psycholinguistics M, 1997
2.
Belyanin V P Introduction to Psychiatric Literary Criticism Munich, 1996
Zhirmunsky V M Theory of Verse L, 1975
3.
Zhuravlev A P Symbolic meaning of the language sign // Speech impact M, 1972
4.
Zhuravlev A P Phonetic meaning of L, 1974 Leontiev A A Fundamentals of
Psycholinguistics M, 1999
5.
Allan Piz Tana tili,”G’afur G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa uyi”, T.,2021.
6.
Lyubimova N A, Pinezhaninova N P, Somova E G Sound metaphor in poetic text
7.
St. Petersburg, 1996
8.
Rosch E Principles of Categorization // Cognition and Categorization / Rosch E&B
in Lloyd (Eds) Hillsdale, 1978 P 27-48
9.
Labunskaya V.A. Og'zaki bo'lmagan xattiharakatlar. - Rostov-na-Donu, 1986 yil.
10.
Lavrinenko V.N. – Ishbilarmonlik muloqotining psixologiyasi va etikasi:
11.
universitet talabalari uchun darslik / 3-nashr. - M.: UNITY-DANA, 2001 yil.
12.
Ladyzhenskaya. T.A. - Nutq sirlari. M.:Ta'lim, 1992 yil.
