ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
5
ZULFIYA SHE'RIYATIDA SINTAKTIK SINONIMIYA
Azizova Feruza Rejavaliyevna
Toshkent shahar Uchtepa tumani
107-maktabning Özbek tili öqituvchisi
tel: +998 (90) 169-72-29
https://doi.org/10.5281/zenodo.10076286
Annotatsiya.
Ushbu maqolada konnotativ maʼnoni oʻzida saqlovchi sintaktik
sinonimiyaning Zulfiya ijodida keltirilgan namunalaridan parchalar tahlil qilinadi. Sinonimlar
lirik qahramon holatini, ichki kechinmalarini yoritishga yordam bergan. Shuningdek, sinonimlar
ta’sirchanlikni, ifodaviylikni oshirishda muhim ahamiyat kasb etishi aniqlangan
Kalit so‘zlar:
Sintaktik sinonimiya, tushuncha, obyektiv borliq, sinonimlik.
SYNTACTIC SYNONYMY IN ZULFIYA'S POETRY
Abstract.
In this article, excerpts from examples of syntactic synonymy containing
connotative meaning are analyzed in Zulfia's work. Synonyms helped to illuminate the situation
and inner experiences of the lyrical hero. Also, it has been determined that synonyms are important
in increasing expressiveness and expressiveness.
Key words:
Syntactic synonymy, concept, objective existence, synonymy.
СИНТАКСИЧЕСКАЯ СИНОНИМИЯ В ПОЭЗИИ ЗУЛФИИ
Аннотация.
В статье анализируются выдержки из примеров синтаксической
синонимии, содержащей коннотативное значение, в творчестве Зульфии. Синонимы
помогли осветить ситуацию и внутренние переживания лирического героя. Также
установлено, что синонимы имеют важное значение в повышении экспрессивности и
экспрессивности.
Ключевые
слова:
Синтаксическая
синонимия,
понятие,
предметное
существование, синонимия.
Fikrni to'g'ri va ta'sirchan ifodalanganda sintaktik sinonimiya imkoniyatidan keng
foydalaniladi. Sintaktik sinonimiya nutq uslublarini farqlashda muhim uslubiy vositadir.
Tushuncha yoki fikrning u yoki bu ifoda varianti nutq uslubining ma'lum turi uchun tipik bo'lsa,
boshqasi uchun tipik bo'lmasligi mumkin. Sintaktik sinonimiya konnonativ, bir xil ma'noli
sintaktik birliklardir. Bular tizmasiga ko'ra bir xil bo'lishi shart emas. Bunda sodda gap bilan
qo'shma gap, bir xil sostavli gap bilan ikki sostavli gap bo'laklariga ajralmaydigan gaplar bilan
ajraladigan gaplar va tipik kostruksiyalarnig sinonimiya hosil qilishi mumkinligi ko'zda tutiladi.
Stilistikada sinonim va variant tushunchalari farq qilinadi. Sinonimlarning eng muhim va
o'ziga xos belgisi unda ma'no asosiy va yetakchi o'rin tutishidadir shuning uchun sinonimlar
so'zlarning ma'no kategoriyalaridan biri hisoblanadi.
Tushuncha predmet, belgi, voqea, hodisa, harakat, jarayon va shu kabilar haqida
kishilarning tasavvuri bo'lib, so'z shakllarining va so'z tushunchalarining ma'lum tovush kompleksi
vositasida tilni reallashuvi demakdir. Tushunchaning boshqa tamoni va boshqa hususiyatlari
boshqa so'zlar bilan ifodalaniladi. Shu sababli tilda ma'nodosh so'zlar yuzaga keladi.
Obyektiv borliq kishi ongida bir xilda aks etadi va yaxlit tushuncha hosil qiladi. Yaxlit
tushunchani har tomonlama ifodalab berish uchun bir qancha so'z yoki so'zning turli ma'no
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
6
ottenkalari bo'lshi mumkin.
Ma'nolari bir xil yoki o'zaro yaqin bo'lgan, tallaffuz va yozilishi har xil bo'lgan so'zlar
sinonimlar deb ataladi.
Sinonimlik hodisasi badiiy matnlarda keng qo’llaniladi. Yuqorida ta’kidlab o'tganimizdek,
sinonimlarning ma'nolari bir biriga yaqin bo'lsa ham, ular o'ziga xos ma'no nozikliklari farq qiladi.
Badiiy matn tarkibida uchraydigan sinonim so'zlarni tahlil qilish jaroyonida bunga yan bir bor
ishonch hosil qildik. Masalan:
Maktublar yozding sen, maktublar bitdim,
Goh ko‘zga nam qalqib, gohida xushbaxt.
She’r bilan, so‘z bilan qalbingga yetdim,
O‘sha qalb men uchun eng sharafli taxt. (Xalqimga aytar so’zlarim.)
Keltirilgan parchada yozding, bitdim kesimlari o’zaro sinonimlik hosil qilgan. Bu yerda
bir so’zning takrorlanishi uslubiy g’alizlikni keltirib chiqarar edi. Solishtiring: maktublar yozding
sen, maktublar yozdim. Shuning uchun shoira yozmoq fe’lining sinonimidan foydalangan.
Shuningdek, mazkur bandda yana bir gap bo’lagi-to’ldiruvchi sinonim so’zlar orqali ifodalangan
:
she’r bilan, so’z bilan
qalbingga etdim. Ushbu o’rinda qo’llangan sinonimlarni kontekstual
sinonim deb atash o’rinli. Chunki she’r va so’z leksemalari alohida olinganda sinonim
hisoblanmaydi. Shoira matn talabiga ko’ra bu leksemalarni sinonim sifatida qo’llab o’z mahoratini
namoyon etgan.
Shu choqqacha ishqin qiz faqat,
Dildan so‘rab aytgandi dilga.
Ilk, musaffo, katta muhabbat
Qiz dilidan kelmasdi tilga. (Muhabbat tongi kulganda.)
Yuqorida keltirilgan ikkinchi misolda aniqlovchilar sinonimlar bilan ifodalangan. Bu
o’rinda muhabbat so’ziga aniqlovchi sifatida ilk, musaffo, katta so’zlari keltirilgan. Mazkur so’zlar
shu she’r tizimidagina ma’nodoshlik hosil qilgan.
Sinonimlik hodisasi fe’l so’z turkumi doirasida keng uchraydi. Zulfiya she’rlarida ham
kesimlarning sinonimligini ko’plab uchratdik:
Mening sevganimni hali bilmasding,
Tanho o‘rtanishdan men oldim lazzat.
Dilimni kemirgan muhabbat sirin,
O‘zim ardoqladim, ham qildim izzat. (Sening maftuning.)
Mazkur bandda kesimlar sinonimligini ko’rishimiz mumkin: ardoqladim-izzat qildim. Bu
sinonimlaring ishlatilishi lirik qahramon tuyg’ularining asl holatini ochib berishga xizmat qilgan:
lirik qahramon hisoblangan qiz qalbidagi muhabbatni sevganiga aytolmaydi, qalbidagi muhabbat
dardi unga azob bersa-da, qiz bu shirin azobni ardoqladi, izzat qildi.
Uzoq men axtardim, ammo o‘zimda
Bir kuch topolmadim sevgidan ustun!
Men seni sevaman, sehrgar yigit,
Butun borlig‘im-la men senga maftun. (Sening maftuning.)
She’rning keying satrlarida ham muhabbatning go’zal tuyg’u ekanligi, uning qalblarga
mehmon bo’lishi katta baxt ekanligiga urg’u beriladi. Keltirilgan so’ngngi badda esa lirik
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
7
qahramon qalbidagi muhabbatni sevgilisiga ochiq aytadi. Bu holatda sinonim bo’lgan gaplardan
foydalanadi: men seni sevaman-men senga maftun. Bir xil mazmunning ikki xil shakl orqali-
sinonim gaplar orqali bayon qilinishi qahramonning his-tuyg’ularining kuchliligini ifodalaydi.
Ko’rinadiki, shoira Zulfiya she’rlarida sintaktik sinonimlarda ham keng foydalangan.
Sinonimlar lirik qahramon holatini, ichki kechinmalarini yoritishga yordam bergan. Shuningdek,
sinonimlar ta’sirchanlikni, ifodaviylikni oshirishda muhim ahamiyat kasb etgan.
REFERENCES
1.
Abdurahmonov G’. Shukurov Sh. O’zbek tilining tarixiriy grammatikasi. T.: O’qituvchi,
1973.
2.
Abdurahmonov X., Mahmudov N. So’z estetikasi. T.: Fan, 1981.
3.
Doniyorov X., Mirzayev S. So’z san’ati. T.: O’zadabiynashr, 1962.
4.
Yo’ldashev M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari. T.: Fan, 2007.
5.
Lapasov J. Badiiy matn va lisoniy tahlil. T.: Fan, 1995.
6.
Mamajonov A. Tekst lingvistikasi.- T.: Fan, 1989.
7.
Nurmonov A., Shahobiddinova Sh., Iskandarova Sh., Nabiyeva D.O’zbek tilining nazariy
grammatikasi. Morfologiya.T.: Yangi asr avlodi, 1995.
8.
Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o’bek adabiy tili. T.: O’qituvchi,
1975.
