Tilshunoslikda lisoniy shaxs talqini
Umurzoqova Marhabo
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti
https://doi.org/10.5281/zenodo.10439694
Kalit so‘zlar:
lisoniy shaxs, lingvopersonologiya, diskurs, nutq, uslub, lingvodidaktika.
Annotatsiya:
Mazkur maqolada tilshunoslikda lisoniy shaxs tushunchasining shakllanishi, uning tadqiq qilinishi,
yondashuvlar haqida so‘z boradi. Xorijiy va o‘zbek tilshunosligida lisoniy shaxs tiplari, uni tadqiq
qilish metodlari haqidagi ishlar tahlil qilingan. Badiiy matnda lisoniy shaxsning voqelanishidagi
o‘ziga xosliklar yoritilgan.
KIRISH.
Antroposentrik
tilshunoslikning
muhim
masalalaridan biri lisoniy shaxs tushunchasi bo‘lib,
bugungi kunda lisoniy shaxsga turli nuqtayi nazardan
baho berilgan, talqin qilingan, tavsiflangan qator
tadqiqotlar yuzaga keldi. Tilshunoslikda lisoniy shaxs
tushunchasi
lingvodidaktik,
lingvokultrologik,
lingvopoetik
kognitiv-stilistik
aspektda
tadqiq
qilingan
bo‘lib,
bulardan
lingvodidaktik,
lingvokulturologik,
lingvopoetik
yo‘nalishdagi
ishlarda lisoniy shaxs tushunchasi nazariy asosga va
tavsiflashning ma’lum bir metodologiyasiga ega.
Lekin bu tadqiqotlarda lisoniy shaxs tushunchasiga
berilgan tavsiflarning xilma-xilligi, lisoniy shaxs
tiplarini ajratishda yondashuvlarning turlichaligini
tushunchaning ko‘p qirraliligi hamda struktural-
semantik jihatdan murakkabligi bilan izohlash
mumkin.
Rus
tilshunosligida
lisoniy
shaxs
tushunchasiga
oid
qarashlar
dastlab
V.V.Vinogradovning badiiy proza tili tadqiqiga
bag‘ishlangan asarida (1930) uchraydi. Y.Karaulov
lisoniy
shaxs
tadqiqiga
bag‘ishlangan
monografiyasida badiiy nutq, stilistika va poetikani
o‘rganishda yangicha yondashuvga turtki berishi
mumkin bo‘lgan salmoqli salohiyatga ega bo‘lgan
g‘oya, tushuncha V.Vinogradovga tegishli ekanligini
hamda badiiy matn tili tadqiqiga bag‘ishlangan
ishlarda olimning ulushi katta ekanligini ta’kidlaydi
[6,28].
V.V.Vinogradov lisoniy shaxs tushunchasi
Boduen de Kurteneni jamoaning ijtimoiy-lingvistik
shakllari va me’yorlari konteyneri sifatida, turli xil
ijtimoiy-lingvistik kategoriyalarni aks ettiruvchi,
jamlovchi markaz sifatida qiziqtirganligini, individual
ijod muammosi Boduen de Kurtene uchun begona
bo‘lib, badiiy asar tili uni faqat ijtimoiy guruh
qobiliyatlari va tendensiyalarini aks ettirish nuqtayi
nazaridan tadqiq qilganligini ta’kidlaydi [3,61].
Linvopersonologiya tilshunoslikning yangi
yo‘nalishi sifatida rivojlanmoqda. Antroposentrik
paradigmaning
yuzaga
kelishi
bilan
mavjud
hodisalarga
bo‘lgan
qarash
ham
o‘zgardi.
Lingvopersonologiyada “til inson omilisiz voqelana
olmaydigan, uning ruhiyati, ijtimoiy mavqeyi, jinsi,
etnik kelib chiqishi, milliy-madaniy qarashlari kabi
tashqi omillar bilan bog‘liq holda yaratilgan nutq
asosida
reallashuvchi
imkoniyat
tarzida
o‘rganilmoqda va bunda asosiy e’tibor matn tahlili
orqali lisoniy shaxsga tavsif berish masalasiga
qaratilmoqda” [8,37].
TADQIQOT
METODOLOGIYASI.
Tadqiqotda tavsifiy, semantik metodlar hamda
diskursiv,
sotsiopragmatik
tahlil
usullaridan
foydalanildi.
MAVZUGA OID
ADABIYOTLAR TAHLILI
.
Tilshunoslikda
lisoniy
shaxs
tadqiqiga
bag‘ishlangan ishlar orasida Y.N.Karaulovning
tadqiqotlari alohida ahamiyatga ega. Tilshunos olim
lisoniy shaxs tushunchasini tavsiflar ekan, lisoniy
shaxs sifatida har qanday til egasi bo‘la olishini
ta’kidlaydi hamda uni “lisoniy shaxs – bu umuman
shaxs tushunchasining chuqurlashishi, rivojlanishi,
qo‘shimcha mazmun bilan to‘yinganligi”, –deya
to‘ldiradi. [6, 38]
Insonning
jismoniy
va
ma’naviy
xususiyatlarining ijtimoiy ahamiyati borasida falsafiy,
sotsial va psixologik qarashlar mavjud. Lisoniy shaxs
tushunchasi
tilshunoslikda
fanlararo
mavjud
atamaning ko‘chishi natijasida paydo bo‘lgan.
S.T. Vorkachev lisoniy shaxs haqida mavjud
ta’riflarni
umumlashtirgan
holda
quyidagicha
tavsiflaydi: “til egasi, nutqiy qobiliyatga ega bo‘lgan,
aniqrog‘i nutq tuzish va idrok eta oladigan shaxs;
tildan
aloqa
vositasi
sifatida
foydalanadigan
kommunikant; o‘z tilining lug‘at boyligini egallagan,
millatning
milliy-ma’naviy
qadriyatlari,
xulq-
atvorining prototipi” [4, 65]. Ko‘rinib turibdiki, S.T.
Vorkachev lisoniy shaxs tushunchasini keng ma’noda
qo‘llaydi hamda Pifagorning qaysi bir xalqning urf-
odatlarini, qadriyatlarini o‘rganmoqchi bo‘lsang,
uning tilini o‘rgan degan fikri to‘g‘ri ekanligini
asoslaydi.
S.T. Vorkachev lisoniy shaxs va konseptni
lingvokulturologiyaning asosiy kategoriyalari deb
hisoblaydi hamda tabiiy tilda so‘zlovchining umumiy
mentalitetini va aqliy salohiyatini aks ettirishini
ta’kidlaydi [4, 72]. Lingvokulturologiyada konsept
tushunchasi
yuqori
darajadagi
mavhumlikning
semantik shakllanishi sifatida namoyon bo‘ladi.
Inson tildan eng avvalo aloqa vositasi sifatida
foydalanadi, shunday ekan, nutq jarayonida tilning
ifoda imkoniyatlari turli darajada namoyon bo‘ladi.
“Lisoniy shaxs shuningdek, kommunikativ shaxs –
tildan aloqa vositasi sifatida foydalanadigan insonning
verbal xatti-harakatlarining o‘ziga xos xususiyatlari
yig‘indisi
sifatida
ham
tushuniladi”
[1].
Tilshunoslikda
lisoniy
shaxs
tushunchasini
lingvodidaktik
yo‘nalishda
tadqiq
qilishda
G.I.Boginning tadqiqotlari muhim ahamiyatga ega.
G.I.Bogin lisoniy shaxs modeli nafaqat matnlarning
tuzilishi jihatdan turlarini, balki matnlarning turlicha
tushunish mezoniga ko‘ra tipologiyasini ham
belgilashga yordam beradi deb hisoblaydi. Lisoniy
shaxs matn tuza olish, uni tushunish, talaffuz qilish
sifatiga ega shaxs bo‘lib, tadqiqotchi kuzatishlari
natijasi o‘laroq, lisoniy shaxsning besh darajasini
ko‘rsatadi. Unga ko‘ra lisoniy shaxs jamiyatda qabul
qilingan
to‘g‘ridan
to‘g‘ri
nominatsiyaning
qo‘llanilish chastotasi yuqorilarini o‘zlashtirib, nutqni
ichki nutqqa o‘tkazadi, bu esa leksik-grammatik
bilimlarga yo‘l ochadi, shu orqali mavjud
imkoniyatlardan mosini tanlashga ko‘maklashadi,
natijada matn ma’noli matn shaklini oladi [1,5].
Lisoniy shaxsni lingvodidaktik aspektda tadqiq qilish
muhim vazifalardan sanaladi. Sir emaski, bugungi
kunda ta’lim tizimimizda eng katta kamchilik sifatida
til egasining o‘z ona tilida mantiqli nutq tuza olmasligi
deb ko‘rsatilmoqda, lisoniy shaxs shakllanishidagi
omillarni o‘rganish ko‘p jihatdan shu kamchiliklarni
tuzatishga yordam beradi.
G.I.Bogin lisoniy shaxsning uch aksiomaga
asoslangan parametrlarini keltirib o‘tadi: til
ko‘nikmalari (fonetik, leksik, grammatik); nutq
faoliyati turlari (gapirish, tinglash, o‘qish, yozish);
lisoniy shaxsni rivojlantirish parametrlari (to‘g‘rilik,
ichki nutq, mazmunan to‘yinganlik, to‘g‘ri tanlov,
sintez). Bundan tashqari lisoniy shaxsning ikkita
asosiy xususiyatini – til qobiliyatini va kommunikativ
(nutq)
kompetensiyasini
aniqladi
[1,
12-13].
Tilshunoslik va notiqlikka oid fanlarni o‘qitish
jarayonida lisoniy shaxsni tarbiyalash masalalari
G.I.Bikova tomonidan tadqiq qilingan. Tadqiqotchi
rus tili va adabiyoti fakulteti talabalarining lisoniy
shaxsi
tuzilishi va mazmuni aniqlab, tajribalar asosida
uning rivojlanish darajalarini aniqlaydi [2].
L.P.
Klobukova Y.N.Karaulovning lisoniy shaxs darajalari
haqidagi fikriga qo‘shilmaydi. Lisoniy shaxsning nol
darajasini ona tili bo‘lmagan ikkinchi tilni
o‘rganuvchilarga nisbatan qo‘llash mumkin deb
hisoblaydi. Nutq jarayonida oddiy muloqotga kirisha
oladigan shaxs lisoniy shaxs emas degan fikrni
bildiradi va bunday holatda lisoniy shaxs terminiga zid
bo‘lgan nutq shaxsi terminini taklif etadi [7]. L.P.
Klobukova konsepsiyasiga muvofiq har qanday
lingvistik shaxs “bir tomondan, tilning turli
darajalarini, ikkinchi tomondan, nutq faoliyatining
asosiy turlarini, uchinchidan, nutq muloqoti sodir
bo‘ladigan mavzular, sohalar va vaziyatlarni hisobga
olgan holda ko‘p qatlamli va ko‘p komponentli
paradigmasini ifodalaydi” [7, 29]. Tadqiqotchi
lingvodidaktika
nuqtayi
nazaridan
uchunchi
ko‘rsatkich lisoniy shaxs uchun muhim ko‘rsatkich
deya ta’kidlaydi. Haqiqatdan ham muloqot jarayonida
nutq vaziyatiga mos birliklar, ularning turli ma’no
tovlanishlari, pragmatik imkoniyatlarini hisobga olgan
holda nutq tuza olgan shaxsni yuqori darajadagi
lisoniy shaxs sanash mumkin.
V.P. Neroznak lisoniy shaxs tushunchasini
dastlab ikki turga – idiolekt va polilekt shaxsga
ajratadi. Idiolekt – bu statik holatdagi nutq
xususiyatlari
bilan
tavsiflangan
sinxron
individuallanishlar ketma-ketligi bo‘lsa, polilekt til
taraqqiyoti nuqtayi nazaridan uzoq vaqt davom etgan
lingvistik holatlarni (individuallarni) diaxron tarzda
namoyon etadigan dinamik tizim sifatida namoyon
bo‘ladi [10, 113].
Lisoniy shaxs tushunchasiga ta’rif berar ekan,
V.P. Neroznak uni ikki asosiy turga ajratadi: “1)
tilning qayta ishlangan o‘rtacha adabiy me’yorini aks
ettiruvchi standart lisoniy shaxs; 2) belgilangan til
me’yorlaridan chetga chiqadigan nostandart lisoniy
shaxs. Nostandart shaxs turi nutq madaniyatining ikki
qarama-qarshi
tomonini
egallagan
lingvistik
elementlarni, N.S.Trubetskoy ta’biri bilan aytganda,
til madaniyatining “yuqori” va “quyi” tomonlarini
birlashtiradi” [10, 114]. Badiiy matnda lisoniy shaxs
tushunchasini
talqin
qilishda
V.P.
Neroznak
tasnifidagi ikkinchi tipdagi lisoniy shaxsga e’tibor
qaratiladi. Zero, ijodkor boshqa til egalaridan farqli
ravishda tilning ifoda imkoniyatlarini
yuzaga
chiqarishda ko‘proq imkoniyatga ega, ularning
ijodkorligi ham belgilangan me’yorlardan chetga
chiqishi, ohorli va o‘ziga xos ifoda uslubini yaratishi
bilan belgilanadi.
Lisoniy shaxs tushunchasi til sohibining ongi,
dunyoqarashi bilan til o‘rtasidagi bog‘liqlikni
ifodalaydi. Har qanday shaxs o‘zini obyektiv faoliyat
orqaligina emas, balki til va nutqsiz tasavvur qilib
bo‘lmaydigan muloqot orqali namoyon qiladi.
Insonning nutqi uning ichki dunyosini aks ettiradi va
uning shaxsiyati haqida tasavvur hosil qilishda
ko‘maklashadi.
Lisoniy
shaxs
muammosiga
o‘zbek
tilshunosligida
dastlab
D.Lutfullayeva,
D.Xudoyberganovalar e’tibor qaratgan. “Tilni inson
omili bilan bog‘liq holda o‘rganish muammosiga
jiddiy e’tibor qaratilayotgan vaqtda tilda lisoniy shaxs
muammosini tadqiq qilish dolzarb vazifalardan biridir.
Xususan, olamning lisoniy tasviri tahlilida lisoniy
shaxs muammosini o‘rganish muhim ahamiyatga ega”
[8, 37].
O‘zbek tilshunosligida lisoniy shaxs tiplari
D.Niyazova tomonidan tadqiq qilingan. Tadqiqotchi
O‘.Hoshimov asarlari misolida lisoniy shaxs tiplari,
ularning ifodalanishida leksik birliklarning o‘rni
masalasiga e’tibor qaratgan [5]. Badiiy matnlarning
sotsiopragmatik
xususiyatlari
X.Yo‘ldosheva
tomonidan o‘rganilgan. Badiiy matnda lisoniy
shaxsning voqelanishidagi omillar, lisoniy shaxs
tiplari xususida ba’zi tadqiqotlarimizda so‘z
yuritganmiz [11,12].
XULOSA VA TAKLIFLAR.
Lisoniy shaxsni tavsiflashda leksik tarkib
asosiy indikator hisoblanadi va lisoniy shaxsni
belgilashda ko‘p hollarda shu ko‘rsatkichlar e’tiborga
olinadi, lekin bu indikatorlarning o‘zinigina tadqiq
qilish yetarli emas. Lisoniy shaxsning shakllanishida
sintaktik birliklarning, xususan, muallifning gap
tuzishi, emotsionallik-eksperessivlikni ta’minlovchi
birliklar, qurilmalardan foydalanishi ham muhim
sanaladi. Lisoniy shaxsni tadqiq qilishda uning
voqelanishidagi asosiy omillarga e’tibor qaratish,
badiiy matnda lisoniy shaxsning ifodalanishida
yozuvchining milliy, diniy mansubligini inobatga
olish zarur. Lisoniy shaxs biologik va ijtimoiy omillar
asosida shakllanar ekan, bu omillar uning ijodiy va
intellektual salohiyatiga ta’sir etmasdan qolmaydi,
tabiiyki bu ta’sir lisoniy shaxsning nutqida o‘z
ifodasini topadi. Lisoniy shaxsni tadqiq qilishda
sotsiopragmatik,
lingvokulturologik
aspektda
yondashuv ko‘pqirrali bo‘lgan mazkur hodisaning
yangi jihatlarini ochishda muhim ahamiyatga ega.
ADABIYOTLAR.
[1]
Богин Г. И. Модель языковой личности в её
отношении к разновидностям
[2]
текстов: Автореф. дисс. д-ра фил. наук. Г. И.
Богин. – Л., 1984. – 31 с
[3]
Быкова Г.И. Воспитание языковой личности в
процессе преподавание лингвистических и
речеведических дисциплин: Дисс. канд. пед.
наук. – Екатеринбург, 1999. – 194 с.
[4]
Виноградов В.В. Избранные труды. О языке
художественной прозы. – М.: Наука, 1980. –
362 с.
[5]
Воркачев
С.
Г.
Лингвокультурология,
языковая личность, концепт: становление
антропоцентрической
парадигмы
в
языкознании // Филологические науки, 2001. –
№ 1. – С. 64-72.
[6]
Yo‘ldasheva X. Badiiy matnning sotsiopragmatik
tadqiqi. Filol. fan. dok (DSc) diss. avtoref. –
Qarshi, 2023. –70 b.
[7]
Караулов Ю. Русский язык и языковая
личность. – М.: Издательство ЛКИ, 2010. –
264 с.
[8]
Клобукова Л.Н. Феномен языковой личности
в свете лингводидактики / Язык, сознание,
коммуникация: Сб. статей / Ред. В.В.
Красных, А.И. Изотов. – М.: Филология, 1997.
– С.29
[9]
Лутфуллаева Д., Худойберганова Д.
Тилшуносликда лисоний шахс муаммоси
//Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 2017. 6-
сон. – Б.35-41
[10]
Ниязова Д. Бадиий матнда лисоний шахс
типлари:
Филол. фан. бўйича фалсафа д-ри
(РhD) дисс автореф. –
Қарши, 2020.
[11]
Нерознак В.П. Лингвистическая персонология :
к определению статуса дисциплины // Язык.
Поэтика. Перевод. Сб. науч. тр. – М.:
Московский государственный лингвистический
университет, 1996. – С. 112-116.
[12]
Types of linguistic personality
in the literary text (on the example of Ulugbek
[13]
Umurzakova M. The age factor in the formation
of a linguistic personality
