AKADEMIK LITSEY O‘QUVCHILARINING FAZOVIY
TASAVVURLARINI RIVOJLANTIRISHNI PROPEDEVTIKALASH
IMKONIYATLARI
Saparboyev Jamoladdin, Kadirova Gulchehra
Toshkent amaliy fanlar universiteti, O‘zbekiston, Toshkent 100149, Gavhar ko‘chasi, 1
https://doi.org/10.5281/zenodo.10449308
Kalit so‘zlar:
Propedevtika, propedevtik kurs, propedevtikalash, masalaviy yondoshuv, fazoviy tasavvur, stereometriya, fazoviy
figura.
Annotatsiya:
Ushbu maqolada akademik litsey o’quvchilarining fazoviy tasavvurlarini rivojlantirishni propedevtikalash
imkoniyatlari haqida ma’lumotlar keltirilgan. Propedevtika so’zining lug’oviy ma’nosi, geometriya o’qitishni
propedevtikalash, stereometriya propedevtikasi tushunchalari ustida ilmiy izlanishlar olib borgan olimlarning
fikrlari, stereometriya propedevtikasi haqida o’quvchilarning fazoviy tasavvurlarini rivojlantirishda qanday
imkoniyatlari mavjudligi asoslab berilgan.
KIRISH.
Geometriya elementlarini o’qitish usullari haqida
gapirishdan oldin, propedevtika nima ekanligiga
aniqlik kiritish maqsadga muvofiq. “Propedevtika”
yunoncha “Propaideuo” so’zidan olingan bo’lib,
o’zbek tilida “Oldindan o’qitish”, “Har qanday fanga
kirish”, “Kirish kursi”, “Tizimli ravishda qisqa va
elementar shaklda taqdim etish” – degan ma’noni
anglatadi. Propedevtika muammosi tushunchalarni
shakllantirishda yoki muayyan mavzularni haddan
tashqari uyg’unlashtirishda jiddiy qiyinchiliklar
paydo bo’lganda yuzaga keladi[1].
Propedevtika (biror narsa toʻgʻrisidagi dastlabki
bilimlar majmui; kirish kursi). Propedevtika (
yunoncha " dastlabki ta'lim") didaktik atama bo'lib,
har qanday fanga kirish, ixcham va elementar shaklda
tizimli ravishda taqdim etiladigan dastlabki kirish
kursini anglatadi[1].
Akademik litseylarda o’rganiladigan mavzular
turli fanlarning propedevtik kurslari yoki ularning
bo’limlari, nazariy materiallarning ma’lum bir
qismlari hisoblanib, ular maktabda o’rganilib
bo’linishi kerak. Shuning uchun ham akademik
litseylarda ta’lim ikki bosqichdan iborat bo’lishi
kerak: 1. Propedevtik tanishish. 2. Tushunchalar,
nazariylar materiallardan parchalar va ularning
ayrimlarini
tizimli
o’rganish.
Bunda
propedevtikaning asosiy vazifasi o’quvchilarni ba’zi
muhim
mavhum
tushunchalar,
nazariy
materiallarning ma’lum qismlarini tizimli o’rganishga
tayyorlashdan iborat bo’lib, bunda murakkab
tushunchaning ta’rifi yoki tasdiqlarning qat’iy
bayoni, mazkur tushuncha bilan bog’liq atamalar va
belgilar umuman kiritilmaydi yoki qisman kiritiladi.
Propedevtika mazmuni: tushuncha yoki nazariy
materiallarning ma’lum bir qismidan iborat bo’lib,
ularni qaysi darajada o’rganish, boshqa ichki
tushunchalar bilan o’zaro bog’liqligi kabilarni o’z
ichiga oladi.
Demak, akademik litseylarda geometriya kursini
propedevtikalashning
vazifalaridan
biri
nazariy
materiallarni tizimlashtirish ҳисобланиб унда biz
fanga
oid
bilimlar
propedevtikasini
amalga
oshirishning mumkin bo‘lgan yo‘llari, ularga
qo‘yiladigan talablar va ular asosida topshiriqlarni
tanlash mezonlari hamda ularni tasniflash kabi
muammolarni qarab chiqamiz.
METODOLOGIYA.
Mavjud didaktik tamoyillarning barchasi ta’lim
mazmunining o‘quvchilar yosh xususiyatlariga
mosligini hisobga olishadi. Bularga asosan ilmiylik
va tushunarlilik, ta’limda onglilik va faollik,
abstraktlilik va muayyanlik, bilimlarning puxta
egallanishi va o‘quvchilar bilish faoliyatlarini har
tomonlama rivojlantirish kabilarni kiritish mumkin.
Didaktikaning
asosiy
kategoriyalari
orasida
ta’limning o‘quvchilar yosh xususiyatlariga mosligini
hisobga olishda propedevtika munosib o‘rin
egallaydi. P.K.Odinsov va L.A.Odinsovalarning
fikricha «Propedevtika - didaktikaning kategoriyasi
bo‘lib,
o‘qitish
qonuniyatlaridan
foydalanish
usullarini va avvalo ta’lim mazmunining o‘quvchilar
yosh xususiyatlariga moslik qonunini xarakterlaydi.»
[2].
Kengroq ma’noda propedevtika o‘quvchilarning
yosh xususiyatlariga mos holda ma’lum bilimlar
sohasining maqbul variantini aniqlaydi. Akademik
litseylar o‘quv predmetlarida biror tushuncha,
munosabat, u yoki bu faktning talqiniga, tiliga mos
holda uning maqbul varianti qidiriladi. Tushunchani
aniqlashning
(ta’riflashning)
maqbul
varianti
deyilganda biz ushbu tushunchaning shunday
modelini qabul qilamizki, u muayyan yoshdagi
o‘quvchilarga tushunarli, ular tomonidan yuzaki
egallanmaydigan, ammo bu tushunchani egallash
jarayoni jiddiy aqliy urinishi kerak bo‘ladi.
Ta’kidlash lozimki, har qanday maktab, o‘rta maxsus
ta’lim o‘quv predmetlarini u yoki bu fanning muhim
propedevtik kursi deb qabul qilish mumkin. Bunday
kurs fanning tushunchalari, nazariyasi va metodlarini
propedevtika etishni nazarda tutadi [2].
Akademik litseylarda o‘rganiladigan o‘quv
predmetlari bizlar tomonimizdan u yoki bu fanning
propedevtik kursi sifatida qaralishiga qaramasdan
bunday kurslar ma’lum modelda tugallangan
ko‘rinishda bo‘lishi kerak. Akademik litsey ta’limida
yuqorida qayd etilgan bilimlar ikkita bosqichda
o‘rganilishi zarur: birinchisi – tushuncha bilan
propedevtik
tanishuv
va
tushunchani
tizimli
o‘rganish. Propedevtikaning vazifasi o‘quvchilarni
fanlar kursining ba’zi muhim abstrakt tushunchalarini
nazariyaning
ba’zi
fragmentlarini
sistemali
o‘rganishga tayyorlashdan iborat. Propedevtik
darajada murakkab tushunchalarning ta’riflari va
tasdiqlarning
qat’iy
shakllantirilgan
talqinlari
kiritilmaydi; ushbu tushunchaga bog‘liq atamalar va
simvollar mutlaqo kiritilmaydi yoki qisman kiritiladi;
pedagog – o‘qituvchi muayyan tushunarli vositalar
asosida tushunchani, tasdiqni kiritishni tayyorlab
boradi. Tushunchaning propedevtik mazmuni yoki
fandagi nazariyaning mohiyati qanday bo‘lishi ushbu
tushunchaning fandagi, ushbu o‘quv predmetida va
boshqa o‘quv predmetlaridagi o‘rni va ahamiyatiga
bog‘liq.
Shunday
qilib,
bizning
ilmiy
tadqiqotimizning
muhim
vazifalaridan
biri
tekislikdagi figuralarni o‘qitish davomida fazoviy
jismlar haqidagi bilimlar propedevtikasining optimal
mazmunini aniqlashdan iborat.
Propedevtika
kursining
mazmuni
va
o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga bog‘liq holda
propedevtikani yaqqol va yaqqol bo‘lmagan
propedevtikaga ajratishadi. Yaqqol bo‘lmagan
propedevtika
shakllantirilayotgan
tushunchaning
ba’zi jihatlari va nazariya fragmentining modellari
bilan tanishtirishni taqozo etadi; tushunchalar
ta’riflanmaydi, tasdiqlar shakllantirilmaydi, zarur
atamalar kiritilmaydi. Yaqqol propedevtika esa
tushunchaning aniq misollari bilan tizimli va
maqsadga yo‘naltirilgan tanishtirishni nazarda tutadi.
Tushunchaning eng muhim belgilari qayd etiladi.
Tushunchalarni
aniqlashtirishga
doir
mashqlar
echiladi, ammo qat’iy ta’rif hali berilmaydi. Bu
darajada
propedevtika
tizimli
va
maqsadga
yo‘naltirigan holda o‘sib boradi, hamda tasdiqning,
xulosaning muhim talablarini shakllantirishga doir
ishlar davom ettiriladi. Yaqqol propedevtika atamalar
va simvollarni qisman yoki to‘la kiritishni taqozo
etadi.
Akademik litseylar aniq fanlarining propedevtik
kurslarini yaratish didaktikaning vazifalariga kiradi.
Bunday kurslarni ishlab chiqishni aniq fanlardan
o‘quv dasturlarini tahlil qilishdan boshlanishi va
kursning optimal modelini aniqlashtirish uning
mantiqiy tuzilishini ishlab chiqish bilan yakunlanishi
lozim.
Akademik litseylarda aniq fanlar kursini shartli
ravishda ikkita pag‘onaga ajratish mumkin. Ulardan
birinchisida maktabda aniq fanlar kursining asosiy
yo‘nalishlari
takrorlanadi,
umumlashtiriladi,
chuqurlashtiriladi va kengaytiriladi. Ma’lumki,
maktab aniq fanlar kursini shartli ravishda 5 ta
yo‘nalishga ajratish mumkin. Bular: birinchisi –
tushunchani o‘rganish, ikkinchisi –almashtirishlar,
uchinchisi – tenglama va tengsizliklarni o‘rganish,
to‘rtinchisi – funksiya tushunchasini o‘rganish va
beshinchisi – asosiy geometrik figuralar va ularning
xossalarini o‘rganishdan iborat.
Akademik litseylar aniq fanlarining propedevtik
kurslarini yaratish didaktikaning muhim vazifalariga
qatoriga kiradi. Bunday kurslarni ishlab chiqishni
aniq fanlardan o‘quv dasturlarini tahlil qilishdan
boshlanishi
va
kursning
optimal
modelini
aniqlashtirish uning mantiqiy tuzilishini ishlab
chiqish bilan yakunlanishi lozim.
O‘quvchilar turli o‘quv predmetlari orqali fazo
tushunchasi haqida bilimga ega bo‘lib borishadi.
Bunday yondashuv orqali yagonalik va umumiylikni
anglab
olishadi,
analiz
va
sintez
qilish,
konkretlashtirish va abstraksiyalash orqali fazoviy
figuralarning
shakllari,
xossalari
va
ulardagi
munosabatlar haqida ongli tasavvur shakllanadi.
Propedevtikaning asosiy vazifasi o‘quvchilarni
biror bir kursni sistemali o‘rganishga tayyorlashdan
iborat.
Fazoviy tasavvurni rivojlantirishga qaratilgan
masalalar tizimida oldingi o‘rganilgan nazariya
qo‘llaniladi, planimetriya kursiga murojaat qilinadi.
Fazoviy
tasavvurni
rivojlantirish
propedevtikasini
samarali
amalga
oshirishda
masalaviy yondoshuv eng samarali yondashuvligi
ta’kidlandi. Fazoviy tasavvurlarni shakllantirish
propedevtikasi
psixologik-pedagogik
shart-
sharoitlarini hisobga olgan holda masalalar tanlashda
quyidagi:
tanlangan
masalalarning
qo‘yilgan
maqsadlarga;
planimetriya
kursining
mantiqiy
tuzilishiga; ilmiy istiqbolga mosligini ta’minlash
asosida stereometrik nazariyani o‘zlashtirishni
hisobga olinadi. Shuningdek, o‘smir yoshidagi
o‘quvchilarning
idrok
etish
qonuniyatlariga,
ko‘rgazmalilik tamoyillariga mosligi; geometriyaning
ichki aloqadorligini va predmetlararo aloqadorligini
ta’minlashga;
o‘quvchilarning
individual
imkoniyatlariga yo‘naltirilganligini hisobga olish
ta’kidlandi.
Stereometrik propedevtikani amalga oshirishni
faqat
stereometrik
materiallarning
uzviyligini
ta’minlash orqaligina amalga oshirish mumkin.
Shunday qilib, stereometrik bilimlarning uzviyligini
ta’minlash stereometrik propedevtikani amalga
oshirishning shartlaridan biri ekanligi ta’kidlandi va
stereometrik bilimlar propedevtikasi tizimlilik va
ketma-ketlilik; ilmiylik va tushunarlilik; onglilik va
faollik; abstraktlilik va konkretlilikning birligiga
erishish kabi didaktik talablarga rioya qilishni
ta’kidlagan.
NATIJALAR.
O‘rni kelganda qayd etish lozimki, chizmachilik
va geometriya o‘quv predmetlarining vazifalari
turlicha bo‘lishiga qaramasdan, ular o‘rtasida
umumiy
holatlar
ham
mavjud.
Bularga:
1)
O‘quvchilarning fazoviy tasavvurlarini rivojlantirish;
2) Predmetlarning shakllarini tahlil qilishga o‘rgatish.
Aynan fazoviy tasavvurni shakllantirish muammosi
chizmachilik va geometriya kurslarini bog‘laydi.
Shunday qilib, o‘quvchilar turli o‘quv predmetlari
orqali fazo tushunchasi haqida bilimga ega bo‘lib
borishadi. Bunday yondoshuv orqali yagonalik va
umumiylikni anglab olishadi, analiz va sintez qilish,
konkretlashtirish va abstraksiyalash orqali geometrik
figuralarning
shakllari,
xossalari
va
ulardagi
munosabatlar haqida ongli tasavvur shakllanadi.
Propedevtika masalasi ba’zi tushunchalarni
shakllantirishda jiddiy qiyinchiliklar paydo bo‘lganda
ba’zi mavzularni o‘ta siqiq holda bayon qilinganda
paydo bo‘ladi, u holda o‘quv materialini anchagina
katta vaqt oralig‘iga yoyish talab etiladi [122].
Fazoviy figuralarni sistemali o‘rganishda hosil
bo‘ladigan qiyinchiliklarning aksariyati o‘z vaqtida
o‘quvchilarda
fazoviy
tasavvurlarning
shakllantirilmaganligi
tufaylidir.
Demak,
stereometrik bilim va tasavvurlarni propedevtik
shakllantirish
zaruriyati
mavjud. Tahlil
shuni
ko‘rsatadiki, umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5-6-
sinf
darsliklarida
fazo
elementlari
mavjud.
Maktabning 7-9-sinflar darsliklarida fazo elementlari
yo‘q.
Shuningdek,
akademik
litseylarda
planimetriyani
takrorlash,
umumlashtirish,
chuqurlashtirish
va
kengaytirish
davomida
stereometriya
propedevtikasi
imkoniyatlaridan
foydalanish e’tibordan chetda qolgan. Ushbu
muammoni nazariy va amaliy jihatdan qilingan
tahlillar va tajriba sinov ishlarining natijalari
akademik litseylarda planimetriya o‘qitish davomida
stereometrik
propedevtikani
amalga
oshirish
zaruriyatining mavjudligini va uni amalga oshirish
maqsadga muvofiqligini ko‘rsatdi.
Ixtiyoriy o‘quv predmeti mazmuni ham ma’lum
maqsadlar orqali aniqlanadi. Maqsadlarni amalga
oshirish
uchun
mazmun
maxsus
loyihalanadi(shakllantiriladi).
Turli
mualliflar
mazmunni
aniqlash
uchun
turlicha
tavsiyalar
berishadi. I.M.Smirnova tomonidan bu muammoga
bag‘ishlangan adabiyotlar va tadqiqotlarni tadqiq
qilish asosida mazmunni aniqlash mezonlari ishlab
chiqilgan.
O’quvchilarning
fazoviy
tasavvurini
rivojlantirishga qaratilgan ta’lim mazmun o‘quv
predmeti chuqur o‘qitiladigan guruhlardagi o‘quv
predmeti mazmunini kompleks aniqlash, ya’ni bir
paytning o‘zida o‘qitishning ta’limiy, tarbiyaviy va
rivojlantiruvchi
maqsadlarni
aniqlashga
xizmat
qiluvchi mezonlarni tashkil etadi.
1.
Ilmiy va amaliy ahamiyatlilik mezoni.
2.
Ta’lim
mazmunining
tarbiyaviy
va
rivojlantiruvchi maqsadlariga moslik mezoni.
3.
Ta’lim mazmunining ta’lim profiliga moslik
mezoni.
4.
Ta’lim mazmunining o‘quvchilar yosh
xususiyatlariga moslik mezoni.
5.
Ta’lim
mazmunining
o‘quvchilarning
individual xususiyatlariga moslik mezoni.
6.
Ta’lim
mazmunining
o‘quv-metodik
ta’minotga moslik mezoni.
7.
Ta’lim
mazmunining
mavjud
vaqt
byudjetiga moslik mezoni.
Mezonlar – bu mazmunni tanlashda sifatli belgilar
ekanliginii hisobga olib, stereometriya propedevtikasi
materiallarini tanlash mezonlarini aniqlash lozim.
Propedevtika – bu stereometriya sistematik kursini
o‘qitishga tayyorgarliklardan iborat bo‘lganligi uchun
materiallarni ham stereometriya kursidan tanlash
lozim bo‘ladi.
(AL da o’qitiladigan)Stereometriyaning asosiy
mavzularini sanab o‘tamiz:
1.
Stereometriya asoslari.
2.
To‘g‘ri chiziq va tekislikning o‘zaro
joylashuvi.
3.
Fazoviy figuralarni tekislikda ifodalash.
4.
Ko‘pyoqlilar.
5.
Aylanish jismlari.
6.
Hajmni va sirt yuzasini o‘lchash.
7.
Fazoda simmetriya.
8.
Fazoda koordinatalar.
Aksiomalar geometriya kursini deduktiv qurish
uchun asos bo‘lganligi tufayli uni stereometriya
kursini sistemali o‘qitish davomidagina kiritish
mumkin.
Ammo
stereometriya
propedevtikasi
davomida aksiomalarni kiritishga doir tayyorgarlik
ishlari olib borilishi kerak.
Bu masala M.I.Lisova [2] tomonidan tadqiq
qilingan.
Xususan,
uning
ta’kidlashicha,
stereometriya aksiomalarini o‘rganish davomida
prizma va piramidalardan foydalanish, ko‘pyoqlilar
bilan
ko‘rgazmali
tanishuv
avvalroq
ularni
konstruktiv ta’riflash, o‘quvchilarning fazoviy
tasavvurlarini
rivojlantiradi,
stereometriyaning
dastlabki bo‘limlarini o‘quvchilar tomonidan ongli
o‘zlashtirishiga
olingan
bilimlarni
qo‘llash
imkoniyatlarining kengayishiga xizmat qiladi.
Demak, stereometriyaning dastlabki bo‘limlarini
o‘rganish uchun ko‘pyoqlilar bilan ko‘rgazmali
tanishuv tavsiya etilmoqda. Bundan kelib chiqadiki,
agar stereometriya propedevtikasi ertaroq amalga
oshirilsa, u holda stereometriya aksiomalarini
o‘rganish osonroq kechadi.
To‘g‘ri chiziq va tekisliklarning o‘zaro joylashuvi
haqidagi abstrakt tushunchalarni egallab olishi uchun
ko‘plab aniq tasavvurlarni shakllantirishi lozim.
Masalan, to‘g‘ri chiziqlar va tekisliklarning
perpendikulyarligi
va
parallelligi
haqidagi
tasavvurlarni hosil qilishi uchun. Tekislik va to‘g‘ri
chiziqlarning
o‘zaro
joylashuvini
yaxshisi
ko‘pyoqlilarning modellarida qaralishi ma’qul.
Chunki ularning qirralarini to‘g‘ri chiziqlar va
yoqlarini esa tekislikning qismi sifatida qarash
mumkin.
Stereometriya
propedevtikasi
planimetriya
o‘qitish bilan uzviy bog‘langan bo‘lishi lozim.
Demak, stereometrik figuralarning biror qismini
tekislik deb qaralishi tufayli xulosa qilish mumkinki,
ko‘pyoqlilarni bunday tartibda o‘rganish ma’qul.
Propedevtikaning
vazifasi
o‘quvchilarni
stereometriya
kursini
sistemali
o‘rganishga
tayyorlashdan iborat. Shuning uchun stereometriya
propedevtikasi stereometrik nazariyalarni to‘liq
qaramaydi, uning elementlari masalalar orqali
kiritiladi.
Bunday
masalalar
bir
tomondan
planimetriyaning ma’lum nazariy muammolarini
o‘rganish tufayli yuzaga kelsa, boshqa tomondan
o‘quvchilar fazoviy tasavvurlarining rivojlanishiga
xizmat
qiladi.
Chunki,
ko‘pyoqlilarga
doir
masalalarni yechish orqali o‘quvchilarda ular
haqidagi, ularning o‘zaro joylashuvi haqidagi
tasavvurlar rivojlanadi. Bu esa o‘z navbatida
kelgusida stereometriya kursini samarali o‘rganishga
yordam beradi.
MUHOKAMA.
Shunday xulosa qilish mumkinki, stereometriya
propedevtikasini
samarali
amalga
oshirishda
masalaviy yondoshuv eng samarali yondoshuv ekan.
Fazoviy tasavvurlarni shakllantirishning psixologik-
pedagogik shart-sharoitlarini hisobga olgan holda
stereometrik bilimlar propedevtikasi uchun masalalar
tanlashda
quyidagi
mezonlarni
shakllantirish
mumkin:
1.
Tanlangan
masalalarning
qo‘yilgan
maqsadlarga mosligi;
2.
Tanlangan materiallar va masalalarning
planimetriya kursining mantiqiy tuzilishiga mosligi;
3.
Tanlangan materiallar va masalalarning
ilmiy istiqbolga mosligi, ya’ni kelgusida stereometrik
nazariyani kiritishda qo‘l kelishi;
4.
Tanlangan materiallar va masalalarning
o‘smir yoshidagi o‘quvchilarning idrok etish
qonuniyatlariga mosligi;
5.
Tanlangan materiallar va masalalarning
ko‘rgazmalilik tamoyillariga mosligi;
6.
Tanlangan materiallar va masalalarning
geometriyaning ichki aloqadorligini va predmetlararo
aloqadorligini ta’minlashga xizmat qilishi;
7.
Tanlangan materiallar va masalalarning
o‘quvchilarning
individual
imkoniyatlariga
yo‘naltirilganligi.
Stereometrik propedevtikani amalga oshirishni
faqat
stereometrik
materiallarning
uzviyligini
ta’minlash orqaligina amalga oshirish mumkin.
Shunday qilib, stereometrik bilimlarning uzviyligini
ta’minlash stereometrik propedevtikani amalga
oshirishning shartlaridan biri ekan.
Uzviylikni stereometriya nuqtai nazaridan qarab,
uni geometriya kursining ichki aloqadorligini amalga
oshirish bilan bog‘lashadi. Bunda planimetriya
kursini nazarda tutilgan. Predmetlararo aloqadorlikni
esa chizmachilik, mehnat ta’limi, fizika va shunga
o‘xshashlar bilan tushuntirilgan. Shunday qilib,
stereometriya propedevtikasini amalga oshirishga
quyidagi talablarni qo‘yish mumkin:
1) uzviylikni ta’minlash;
2) geometriya o‘qitishning ichki aloqadorligini
ta’minlash;
3) geometriyaning predmetlararo aloqadorligini
ta’minlash.
Stereometrik bilimlar propedevtikasi ma’lum
didaktik talablarga bo‘ysunishi lozim:
1. Tizimlilik va ketma-ketlilik (bu tamoyil bilim,
ko‘nikma va malakalar ma’lum tizimlilik asosida
ma’lum tartibda shakllantirilib, ular bir-birlari bilan
o‘zaro aloqadorlikda keyingisi oldingisiga tayangan
holda eskisi yangisini o‘zlashtirishga tayyorlashi
lozim);
2. Ilmiylik va tushunarlilik (ilmiylik geometrik
tushunchalarni shakllantirishni bosqichma-bosqich
deduktiv asosda amalga oshirish orqali ta’minlanadi,
tushunarlilik esa o‘quvchilarning yosh xususiyatlari
va shu yoshga xos fiziologik, psixologik xislatlari
bilan
aniqlanadi.
Shuningdek
bu
tamoyil
o‘quvchilarning real o‘quv imkoniyatlarini hisobga
olishni talab etadi. O‘quv materialining hajmi va
qiyinlik darajasi me’yoridan oshib ketmasligi kerak);
3. Onglilik va faollik (bu tamoyilga o‘quv
materialini o‘quvchilarning hayotiy tajribalari bilan
bog‘lash va o‘quvchilarning qiziqishlarini ta’minlash
orqali erishiladi.);
4.
Geometriya o‘qitishda abstraktlilik va
konkretlilikning birligiga erishish. (Konkretlilikdan
abstraktlilikka o‘tish va aksincha, hatti-harakatlar
analiz, sintez, umumlashtirish va klassifikatsiyalash
kabi aqliy amallar bilan bevosita bog‘liq.). Demak,
stereometrik bilimlarni shakllantirish propedevtikasi
didaktikaning asosiy tamoyillariga javob berishi
lozim.
Oldin shakllantirilgan bilimlar tizimi yangi
shakllantirilayotgan bilim va ko‘nikmalar uchun
mustahkamlovchi asos bo‘lib xizmat qiladi. Demak,
bilimlarni tizimga solish o‘z-o‘zi uchungina emas,
balki yangi bilimlarni egallash uchun, mustahkamlash
uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Bilimlarni
mustahkamlash va tizimlashtirishning turli-tuman
shakl va vositalari ta’lim jarayonida uzviylikni
ta’minlash uchun muhim shart-sharoit hisoblanadi.
Shunday
qilib,
stereometrik
bilimlarning
propedevtikasi planimetrik materiallarni to‘ldiradi.
Bunga planimetriyani mustahkamlash davomida
stereometrik ob’ektlar haqidagi masalalarni jalb
qilish orqali erishish mumkin. Uchburchaklar tengligi
haqidagi bilimlarni o‘zlashtirish va qo‘llash uchun
uchburchakli
piramidaning
modeliga
oid
masalalardan foydalanish mumkin [3].
Xulosa
qilish
mumkinki,
stereometriya
propedevtikasi
davomida
akademik
litseylari
o‘quvchilarida oddiy ko‘pyoqlilar haqida to‘g‘ri
tasavvurlar shakllantirilgan bo‘lishi foydali ekan.
Bu fikrning to‘g‘riligini O.V.Sheremeteva [2]
tadqiqotlarining natijalari ham tasdiqlaydi. Xususan,
to‘g‘ri parallelepiped va kub bilan ertaroq tanishuv
(dasturda
nazarda
tutilgandan
ertaroq)
o‘quvchilarning
fazoviy
tasavvurlarining
rivojlanishida asos bo‘lib xizmat qiladi. Chunki
bunday
yondashuv
ularning
shaxsiy
hayotiy
tajribalari bilan bevosita bog‘liq.
Shunday qilib, stereometriya propedevtikasi
stereometriya kursi bilan dastlabki geometrik
ma’lumotlar orasida uzviylikni ta’minlashga xizmat
qiladi.
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
[1].
Бaрaкaeв М., Сoдиқoв У. Мaтeмaтикa
дaрслaридa мaсaлaлaр eчиш мeтoдикaси //Ўқитувчилaр
учун қўллaнмa//. – Т.: “MUMTOZ SO’Z”, 2019. – 119 б.
[2].
Федосеева
З.Р.
Формирование
пространственных
представлений
учащихся
посредством пропедевтики стереометрических знаний
в процессе обучения плани- метрии: дисс. канд. пед.
наук. – М., 1998. – 164 с.
[3].
Aлeксaндрoв A.Д. Проблемы науки и позиция
ученого. Л.: Наука, 1988. -510с.
[4].
Сапарбоев Ж.Ю. Некоторое аспекты развития
пространственный представления учащихся в
академических литсеев. Объединенный научный
журнал. The integrated scientific journal ISSN 1729-
3707(ANP) Moskva 2011
