140
PORTRET – PSIXOLOGIK TASVIR USULI SIFATIDA
Rushana Zaripova
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti
tayanch doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.10027897
Annotatsiya.
Portret–badiiy asar qahramonlarini aniq tasavvur qilishga yordam
beradigan tasvir vositalaridan biri. Ya’ni ijodkorning badiiy mahoratini uning adabiy qahramon
portretini tasvirlashiga qarab ham belgilasa bo‘ladi. Ushbu maqolada ham badiiy
psixologizmning yuzaga kelishida portretning o‘rni, badiiy mahorat va ularning tadqiqi
Abduqayum Yo‘ldosh asarlari misolida atroflicha yoritiladi.
Kalit so‘zlar:
portret, obraz, badiiyat, psixologizm, psixologik tasvir, uslub, mahorat.
PORTRAIT-AS A PSYCHOLOGICAL IMAGE METHOD
Abstact.
Portrait is one of the image tools that help to clearly imagine the characters of
the work of art. That is, the artist's artistic skill can be determined by his portrayal of the portrait
of a literary hero. In this article, the role of the portrait in the emergence of artistic
psychologism, artistic skills and their research are covered in detail using the example of the
works of Abduqayum Yoldosh.
Key words:
portrait, image, artistry, psychologism, psychological image, style, skill.
ПОРТРЕТ-КАК МЕТОД ПСИХОЛОГИЧЕСКОГО ИЗОБРАЖЕНИЯ
Аннотация.
Портрет – один из средств изображения, помогающий ясно
представить
себе
персонажей
художественного
произведения.
То
есть
художественное мастерство художника можно определить по изображению им
портрета литературного героя. В данной статье на примере творчества Абдукаюма
Юлдоша подробно освещена роль портрета в возникновении художественного
психологизма, художественного мастерства и их исследования.
Ключевые
слова:
портрет,
образ,
художественность,
психологизм,
психологический образ, стиль, мастерство.
Epik turning roman janrida qahramon portretini batafsil chizish imkoniyati kengroq,
hikoyada bu imkoniyat nisbatan chegaralangan bo‘lishiga qaramay, qahramon xarakterini
ochishda portret muhim ahamiyat kasb etadi. Biz yuqorida portret–badiiy asar qahramonlarni
aniq tasavvur qilishga yordam beradigan tasvir vositalaridan biri ekanligi haqida fikr yuritgan
141
edik. Ya’ni ijodkorning badiiy mahoratini uning adabiy qahramon portretini tasvirlashiga qarab
ham belgilasa bo‘ladi. Biz odamlarning o‘ziga xos xususiyatlarini tasvirlashda mavjud
kishilarga monand va ayni vaqtda chiroyliroq qilib ishlaydigan yaxshi portret ustalaridan o‘rnak
olishimiz kerak
1
ligini hayot yana bir bor isbot etadi. Shu o‘rinda ta’kidlab o‘tish joiz, portret
orqali xarakterni ochib berishda o‘tgan asrning boshlaridayoq o‘z mahoratini namoyon qilgan
adib Abdulla Qodiriydir. Ijodkorning “O‘tkan kunlar” romanida Oftob oyim, O‘zbek oyim,
Yusufbek Hoji, Otabek, Hasanali, Homid kabi obrazlarning o‘ziga xos portreti yaratilgan.
Qodiriy Kumushni tanishtirar ekan uning portretini yuzidagi “qora xoli”gacha ixlos bilan, o
‘zgacha bir mehr bilan tasvirlaydi. Xuddi mana shu “ixlos” Zaynabga kelganda ijodkorning
“xasisligi” tutadi. Zaynabning go’zalligi o‘zgalar tilidan, masalan, O‘zbek oyim tomonidan
“Toshkent shahrining eng go‘zal qizlaridan ekan”ligi oddiy xabar sifatida, gap orasida “qistirib”
o‘tiladi. Shuni ham alohida ta’kidlash lozimki, bu, albatta, yozuvchining badiiy niyati bilan
bog‘liq. Masalan, Kumush portretini eslaymiz:
“...uyning to‘riga soling‘an atlas ko‘rpa, par yostiq quchog‘ida sovuqdan erinibmi va yo
boshqa bir sabab bilanmi uyg‘oq yotqan bir qizni ko‘ramiz. Uning qora zulfi par yostiqning
turlik tomonig‘a tartibsiz suratda to‘zg‘ib, quyuq jinggila kiprak ostidag‘i timqora ko‘zlari bir
nuqtag‘a tikilgan-da, nimadir bir narsani ko‘rgan kabi... qop-qora kamon, o‘tib ketkan nafis,
qiyig‘ qoshlari chimirilgan-da, nimadir bir narsadan cho‘chigan kabi... to‘lg‘an oydek g‘uborsiz
oq yuzi bir oz qizilliqg‘a aylangan-da, kimdandir uyalg‘an kabi... Shu vaqt ko‘rpani qayirib
ushlagan oq nozik qo‘llari bilan latif burnining o‘ng tomonida, tabi’atning nihoyatda usta qo‘li
bilan qo‘ndirilg‘an qora xolini qashidi va boshini yostiqdan olib o‘lturdi. Sariq rupoh atlas
ko‘ynakning ustidan uning o‘rtacha ko‘kragi bir oz ko‘tarilib turmoq-da edi. Turib o‘lturgach
boshini bir silkitdi-da, ijirg‘anib qo‘ydi. Silkinish orqasida uning yuzini to‘zg‘ig‘an soch tolalari
o‘rab olib jonso‘z bir suratka kirgizdi. Bu qiz suratida ko‘ringan malak qutidorning qizi —
Kumushbibi edi.”
2
Qodiriyning portret yaratish an’anasi zamonaviy adabiyotimizda ijod qilayotgan
yozuvchilarimiz asarlarida, jumladan Abduqayum Yo’ldosh asarlarida ham o‘ziga xos uslubda
davom ettirilmoqda. Masalan, “Tushov” hikoyasida Ayol portretini tasvirlar ekan, yozuvchi
bunda portretning ekspozitsion turidan foydalanadi, ya’ni qahramon asarda ilk marta ko‘rinishi
bilanoq uning tashqi ko‘rinishini ta’riflaydi:
“Ayol... go‘zal edi. Sutday oydin oqshom uning marmar kabi oppoq, silliq yuzini, o‘ng
1
Arastu. Poetika. Ritorika. Toshkent–2011, 41-b.
2
Қодирий А. Ўткан кунлар. – Тошкент: Шарқ, 2014. 23-24-б.
142
yonog‘idagi moshday qora xolini, nim ochilgan g‘unchaday ol lablarini, iyagidagi
tugmadekkina chuqurchasini, parvozga shaylangan qaldirg‘och qanotiday qoshlarini, safga
tizilgan mag‘lub cherikning nayzalariday quyuq kipriklarini, oqqushniki misol bo‘ynini,
mutanosib nozik yelkalari-yu siynalarini, ne bir ajib shaklda harakatsiz qotgan ingichka, uzun-
uzun barmoqlarini alohida ta’kidlab ko‘rsatmoqdaydiki, baayni hozirgina musavvir Behzod
yoyinki Chingiz Ahmar mo‘yqalamidan bunyod
bo‘lgan Sharq go‘zali hali farog‘atda
xobgohida orom olayotganday...”
3
deb tasvirlansa, yana bir hikoyasi “Homiy”dagi Oysuluvni
“Yuzlari tiniq, qoshlari qaldirg‘och qanotiday, uzun-uzun kipriklari quyuq, hech qanday
bo‘yoq-mo‘yoq surilmasa-da g‘unchadek qip-qizil lablari tagida bittagina moshdek xol, iyagida
husnini yana oshirib turgan chuqurcha, zulukday qop-qora soch deganingiz yelkani shaloladay
qoplab turibdi” – deb Qodiriyona portretni chizib beradi. Lekin, shu o‘rinda aytish joizki, ikki
asardagi porteretda ham o‘xshash jihatlar ko‘p.
Yana biz Qodiriyning ayrim qahramonlar, jumladan salbiy obrazlar xarakterini ochib
berishida o‘ziga xos uslubni ko’ramiz. Masalan, Otabek va Kumushga dushmanlik qilgan
Jannatning qiyofasi,
“yerdan bichib olg’andek pak-pakana, burni yuzi bilan baravar, deyarli
tep-tekis, ko’zi qoqqan qoziq o’rnidek chup-chuqur, og’zi qulog’i bilan qoshiq solishar
darajada juda katta, yuzi qirq yillik og’riqlarnikidek sap-sariq, qirq besh yoshlar chamasida
bir xotin”
4
–deb tasvirlanadi. Otabekni o’ldirish qasdida bo’lgan uning o‘g‘li Sodiqning
ko‘rinishi ham:
“sariq tanli, ukkining ko‘zidek chaqchayib o‘ynab va yonib turgan qizil ko‘zli,
yuziga parchinlangandek yuza (puchuq) burunli, manglayi qancha tashqariga o‘sib chiqqan
bo‘lsa, yuzi o‘shancha ichkariga ketgan, vaqtsizroq yaratilib qolgan bir maxluq”
5
–deb
tavsiflanadi. Har ikki qahramonlarning tashqi ko‘rinishi fe’l-atvoriga mutanosib holda
tasvirlangan. Umuman olganda, “O‘tkan kunlar” romanida tasvirlangan qahramonlar portreti
nihoyatda puxta ishlanganligi bilan ajralib turadi.
Abduqayum Yo’ldoshev ham salbiy obrazlar xarakterini ochib berishda ularing portretini
mohirona chizib beradi. Masalan, “Homiy” hikoyasidagi Sunnatullo qiyofasi dastlab “yum-
yumaloq, to‘ntarilgan qozon bog‘lab olganday ulkan qorin osilib qolgan qirq besh yoshlardagi
bir kishi” sifatida tasvirlansa, “Intiqom” hikoyasida Mo‘minboy portreti asar boshidanoq
“o‘lguday pishiq-puxta, buning ustiga mug‘ombir, uyiga borib qolsangiz ichimlikning zarari
haqida ezmalanib gapiraveradigan, bu yerda (korxonada) esa, tekinligi uchun, hissasini miq
3
A.Yo’ldoshev. Mubtalo. Hikoyalar. Toshkent–2023. 218-b
4
Қодирий А. Ўткан кунлар. – Тошкент: Шарқ, 2014. 133-б
5
Қодирий А. Ўткан кунлар. – Тошкент: Шарқ, 2014. 139-б
143
etmay yutaveradigan, qolgan-qutgan gazak-pazaklarniyam cho‘ntagiga urib ketishdan istihola
qilmaydigan...”
6
tarzida ochib beriladi. Voqealar davomida “Homiy” dagi Sunnatulla hunar
bilim yurtiga homiylik qilish bahonasida dargohning eng go‘zal talabasi Oysuluvga hirs bilan
boqishi, direktorga “faqat shu qiz mening firmamga sekretarlikka borsin” deb buyruq berishi va
direktorning ham bu boyvachchadan nimadir undirib qolish umidida Oysuluvning qarshiligiga
qaramasdan bunga “sharoit yaratib berishi” kitobxonnin g‘azabini keltirsa, “Intiqom”
hikoyasida Mo‘minboyni keyinchalik o‘z manfaati uchun har ishga qodirligi, mansab
pillapoyalari uchun har narsani “qurbon qilishga tayyor” ligini ko‘rish mumkin.
Abduqayum Yo‘ldoshning yuqorida misol tariqasida keltirib o‘tilgan hikoyalarida
xarakterni ochib berish vositasi sifatida obrazlar nutqidan ham unumli foydalaniladi. Masalan,
yozuvchining “Tushov” hikoyasida Bobo, Ota, Bola va Ayolning xarakteri ularning nutqi orqali
ochib beriladi. Asardagi Ayol hayot tashvishlari, ikir-chikirlariga o‘ralashib qolgan kishilarni
tushkunlik, maqsadsizlik “tushov”idan, kishanidan ozod qilmoqchi bo‘ladi. Ya’ni, umri qora
mehnatda kechgan Bobo, uning izidan churq etmasdan ergashgan Ota va hali murg‘ak qalbida
orzulari osmon Nevaraga uchishni, parvoz qilishni o‘rgatmoqchi bo‘ladi. Bundagi tasviriy
voqealar ramziy ma’noda ifodalanadi. Ya’ni, hayot mazmuni dori sepilgan dalada erta-yu kech
qora mehnat qilib, mehnatiga yarasha rohat ko‘rmagan, xayolida ish, ish va yana ish bo‘lib,
Ayolning “Nimalarni o‘ylayapsiz?” degan savoliga, “Nimani bo‘lardi, bir balo qilib uyga tezroq
yetib borsam, kampir beradigan bir kosa makaron sho‘rvaga yarimta nonni to‘g‘rab, bo‘ktirib,
to‘yi-ib yeb olsam... so‘ngminan yotsam. Ertaga qiladigan ishlar ko‘p” deb javob bergan
Boboning ruhiyati uning nutqi orqali yaqqol ochib beriladi.
Otaning yarim gaz havoga ko‘tarilishi va “qulab tushishi”da ham bir ramziylik bo‘lib, u
hali Bobo kabi ongi “qotib” qolmagan edi. U erkin bo‘lishni, ozod bo‘lishni, hayotning mayda
ikir-chikirlarini unutib,ozgina bo‘lsa-da,odamdek yashashni istagan edi. Endi parvoz qildim
deganda, arzimagan o‘y-xayollari uni yana tuproqqa “mixlab” qo‘yadi. Hikoyaning shu joyini
eslab o‘tamiz:
“
– Nimalarni o’yladingiz, otajon? – iztirob bilan shivirladi Ayol.
Esankirab qolgan, bir yerga, bir ko’kka qarayotgan Ota go’ldirab javob qaytardi:
–
Endi... bir sog’in sigirimiz bor edi o’zi, shunga bugun ikki bog’gina o’t o’rib kelay
desam, dori sepilmagan joy topolmadim. Bilmadim, xotin ne deb kutib oladi endi... So’ngminan,
ovul-jamoatning oldida uyalaman, kenjatoyim oltiga kirib so’laqmonday bola bo’lgan bo’lsayam
6
A.Yo‘ldoshev. “Qaydasan, mo‘jiza…”. Qissa va hikoyalar. – Toshkent: “G‘afur G‘ulom”–2019-y. 142-b.
144
qo’lini haliga dovur halollab ololganim yo’q, shunga ertaga raisdan qarz so’rasammi deb turib
edim; so’ngminan, bu yoqda kattasiyam maktabni bitirdi, uning boshini ikkita qilib qo’yish
tashvishi bor... Bu yoqda hali qaynog’amizning to’yi bo’ynimizda turibdi, o’zbekchlik, tuzukroq
to’yona obormasak uyat bo’lar. So’ngminan...”
7
Nutq zamiridagi fikrlar doim gapiruvchi shaxs orqali gavdalanadi va uning nutqi davomida
yuzaga keladi. Nutqqa tegishli bir masala borki, bu — nutq mayllaridir: buyruq, iltijo, hikoya,
do‘q po‘pisa, savol, javob va hokazolar.
8
Yuqoridagi hikoyada ushbu mayllarning deyarli
barchasini ko‘rishimiz mumkin. Buyruq, iltijo, savol-javob Ayol nutqida uchrasa, do‘q-po‘pisa
Bobo nutqida, hikoya esa Ota nutqida uchraydi. Bolaning ruhiy dunyosi alohida bir qarashda
tasvirlanadiki, uning nutqida iltijo maylidan foydalanib, Bolaning xarakteri ochib berishga
harakat qilinadi. Shuningdek, Otaning nutqi orqali jamiyatdagi minglab, balki millionlab
kishilarning umumlashma xarakteri ochib berilgan. Yozuvchi asar qahramonlariga bekorga
ma’lum bir ism qo‘ymagan. Bobo, Ota, Bola, Ayol tarzida umumiy nom bilan ataydi. Bunda
yozuvchining ma’lum bir ko‘zlangan maqsadi yotadi, albatta.
Ma’lumki, inson aksar hollarda kayfiyatga muvofiq yashaydi. Ayniqsa, о‘zi bilan о‘zi
qolgan kishi tevarak-atrofni kо‘nglida kechayotgan hissiyotlar ta’siri о‘laroq kо‘radi. Shu bois
ham shod, quvnoq, qalbi farahbaxsh tuyg‘ular bilan limmo-lim kishi qushlarning parvozini,
quyoshning nur sochib turganini kо‘rgani, bulbullar “chah-chah”ini eshitgani kabi, kо‘ngli
xufton kishiga bular “ shovqin- suron”day tuyulib, battar kayfiyatini tushiradi. Yozuvchi
qahramonlar faoliyatining ular ruhiyati bilan muvofiqligini ta’minlar ekan, tabiat tasvirlaridan,
ya’ni, obrazlar xarakterini ochishda peysajdan mohirlik bilan foydalanadi.
Masalan, adibning “Tushov” nomli hikoyasidagi bir o’rindagi tabiat tasviriga e’tibor
qilamiz:
“... So‘lim sunbulaning sokin oqshomi. Ko‘kda chimildiqdan chiqib kelgan iboli
kelinchakning tillaqoshiday yaraqlayotgan hilol sutrang yog‘du separ, yelka bilan bitta bo‘lib
yoyilgan quyuq sochlarga sepilgan tilla gardiday yulduzlar jimirlar, tuproq yo‘ldan ko‘pchigan
siyrak chang betartib qurilgan pastak kulbalar, xashak va g‘o‘zapoya g‘aramlari-yu bir
yonboshiga og‘ib qolgan simyog‘ochlar uzra harir ro‘mol yanglig‘ ohista chayqalib turardi...”
9
Mazkur peysaj tasviri hikoyada tasvirlanajak keyingi voqealarga o‘quvchini tayyorlab
boradi...
7
A.Yo’ldoshev. Mubtalo. Hikoyalar. Toshkent–2023. 223-b
8
Arastu. Poetika. Toshkent–2011, 47-b.
9
A.Yo’ldoshev. Mubtalo. Hikoyalar. Toshkent–2023. 217-b
145
Biz ijodini tadqiqot ob’ekti sifatida ijodini o‘rganayotgan yozuvchi, Abduqayum
Yo‘ldoshning jumboqli hikoyalar yozishni ma’qul ko‘rishini guvohi bo‘lamiz. Ya’nikim, uning
hikoyalarida ramz va qahramonlar ruhiyati bir-birini to‘ldirib, o‘zaro mutanosiblikda vujudga
keladi. Yozuvchi ijodida “badiiy obraz” ko‘p hollarda “ramzli obraz” sifatida talqin qilinadi.
Badiiy obrazning xususiyatlari haqida so‘z ketganda avvalo, individuallashtirilgan
umumlashma sifatida namoyon bo‘lishi xususida to‘xtalish zarur.
10
Badiiy asarda ijodkor o’z
maqsadiga qachon erishadi? Aytish mumkinki, qachonki, xarakterni mohirona va o‘zi
o‘ylagandek tasvirlab berganida, uni yoritganida erishishi mumkin. Bir so‘z bilan aytganda,
xarakter kichik bir she’rdan tortib katta-katta romanlarda ham namoyon bo‘lishi shart va lozim.
Haqiqatdan ham, aksar hollarda Abduqayum Yo‘ldosh hikoyalarida obrazlarni
umumlashtirilgan holda ko‘ramiz. Hikoyalardagi obrazlarning umumlashtirilganligini ramz va
ruhiyat tasvirining o‘zaro mutanosib tarzda berilishidan bilishimiz mumkin. Shuning uchun ham
Abduqayum Yo‘ldosh hikoyalarida ruhiyat tasviri ko‘p hollarda obrazlar individualligi orqali
ifodalanadi. Uning hikoyalaridagi qahramonlarning dunyoqarashi o‘zgacha. Albatta, inson
xarakteri, uning ruhiy o‘ziga xosligi ko‘p jihatdan u yashayotgan muhit shart-sharoitlari bilan
bog‘liqdir
11
. Shuning uchun ham Abduqayum Yo‘ldosh yaratgan xarakter egalari ham o‘zi
yashab turgan muhit mahsuli. Masalan, “Tushov” dagi Bobo va Ota, “Biz bo‘lmagan
joylarda...” Do‘stboy, “Homiy”dagi Sunnatilla, “O‘zgalar fikri”da Ahmadali, “Bezori”da
No‘monjon, “Alvido, go‘zallik...”da Muslim, Oysuluv, “Pul jodusi”da Sodiq, “Parim bo‘lsa”da
G‘aniboy, Ibodulla va boshqa bir qator obrazlar shular jumlasidan. Bularning tabiatidagi davrga
xoslik yaqqol ko‘zga tashlanib turadi.
Yozuvchining ruhiyat tasvirini ifodalashda ramzlardan mohirona foydalanishi orqali
yaratilgan asarlaridan biri sifatida “Vijdon” hikoyasini aytishimiz mumkin.
Ma’lumki, vijdon-ko‘z bilan ko‘rib, ushlab bo‘lmaydigan, faqat his qilish mumkin
bo‘lgan tuyg‘u, vijdonni pulga sotib olib bo‘lmaydi, majburlab singdirib bo‘lmaydi va bugungi
kunda topilmas narsaga aylanayotgan noyob qalb gavhari. Abduqayum Yo’ldoshning “Vijdon”
hikoyasi boshdan oxirigacha kitobxonga “yuragini ochmaydi”. Muallif qisqagina hikoyada
o‘ziga xos tasvirlash, ruhiy kechinmalarni tasvirlaydiki, tugunni shu qadar mohirlik bilan
qo‘yadiki, kitobxon asar so‘ngiga qadar gap nima haqida ketayotganligini anglay olmay turadi.
“...ehtiyotkorona bosilayotgan qadam saslari yaqinlasha-yaqinlasha, nihoyat, eshigimga
kelib taqalganini his qilaman, shu his barobarida seskanib ko‘z ochgan mubham vahimadan
10
Dilmurod Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish. – T., 2004-yil, 64-bet
11
Қуронов Д. Руҳий дунё таҳлили.Тошкент–1995, 50-b.
146
majolsizlanib, to‘xtab qolguday ahvolga tushadi yuragim. Dastlab bunday chog‘lari amallab
o‘rnimdan turardim-u, shosha-pisha uydagi bor chiroqlarni yoqib chiqardim; so‘ng bunga
qanoat hosil qilmay magnitofonni chinqirtib qo‘yib, charog‘on xona o‘rtasida o‘tirib olgan ko‘yi
papiros tutuniga ko‘milgancha o‘zim bilan o‘zim shoshqol o‘ynashga tushib ketardim. Lekin
suv ostida bosim ta’siridan qutulib bo‘lmaganiday, ko‘ngilga sirg‘alib kirib ulgurgan qutqu
ilonini sitib chiqarishga ilojsiz ekanimni anglagach bu benaf ovoragarchilik o‘z-o‘zidan barham
topdi...
12
”
U qanday raqibki muallif uning ko‘zlariga qarashga jur’at etolmaydi? Undan qutulish
uchun o‘zini har ko‘yga soladi?
Asar voqealarida tasvirlanuvchi inson emasligini kitobxon qalban his etib turadi. Chunki,
undagi ba’zi tasviriylik mavhumlik sari yetaklaydi. Yuqoridagi jumlalarda insonning ong osti,
aniqroq qilib aytganda qalban tug‘yonlari aks etib, vijdon azobidan xalos bo‘luvchi kishi obrazini
ko‘rish mumkin. Lekin muallif hikoya davomida biror marta vijdonga ishora qilmaydi. Hatto
kitobxonni bu haqida o‘ylashga imkoiyat ham bermaydi. Faqatgina hikoya “Vijdon” deb
nomlanishi asar tahlili tomon birozgina yo‘l ochadi xolos.
...Bilaman, u nafaqat begona eshiklardan, begona odamlardan ham cho‘chiydi...
Inson shu kabi sifatga ega bo‘lishi nechog‘lik haqiqatga yaqin? Demak, bu yerda
ramziylik bor.
Mualif nimani nazarda tutgan, nimadan bu qadar bezib qolgan? U qanday raqibki, undan
qo‘rqadi? Uni azoblanishidan rohat tuyadi? Uning qadam tovushlaridanoq hadik, xavotirga
tushadi? Bularga birgina javob berish mumkin: Inson faqat Vijdoni bilan yuzma-yuz
kelgandagiga haqiqat oldida tiz cho‘kishga majbur bo‘ladi. Aytish mumkin, ijodkorning
“Puankare”dan keyin eng ta’sirli hikoyalaridan biri–“Vijdon”! Yozuvchining yutug‘i ham,
mahorati ham kitobxonning fikrini bir nuqtada, asar oxirigacha ushlab tura oladi. Tugun bilan
boshlangan mavzuning yechimi o‘quvchiga havola qilinadi. Sarlavhadan boshqa biror jumlada
vijdon tilga olinmaydi. So‘zlarni, maqollarni topib qo‘llash A.Qahhorni eslatadi. Asosiy fikrni
muallif nutqi, monolog orqali berishga o‘rgangan yozuvchi bu safar ham uslubiga xiyonat
qilmaydi. Umidi so‘nayotgan vijdon yashagisi kelayotgan, hayotga tashna, lekin o‘limi
yaqinlashib qolgan odam singari. Vijdonli odamning vijdonidan mahrum bo‘layotganidagi
holati, xarakteri shu qadar ishonarli tasvirlanganki, hech bir shubhaga o‘rin qoldirilmagan.
Vijdon oldida har kim o‘zining “kim” ekanligini juda yaxshi biladi.
147
Ijodkor qisqagina ushbu hikoyasida
“muzday ko‘rpaga o‘ranib...”,
“saqichday quyuq
zulmat...”
singari o‘ziga xos o‘xshatishlardan ham o‘rinli foydalangan.
Adibning “Parim bo‘lsa” hikoyasi qahramonlar xatti-harakati psixologik jihatdan
g‘oyatda ishonarli ishlangan asarlardan biridir. Hikoya qahramoni birovning kо‘nglini
og‘ritmaydigan, oqkо‘ngil yigit Ibodullaning о‘ziga xos qiyofasi ilk tasvirlardanoq yodda
qoladigan tarzda chiziladi. Hikoyadagi “Umri kindik qoni to‘kilgan ovulida o‘tayotgan
bo‘lishiga qaramasdan Ibodulla shahar jinnisi edi. Bemalol aytish mumkinki, baliq suvda o‘zini
qanday emin-erkin sezsa, allaqachon “shaharlik” laqabiga ega bo‘lib ulgurgan jo‘ramam o‘zini
shaharda shunday his qilardi. ... Har gal shaharga tushish jo‘ram uchun bayram edi. O‘ziyam
og‘zining tanobi qochib, ikki-uch kunlab astoyidil tayyorgarlik ko‘rardi: sochlar oldrilgan,
ko‘ylak- shimlar yuvdirilgan, dazmollatilgan, hattoki ro‘molchaga qimmatgina atirdan mo‘l-
ko‘l sepilgan...” tasviri juda tabiiy, ortiqcha zо‘riqishsiz tasvirlanadi.
Xulosa.
Abduqayum Yoʻldoshev asarlarida davr va inson muammosining yoritilishida, yozuvchi
nuqtayi nazari va qahramon tabiati, xarakterlar rangbarangligi va ruhiyat tasviri, maishiy hayot
tasvirini gavdalantirishda yozuvchining individual uslubi, nasr va janr imkoniyatlari, badiiy til
vositalarining adib ijodidagi oʻrni alohida seziladi. Asarlarda yozuvchi qahramonlarning ichki va
tashqi qiyofadoshligi, adibning poetik mahorati, individual poetik uslubga xos ruhiy psixologik
ijod uslubining oʻziga xos koʻrinishi deyish mumkin.
Abduqayum Yoʻldoshev hikoyalarida davr va inson muammosi, davrning inson
xarakteriga taʼsiri va yozuvchining barqaror xarakterlar yaratish borasidagi mahorati ochib
berilgan. Abduqayum Yoʻldoshev yaratgan xarakterlarni tushunish uchun uning birgina
hikoyasini oʻqib chiqish kifoya qilmaydi, negaki, bir asarida yaratgan obraz, xarakter boshqa bir
asarida yaratilgan obraz va xarakterning mantiqiy davomidek tuyuladi.
REFERENCES
1.
Arastu. Poetika. Ritorika. Toshkent–2011.
2.
Қуронов Д. Руҳий дунё таҳлили.Тошкент–1995
3.
Турдимов Ш. Этнос ва эпос. – Тошкент: Ўзбекистон, 2012.
4.
Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish. – T., 2004-yil Boboyev T. “Adabiyotshunoslik
asoslari”. T: “O‘zbekiston”. 2002-y.
5.
М.Абдураҳмонова, “Руҳий дунё тасвири”- “Ўзбекистон” нашриёти, Тошкент —
1977.
148
6.
Султон И. Адабиёт назарияси. Тошкент, “Ўқитувчи”– 1986-й.
7.
Умуров Ҳ. Адабиёт назарияси. Дарслик. Т., “Шарқ”-2002.
8.
Қодирий А. Ўткан кунлар. – Тошкент: Шарқ, 2014.
9.
Yo‘ldoshev A. “Mashaqqatlar osha yulduzlar sari”. Hikoyalar. Toshkent- “Yangi asr
avlodi”- 2021.
10.
Yo‘ldoshev A. “Qaydasan, mo‘jiza…”. Qissa va hikoyalar. – Toshkent: “G‘afur
G‘ulom”–2019-y
11.
Yo’ldoshev A. Mubtalo. Hikoyalar. Toshkent–2023.
