1
FILOLOGIK FANLARNI
O‘QITISHDA MUSTAQIL TA’LIM VA O‘QUV
TOPSHIRIQLARINI LINGVODIDAKTIK, METODIK VAZIFALARI
Axmedova Maloxat Ergashevna “Pedagogika” kafedrasi mudiri, pedagogika fanlari doktori
Toshkent amaliy fanlar universiteti, Gavhar ko`chasi 1 uy, Toshkent 100149, O`zbekiston
https://doi.org/10.5281/zenodo.10462548
Kalit so‘zlar: Ona tili, ta’lim, mustaqil ta’lim, o‘quv topshiriqlari, takomillashtirish zarurati, lingvodidaktik talablar, mustaqil
va o‘quv topshirig‘i, zamon talabi, samara, nutqiy ko‘nikma, rivojlantirish, talaba, topshiriq, metodik yondashish.
Annotasiya:
Filologik ta'limda talabalarning mustaqil oquv topshiriqlarini rivojlantirishda kredit-modul` tizimiga o'tishning
amaldagi holati va istiqbollari, oliy ta’lim muassasalarini ilg’or jahon tajribalari asosida tizimining tamoyillari,
ta'lim oluvchi, ta'lim natijalarini tan olinishi. Ta’lim traektoriyasini mustaqil shakllantirish imkoniyatini yaratilishi
va akademik mobillik, baholarning to'planib borilishi, Professor-o'qituvchi, talabalarning fanga qiziqishi, hamda
aniq belgilangan baholash tizimini joriy etilishi maqsadga muvofiq ekanligi asoslab berilgan.
KIRISH
Xalqaro tajribalar asosida til o‘rganishga
qo‘yilgan aniq talablar orqali (tinglab tushunish),
(gapirish),
(o‘qish)
va
(yozish)
malakalari
shakllantiriladi.
Ona
til
o‘qitishda
mazkur
yondashuvdan biroz ijodiyroq foydalanish maqsadga
muvofiq, bizningcha. Chunki talabalar tilning
tashuvchilari sifatida muayyan nutqiy ko‘nikma va
malakalarga ega bo‘lgan holda maktabga keladilar.
Talabalarda ona tilidan (ular tining tashuvchilari
bo‘lgani uchun) ba’zi ko‘nikmalar rivojlantiriladi,
asosan,
ulardagi
mavjud
ko‘nikmalar
takomillashtiriladi. Ayniqsa, ona tilidan talabalar
matn yoki suhbatni tinglab tushunadi, o‘qiy oladi,
gapira oladi va yoza oladi. Bunday vaziyatda ona tili
o‘qitish metodikasining asosiy vazifasi talabalarda
eshitganlarini
to‘g‘ri tushuna olish
,
adabiy tilda
ravon va mantiqan izchil gapira olish,
matnni o‘qib
tushuna olish
hamda
to‘g‘ri va mazmunli yoza olish
ko‘nikmalarini rivojlantirish lozim. Oliy ta’limning
filologik yo‘nalishlarida, ona tili fanini o‘qitishda
modul-kredit tizimining joriy etilishi, mustaqil ta’lim
topshiriqlariga e’tibor kuchayishini ko‘rsatadi. Davlat
ta’lim standartlari va milliy baholash mezonlariga
muvofiq tarzda ona tili fanlarini o‘qitishda mustaqil
ta’lim topshiriqlari, savol, mashq va topshiriqlar
mazmunini tanqidiy o‘rganish, ularni nutqiy
ko‘nikma va malakalarni rivojlantirish va baholash
nuqtai nazaridan tavsiflash va tasniflash zarurati
mavjud. Oliy ta’lim tizimida an’anaviy dars
mashg‘ulotlarida
talabalar,
xususan,
bo‘lajak
mutaxassislarga bilim berish, o‘quv va mustaqil
topshiriqlar orqali ma’lumotlarni yodlash, turli
manbalardan olingan jumlalarni lingivistik tahlil
qilishga mo‘ljallangan. Bu esa bugungi zamon
talablariga mos kelmay qolmoqda. Hayot insoniyat
oldiga turli muammolarni qo‘yadi, har bir kishi uni
mustaqil hal qila olish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak.
Shu ma’noda pedagogikada muammoli ta’lim
texnologiyasi joriy qilindi. Muammoga asoslangan
ta’limda faqat, mustaqil ta’lim topshiriqlaridan
asosan, savol va topshiriqlarning muhim o‘rni bor.
Muammoli o‘qitishning mohiyati shundan iboratki,
o‘qituvchi bilimlarni tayyor shaklda yetkazmaydi,
balki o‘qituvchi tomonidan savol yoki topshiriq
shaklida muammoli vazifalar qo‘yiladi, mashg‘ulotni
tashkil etuvchi ularni hal qilish yo‘llari va vositalarini
izlashga undaydi. Bu ham, albatta, savol va
topshiriqlar orqali amalga oshiriladi. Mashqlar esa
uni o‘zlashtirish yoki sifatini yaxshilash maqsadida
aqliy yoki amaliy harakatni takror-takror bajarish
demakdir. Bu jarayonda o‘z o‘rni bilan mashqlar ham
ishtirok etadi.
Takomillashtirilgan mustaqil ta’lim va o‘quv
topshiriqlari muammoli o‘qitishning quyidagi asosiy
psixologik-pedagogik maqsadlariga muvofiq kelishi
kerak: talabalarning fikrlash va qobiliyatlarini
rivojlantirish, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga;
talabalarning faol izlanish va mustaqil masalalar
yechish jarayonida olgan bilim va ko‘nikmalarini
o‘zlashtirishlari, natijada bu bilim va ko‘nikmalar
an’anaviy mashg‘ulotlarga qaraganda mustahkam
bo‘lishiga; nostandart muammolarni ko‘ra oladigan,
o‘rnata oladigan va hal qila oladigan talabaning faol
ijodiy shaxsini tarbiyalashga mos bo‘lishi lozim. Ona
tili ta’limda faol qo‘llanila boshlagan matn bilan
ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirishda muammoli
ta’lim texnologiyasi muhim ahamiyatga ega. Har
qanday matn tahlilini mustaqil ta’lim va o‘quv
topshiriqlari orqali muammoli jarayonga aylantirish
mumkin. Bunda savol yoki topshiriqni to‘g‘ri qo‘yish
kifoya qiladi. O‘qituvchining boshqaruv faoliyati
2
bilimlarni
idrok
qilishni
tashkil
etish
bilan
chegaralanadi. O‘qituvchilarning o‘z talabalarini
bilim olishga, fikrlashga undash quroli, ularning
faoliyatini, o‘zlashtirilishini monitoring qilishda
o‘lchov bu – mustaqil va o‘quv topshiriqlaridir.
An’anaviy ona tili ta’lmida ham o‘qitishning
reproduktiv metodidan foydalaniladi. U quyidagi
xususiyatlarga ega: bilim talabalarga “tayyor”
shaklda taklif etiladi; o‘qituvchi bilimlarni muloqot
qilibgina qolmay, balki uni bayon etadi; talabalar
bilimlarni ongli o‘zlashtiradilar, uni tushunadilar va
eslab qoladilar.
Markaziy Osiyo mamlakatlarida ona tilini
o‘qitish, uni avaylab-asrash, milliy qadriyat sifatida
ulug‘lashga doir ilmiy izlanishlar uzluksiz ravishda
olib boriladi. Jahonning yetakchi ilmiy markazlari va
oliy
ta’lim
muassasalari,
jumladan,
Mugla
Üniversitesi (Turkiya), Indiana University (AQSh),
Centre of increasing to pedagogical qualification on
base Manchesters, Oxfords university (Buyuk
Britaniya), Belfield pedagogical university Germany
(Germaniya). Kasbiy tayyorgarlikkacha bo‘lgan
nutqiy kompetensiyani rivojlantirish muammolari,
ona tili matni ustida ishlash orqali o‘rganishning
o‘ziga xos xususiyatlari tizimli ishlab chiqilgan.
(Ulyanovskiy gosudarstvennыy universitet); nutqiy
ko‘nikmalarni rivojlantirish bilan bog‘liq muammolar
yuzasidan kuzatishlar olib borilgan (Bright Hub
Education);
til
o‘qitishda
kompitensiyaviy
yondashuvlar olib borilayotgan (Payomi Donishgohi
Milliy
Tochikiston),
(Janubiy
Qozog‘iston
pedagogika universiteti oliy ta’lim muassasalarida
nutqiy kompetensiyalari rivojlanatish ustuvor vazifa
sifatida qo‘yilgan. Jahon ta’lim tizimida interaktiv
o‘qitish tizimidan foydalanish (interactive E-learn)
bo‘yicha tadqiqotlar yetakchi oliy ta’lim muassasalari
va
ilmiy
markazlarda
amalga
oshirilmoqda.
Jumladan, Purdue University (AQSh), interaktiv
ta’limni amalga oshirish BMTning International
Institute for Sustainabie Development (IISD), ona
tilini o‘qitish muammolari (Baku: Azerbaycan Dövlet
Pedagoji Universiteti) mavzularida ilmiy izlanishlar
olib borilgan. [3.17].
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR
Mamlakatimizda keyingi yillarda bir qator
ona tili o‘qitish metodikasiga doir ilmiy-metodik
tadqiqotlar olib borildi. Jumladan, N.Dadajonova
[15.38]. kabi tilshunos o‘z tadqiqotlarida o‘zbek tili
ta’limi jarayonida talabalarning nutqi ustida ishlash
metodikasi asosida o‘qitishni targ‘ib qilgan.
A.G‘ulomov,
M.Qodirov,
M.Ernazarova,
A.Bobomurodova, N.Alavuddinova, V.Karimjonova
kabi tilshunos olimlar esa ona tili o‘qitish asosida
mustaqil ta’lim topshiriqlarini ishlash, ijodiy fikrlash
ko‘nikmalarini rivojlantirish metodikasi ustida
izlanishlar olib borgan. T.Yusupova gapning bosh
bo‘laklarini o‘qitish metodikasi bo‘yicha ilmiy
izlanishlar olib borgan. Ona tili ta’lim mazmunida
metodik va nazariy ta’limi bo‘yicha tadqiqotchi
olimlar
H.Ne’matov, A.G‘ulomov, M.Qodirov
[17.78]., A.Nurmonov, A.Sobirov, B.Mengliev,
L.R.Raupova, B.To‘xliev, Yusupova Sh, Ziyodova
T, Oxunjonova O, D.Jumashev kabi tilshunos
olimlarning ishlari shular jumlasidandir. Shu bilan
birga, mazkur tadqiqotlarning yozma va og‘zaki
nutqini rivojlantirishga yo‘naltirilgan. O.Roziqov,
N.Mahmudov, R.Safarov, U.Tursunov, A.Muxtorov,
Sh.Rahmatullaev, H.Alavuddinova, R.R.Sayfullaeva,
B.R.Mengliyev, L.L.Raupova kabi tilshunos olimlar
ham
shular
jumlasidandir.
[6.44].Tadqiqotchi
A.Bobomurodov ona tili ta’lim mazmunida o‘yin-
mustaqil ta’lim topshiriqlardan foydalanish, metodist
T.Ziyadov ona tili ta’limi jarayonida talabalarning
so‘z boyligini oshirish imkoniyatlarini tadqiq etgan
va ona tili ta’lim mazmunida matn tahliliga murojat
qilgan. Jumladan, K.Turdieva, G.Axmedovalarning
o‘zbek tili darsligi (tibbiyot institutlarining rus
guruhlari uchun)da, o‘zbek tili ta’limi jarayonida
tafakkurni
rivojlantiruvchi
mustaqil
ta’lim
topshiriqlari va ulardan foydalanishga oid ishlangan
metodik
yondashuvlari
OTM
uchun
muhim
ahamiyatga ega. Metodikaga doir T.T.G‘aniev ona
tilidan mashq bajarish jarayonida talabaning bilish
faolligini
oshirish
masalalarini
tadqiq
qilgan.
A.Hamraev ona tili ta’lim mazmunida ta’lim
oluvchining
ijodiy
faoliyatini
loyihalashtirish
muammosini tadqiq qilish asosida, ijodiy faoliyatni
loyihalashtirishda ona tili ta’limida uzviylik,
uzluksizlik,
onglilik,
o‘zaro
bog‘liqlik
va
aloqadorlikni
ta’minlash
tamoyillari
asosida
o‘quvchilarning intellektual salohiyatini tizimli tarzda
rivojlantirish ilmiy-metodik jihatdan asoslangan. Oliy
ta’lim
dars
mashg‘ulotlarida
mustaqil
topshiriqlarining qo‘llanilishini muntazam deb
bo‘lmaydi, keyingi yillarda yaratilagan darslik va
qo‘llanmalar mustaqil topshiriqlari asosida yaratila
boshladi. Masalan, H.Jamolxonov tomonnidan nashr
qilingan.
“Hozirgi o‘zbek adabiy
tili”
darsligida
mavzular so‘ngida savol va topshiriqlar keltirilgan.
[18.78]. 2000 yilga qadar yaratilgan oliy filologik
ta’lim uchun yaratilagan o‘quv adabiyotlarda
mustaqil ta’lim va o‘quv topshiriqlari deyarli
uchramaydi. Masalan, U.Tursunov, A.Muxtorov,
Sh.Rahmatullayevlarning 1992 yil chop etilgan
“Hozirgi o‘zbek adabiy tili” darsligida umuman
mustaqil va o‘quv topshiriqlari berilmagan [19.88].
Bunda mustaqil ta’lim va o‘quv topshiriqlarini
bajarishda talabalarning mustaqillik darajasiga e’tibor
beriladi: bilimni, ma’lumotni ko‘paytirish uchun
3
maxsus topshiriqlar ham beriladi; bilimlarni turli nutq
vaziyatlarida qo‘llashga o‘rgatuvchi mashq va
topshiriqlar ham baravar qo‘llaniladi. Ona tili
ta’limida mustaqil ta’lim va o‘quv topshiriqlarini
takomillashtirish zarurati mavjud bo‘lib, unda
quyidagi lingvodidaktik talablar bajarilsa, mustaqil va
o‘quv topshirig‘i zamon talabiga mos va samarali
bo‘ladi: bir mustaqil va o‘quv topshirig‘ini bajarish
asnosida bir nechta nutqiy ko‘nikmani rivojlantira
olish imkoniyatiga ega bo‘lishi; talabalarning
mustaqil ta’lim va o‘quv topshiriqlarni amalga
oshirishga ongli yondashishi, bajarishda didaktik
ketma-ketlikka rioya qilishi; mustaqil ta’lim va o‘quv
topshiriqlarini zamonaviy axborot manbalaridan
topish uchun sun’iy intellekt bilan to‘g‘ri muloqot
qila olishi; o‘quv lug‘atlaridan mavzu doirasida
unumli foydalana olishi.
Takomillashtirilgan mustaqil ta’lim o‘quv
topshiriqlari muammoli o‘qitishning quyidagi asosiy
psixologik-pedagogik maqsadlariga muvofiq kelishi
kerak:
- talabalarning fikrlash va qobiliyatlarini
rivojlantirish,
ijodiy
qobiliyatlarini
takomillashtirishga;
- talabalarning faol izlanish va mustaqil matnn
tahlil etish jarayonida olgan bilim va ko‘nikmalarini
o‘zlashtirishlari, natijada bu bilim va ko‘nikmalar
an’anaviy mashg‘ulotlarga qaraganda mustahkam
bo‘lishiga;
- nostandart muammolarni ko‘ra oladigan,
o‘rnata oladigan va hal qila oladigan talabaning faol
ijodiy shaxsini tarbiyalashga mos bo‘lishi lozim.
Ne’matov H. ning quyidagi fikrlari hozir ham
ona tili ta’limi va unda topshiriqlar berish uchun
birdek ahamiyatli: “Ona tilidan bilimlarni tanlashning
bosh mezoni uning foydalilik va amalda qo‘llanila
olish darajasidir. Biz ona tili ta’limidan foydali
bilimlar deb savodli yozish, ijodiy fikrlash, fikr
mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og‘zaki va
yozma
shakllarda
to‘g‘ri,
ravon
ifodalash
ko‘nikmalarini
rivojlantirishni
ta’minlaydigan
bilimlarni tushunamiz”
B.To‘xliev, M. Shamsieva, T.Ziyodova
tomonidan “O‘zbek tili o‘qitish metodikasi”
darsligida “Mustaqil ta’lim o‘quv topshiriqlari
o‘zlashtirishning zarur kuchi bilimlarni takrorlash
asosida ta’minlanishini” ta’kidlaydi.
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi
tomonidan (Boshlang‘ich ta’lim sport tarbiyaviy ish
(5141600),
filologiya
(5220100),
pedagogika
institutlarining ona tili va adabiyoti (5141300)
bakalaviriat ta’lim O.Roziqov, M.Mahmudov,
B.Adizov, A.Hamraevlar tomonidan nashr etilgan
“Ona tili didaktikasi” darsligi bunga yaqqol misol
bo‘la oladi. Darslikdagi mashqlarga e’tibor qilamiz.
“Mashq qilish usullari tarixiy-tadrijiy taraqqiyoti
natijasida o‘zbekona fikrlash, o‘zbekona ta ’lim,
odat, an ’analar tarkibida shakllangan. Shu tufayli
ulami nutq madaniyatini o‘zlashtirish bilan aloqador
hodisa deb qaraymiz. Lingvistik mashq qilish
usullarini
qo‘llab,
aqliy-amaliy
yumushlarni
bajarishda
tahlil,
birlashtirish,
taqqoslash,
abstraksiyalash, konkretlashtirish kabi aqliy faoliyat
usullari ham ishtirok etadi”.
Masalan, keyingi darslikka murojat etsak.
Berilgan so‘zlarni ma’nolari yoki tuzilishi
jihatdan guruhlarga ajratish jarayonini tahlil etaylik.
Bu usulni qo‘llash paytida, guruhlarga ajratish
jarayonida
tahlil
va
sintez,
taqqoslash
va
konkretlashtirish kabi aqliy faoliyat usullari ham
ishtirok etadi. Binobarin, lingvistik mashq qilish
usullari nutq madaniyatini o ‘rganish yo‘llari va
aqliy faoliyat ko‘rsatish amallari hosilasi sifatida
shakllangan.
Shu ma’noda savol va topshiriqlarni ham
yodlash, takroran aytib berishga ixtisoslashib
qolishidir. Ko‘rinib turibdiki ona tili ta’lim
jarayonida mustaqil ta’lim topshiriqlari orqali
muammoli ta’limga yo‘l ochib berildi. Muammoli
ta’lim texnologiyasi esa ijrochilikdan ijodiy
faoliyatga o‘tishni ta’minlaydi. Bugun Yangi
O‘zbekistonga ijrochi emas, ijodiy tafakkur sohiblari
kerak. Muammoli ta’limning ma’lum bir bosqichida
talabalar hali muammolarni o‘zlari hal qila
olmaydilar va shuning uchun o‘qituvchi muammoni
tadqiq qilish, uning yechimini boshidan oxirigacha
belgilash yo‘lini ko‘rsatadi. Bu usuldagi talabalar esa
ishtirokchilar emas, balki kuzatuvchi bo‘lsa-da, bilib
olish qiyinchiliklarini hal qilishni o‘rganadilar.
[7.24].
Ona tili ta’limida qisman izlanuvchanlik
ta’lim metodidan ham foydalaniladi, uning mohiyati
quyidagi xususiyatlarda ifodalanadi:
– bilim talabalarga “tayyor” shaklda taklif
etilmaydi, ularni mustaqil ravishda chiqarish kerak;
– o‘qituvchi bilimlarni xabar yoki taqdim
etishni tashkil etmaydi, balki turli vositalar asosida
yangi bilimlarni izlanadi;
– o‘qituvchi rahbarligida talabalar mustaqil
mulohaza
yuritadilar,
paydo
bo‘lgan
bilish
muammolarini hal qiladilar, muammoli vaziyatlarni
yaratadilar hal qiladilar, tahlil qiladilar, xulosa
chiqaradilar va natijada ongli mustahkam bilim hosil
qiladilar.
NATIJALAR
Mustaqil ta’lim topshiriqlari oliy ta’lim darslik
va qo‘llanmalarining ham asosiy qismini tashkil
etishi kerak. Oliy ta’limda mustaqil ta’lim
topshiriqlarini tuzish va ulardan foydalanish bo‘yicha
alohida fanlar tashkil etilishi lozim. Mavjud o‘quv
4
predmetlarning mavzu va yo‘nalishidan kelib chiqib,
oliy ta’limdagi mustaqil ta’lim topshiriqlarini
mazmun jihatidan 3 ga ajaratish mumkin:
1. “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fani bo‘yicha
tuziladigan mustaqil ta’lim o‘quv topshiriqlari.
2. “O‘zbek tili” fani bo‘yicha mustaqil ta’lim
topshiriqlari.
3. “O‘zbek tili o‘qitish metodikasi” fani bo‘yicha
tuziladigan mustaqil ta’lim topshiriqlar.
Bu o‘rinda filologiya va o‘zbek tillarni
o‘qitish yo‘nalishlarida o‘qitiladigan “Hozirgi
o‘zbek adabiy tili” va boshqa mutaxassislik fanlari
mazmuni tilshunoslik ilmi asoslarini o‘rgatish
nazarda tutiladi. Shu ma’noda bu borada tuziladigan
mustaqil ta’lim topshiriqlari talabalarni fikrlashga
undaydigan, bir fikrni ikkinchi bir fikr bilan
taqqoslash va yakuniy xulosani ayta oladigan nutqiy
ko‘nikmalarni rivojlantirishga xizmat qilishi lozim.
Mavjud
darsliklardagi
mustaqil
ta’lim o‘quv
topshiriqlari ma’lumotlarni yodlab, keyin yana qayta
aytib berishga mo‘ljallangan:
Natijada, A.Jamolxonovning “Hozirgi o‘zbek
adabiy tili” darsligida quyidagi mustaqil ta’lim
topshiriqlari berilmagan, savollardan foydalanilgan:
1.Leksikologiya nimani o‘rganadi?
2.Leksika nima?
3.Leksikologiyaning maqsadi va vazifalari haqida
ma’lumot bering.
4.Leksikologiyaning qanday turlari bor?
Leksikologiya
tilshunoslikning
qaysi
bo‘limlari bilan aloqada bo‘ladi? Sabablari? [18.57].
Yuqoridagi
mustaqil ta’lim topshiriqlari
asosida talabani ijodiy ishlashga o‘rgatadigan
zamonaviy
darslik.
Professor
R.R.Sayfullaeva,
B.R.Mengliev.,
L.L.Raupova
hammuallifligida
yaratilgan
“Hozirgi
o‘zbek
tili”
darsligida
o‘qitishning izlanuvchanlik va asosan, tadqiqot
metodlariga tayanilgan, uning mohiyati quyidagicha
Savol va topshiriqlar
1. Morfemika bo‘limi haqida ma’lumot
bering.
2. Morfemani tavsiflang.
3. Morfemik strukturadagi o‘zgarishlarning
qanday turlarini bilasiz?.
4. Morfemani struktur tasnifi deganda nima
nazarda tutiladi?.
5. Yasalayotgan so‘zlar haqida mulohaza
bildiring[20.134].
Bu holatda talaba ijodiy fikrlashga undalgan,
mustaqil ta’lim topshiriqlarining izohiga e’tibor
qaratganimizda asosan ona tili ta’lim mazmuniga,
maqsadiga hamda lingvodidaktik uslubiga qaratilgan.
Natijada Oliy ta’limdan tashqari umumiy o‘rta
ta’lim tizimi uchun yaratilgan darsliklar, tilshunos
professor olimlar Qodirov M., Ne’matov H.,
Mengliyev B. va boshqa Ona tili 8-sinflar uchun
darsligida o‘qitishning qisman izlanuvchanlik va
asosan,
tadqiqot
(izlanuvchanlik)
metodlariga
tayanilgan, uning mohiyati quyidagicha masalan,
“Uyga vazifa” ruknida mashqning sharti talabani
mustaqil shug‘ullanishga undaganligini ko‘rish
mumkin.
Izlanuvchanlik quyidagi xususiyatlarga ega
bo‘ladi:
– o‘qituvchi o‘quvchilar bilan birgalikda
muammoni shakllantiradi, uning yechimi guruhda
dars mobaynida aniqlanadi;
– bilim o‘quvchilar bilan bo‘lishilmaydi.
O‘quvchilar muammoni o‘rganish jarayonida uni
mustaqil
oladilar,
olingan
javoblarning
turli
shakllarini taqqoslaydilar. Natijalarga erishish uchun
vositalar ham talabalar tomonidan belgilanadi;
– o‘qituvchining faoliyati muammoni hal
qilish jarayonini tezkor boshqarish;
– ta’lim jarayoni yuqori intensivligi bilan
ajralib turadi, o‘qitishga qiziqish ortadi va olingan
bilimlar chuqur farqlanadi.
Mustaqil ta’lim o‘quv topshiriqlari umumiy
ta’limdan tortib, oliy ta’lim darsliklarigacha bo‘lgan
asosiy qismini tashkil qilar ekan, berilayotgan
mustaqil topshiriq ijodiy izlanuvchanlikka va
mantiqiy fikrlashga undaydi.
Darslik masalasiga ham qisman to‘xtalish
lozim. Ta’lim mazmuni o‘quv adabiyotlarida
(darsliklar, ma’lumotnomalar, qo‘shimcha o‘qish
uchun kitoblar, atlaslar, xaritalar, topshiriq va
mashqlar to‘plamlari, bosma asosida daftarlar va
boshqalar) batafsil bayon etilgan.
O‘quv adabiyotlarining asosiy turi darslik –
bo‘lajak mutaxassislar uchun muhim bilim manbai,
o‘rganishning asosiy vositalaridan biridir.
Darslik bilan ishlash-materialni og‘zaki bayon
qilish metodining asosiy turi.
Demak
darslikda
didaktik
va
metodik
yondashuvlar, talabaning intelektual rivojlanishini
ta’minlovchi bilim, ko‘nikma, salohiyati insonning
psixologik (individual tipologik xususiyatlar) va
psixolingvodidaktik (o‘yin, o‘qish, mehnat) faoliyati
tajribasi doirasida aks etadi.
Zamonaviy oliy ta’lim darsliklari barqaror va
mobil bo‘lishi kerak. Barqarorlik talablariga muvofiq
ravishda darslik mustahkam asosga ega bo‘lishi
kerak. Mobillik asosiy dizaynni buzmasdan yangi
bilim, ko‘nikmalarni tezda joriy etish imkoniyatini
beradi. Darslikning tarkibiga matn (turli nutq
uslubiga doir matnlar-tavsiflar, matnlar-qissa va
matnlar-dallilar) asosiy tarkibiy qism va matndan
tashqari yordamchi komponentlar (tashkil etish va
o‘zlashtirish
tuzilmasi)
kiradi.
Bu
o‘rinda
o‘zlashtirish tuzilmasi sifatida o‘quv topshiriqlari
5
katta vazifa bajaradi.
Darslik o‘quv jarayonida talabalarning ongli
va faol ishtirokini, o‘quv materialining to‘liq asosini
ta’minlashi lozim. Zamonaviy darslik quyidagi
didaktik vazifalarni bajaradi:
- talabalarni mavzularni o‘rganishga da’vat
etadi, ishtiyoq uyg‘otadi;
- talabaga axborot, ma’lumotlarni taqdim
etishning, qidirib topishning mavjud usullari asosida
bilimlarni kengaytirish imkonini beradi;
- dars mashg‘ulotining borishi va natijalarini
tekshirish, o‘z-o‘zini baholash va korreksiyalash,
shuningdek, zarur ko‘nikmalarni hosil qilish uchun
mustaqil ta’lim topshiriqlarini bajarish imkoniyatini
o‘z ichiga oladi.
Kuzatishlardan ma’lum bo‘ldiki, malaka hosil
qiluvchi, takrorga asoslangan mashqlar, sinash uchun
qo‘llanuvchi topshiriqlar, fikrlashga o‘rgatuvchi
savollar o‘zbek tili fan sifatida shakllangan dastlabki
yillarda (1930–1940) chop etilgan darsliklarda ham
bugun amalda bo‘lgan darsliklarda ham uchramaydi.
Umumiy mashq atamasi ostida oddiy topshiriq
tavsifidagi tavsiyalar o‘rin olgan. Oliy ta’lim tizimida
ham
mustaqil
mashq
va
topshiriq
o‘zaro
farqlanmaydi. Talabalar o‘z nutqiy muammolari
ustida mashq qilmaydi. Mustaqil ta’lim topshiriqlari
an’anaviy
shaklda
yodlab
aytib
berishga
ixtisoslashgan. Savollar fikrlashga undamaydi.
O.Roziqov,
M.Maxmudov,
B.Adizov,
A.Hamrayev muallifligidagi “Ona tili didaktikasi”
darsligi orfografik mashqlar tilning fonetik, leksik,
morfologik, sintaktik hodisalariga bog‘liq holda
tashkil etishini qayd etadi. Bunday mashqlar
vositasida ham fonetika yoki morfologiyadan
o‘zlashtirilgan bilimlar mustahkamlanib, orfografik
malaka hosil qilinadi.
6-topshiriq. So‘zlami bo‘g‘inlarga ajratib,
chiziqcha bilan yozing. Murabbo, murabbiya,
minnatdor,
tashabbuskor,
ziddiyat,
farzand,
zabardast, bahram and, tonggi, tingla, alanga,
ingichka, ingramoq, mingoyoq, daryo.
Bu topshiriq asosida mashq qilinganda
fonetikadan o‘rganilgan bilimlar mustahkamlanib,
orfografik malakalar yanada rivojlantiriladi. Shu
tufayli, uni fonetik-orfografik mashq shaklida
qaraymiz.
Shu o‘rinda G‘.Hamroevning “mashq”,
“topshiriq” va “savol” atamalarini mohiyatan
farqlash, ularning lingvodidaktikadagi o‘rni hamda
ahamiyati haqidagi mulohazalariga e’tibor berish
lozim. Metodist-olim dastlab, M.Saidovning o‘quv
materiallari sirasida o‘quv topshiriqlarini uch turga
bo‘lib, ularni o‘zaro farqlaydi va, ko‘pincha,
o‘qituvchilar o‘z ish faoliyatlari davomida mustaqil
“mashq”, “topshiriq” va “masala” tushunchalarini
qorishtirib yuborishlarini, pedagogika fanlari doktori
Asqar
G‘ulomovning
“mashq
ham
o‘quv
topshirig‘ining bir shakli, ham o‘qitishning muayyan
bir usuli,” degan fikriga qo‘shilishi va topshiriq
mashqning bir bo‘lagi, u asosan, mashqning shartida
o‘z ifodasini topishini, topshiriq mashqqa qaraganda
torroq tushunchani ifodalashini e’tirof etgan holda bu
borada o‘z yondashuvini bayon qiladi, ya’ni o‘ziga
qadar mustaqil ta’lim o‘quv topshiriqlari bo‘yicha
olib borilgan ilmiy tahlillarda kelingan ilmiy
xulosalardan farqli o‘laroq, mustaqil ta’lim
topshirig‘i mashq tarkibiga emas, aksincha, mashqlar
topshiriq tarkibiga kiritilishi, vazifa jihatidan savol va
mashqqa qaraganda kattaroq, kengroq tushuncha
ekanligi asoslaydi.
Fonetik mashqlar. Nutq tovushlari, unli va
undosh, jarangli va jarangsiz undoshlar, bo‘g‘in,
bo‘g‘in turlari (ochiq va yopiq bo‘g‘inlar), urg‘u
mavzulariga oid mashqlar sirasiga kiradi. Misol
keltiramiz.
1-topshiriq.
Nuqtalar o ‘rniga mos
tovushlarni qo‘yib, sozlarni o‘qing. Darax.., sus...,
g‘ish..., qan..., kish..., pish..., balan..., do‘s..., pas..,
monan..., pisand..., mush...., Leksik mashqlar. So‘z
ma’nolari, so‘zning o‘z va ko‘chma ma’nolari, ko‘p
ma’noli so‘zlar, so‘z va termin hamda ularning
o‘xshash va farqli tomonlari, antonim va sinonimlar,
omonimlar, lug‘at boyligi, o‘zbek tili leksikasining
boyish manbalari kabi nazariy bilimlarni o‘rgatish,
mustahkamlash maqsadida
leksik mashqlardan
foydalaniladi. Misol uchun antonimlar bo‘yicha
mashq qilishga mo‘ljallab tuzilgan topshiriqni
keltiraiz.
MUHOKAMA
OTM talabalari uchun 2012-yilda nashr
etilgan A.G‘ulomov, M.Qodirov, M.Ernazarova,
A.Bobomurodova,
N.Allavutdinova,
V.Karimjonovalar tomonidan yozilgan “Ona tili
o‘qitish
metodikasi”
darsligini
tahlilga
tortganimizda, darsliklar tarkibidagi mustaqil ta’lim
topshiriqlari, asosan, grammatik tahlil, grammatik
qonuniyatlarni
o‘rgatishga,
mustahkamlashga,
morfologik
tahlil
yuzasidan
sof
nazariy
ko‘nikmalarni rivojlantirishga xizmat qiladi. Nutqiy
malakalarni rivojlantirishda quyida shunday topshiriq
va mashqlardan namunalar keltirilgan. Lekin savollar
tuzish metodikasi mustaqil berilmagan. [21.287].
“Bu so‘z bizniki” o‘yinini o‘tkazishda
o‘qituvchi ko‘chma doska yoki kodoskop orqali ot
so‘z turkumiga oid bir qancha so‘zlarni o‘quvchilarga
tavsiya etadi. Shu so‘zlardan mavhum otlarni alohida
yozish va ma’nosini sharhlashga ma’lum vaqt
ajratiladi. Berilgan so‘zlar: kitob, baxt, taxt, ozodlik,
tinchlik, tuyg‘u, sumalak, shodlik, chashma, bug‘doy,
tegirmon, muhabbat,
rasm, hurriyat, mardlik,
6
qadriyat, sadoqat. Qaysi guruh otlami tez va to‘g‘ri
topsa, o‘yinning g‘olibi hisoblanadi [21.23]. deb,
talabalarni rag‘batlantirishga harakat qilingan.
M.Mirqosimova,
Sh.Alimova,
O.Zoitova,
N.Umarova tomonidan 2004 yilda rus guruhlari
uchun “O‘zbek tili” o‘quv qo‘llanmasini tahlilga
tortganimizda topshiriq bilan savollar bir xil vazifani
bajarishi ma’lum bo‘ldi. Oliy ta’limda, odatda,
muayyan o‘quv predmetiga tegishli darsliklar, dars
mashg‘uloti
jarayonida
ham,
hatto
dars
mashg‘ulotidan so‘ng ham talaba va o‘qituvchining
shu o‘quv predmeti bo‘yicha bilim berish hamda
ma’lumot olishning asosiy vositasi, tayanchidir. Oliy
ta’lim tizimida “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” “O‘zbek
tili”
fanlarini
o‘qitishda
“Orfografiya”
va
“Orfoepiya” bo‘limlari nutqiy malaka bilan bevosita
aloqador bo‘lganligi bois ularni o‘qitish vositalari
ham bir-biriga chambarchas bog‘liq. G‘.Hamroev
to‘g‘ri
ta’kidlaganidek,
mashq
va
topshiriq
atamalariga o‘zgacha yondashish zarur. Darslik va
qo‘llanmalarda
ko‘p
uchraydigan
“mashq”,
“topshiriq” atamalari o‘zaro uyadoshlik hosil qilsa-
da, ular orasida sinonimik munosabat yo‘q. Biroq
kuzatishlarimiz asosida ayta olamizki, uzoq yillardan
beri amalda bo‘lgan qator darslik va qo‘llanmalarda
mazkur ikki tushunchaning berilishida chalkashlik,
birining o‘rnida boshqasining qo‘llanilishi kabi
holatlarni ko‘rish mumkin:
“333-mashq. Berilgan
she’riy misradagi so‘zlarni unli va undoshga
ajrating.
Yaxshi kishi ko‘rmagay yomonliq hargiz,
Har kimki yomon bo‘lsa, jazo topqusidir”.
“2-topshiriq.
Gapni
aniqlovchili,
to‘ldiruvchili, holli birikmalarga ajrating”
.
Keltirilgan misollardan ham ko‘rinib turibdiki,
darsliklarda
mashq
va
mustaqil
ta’lim
topshiriqlarining berilishi, mazmuni bir-biridan
farqlanmaydi. Ikkalasida ham “
ajrating
” topshirig‘i
berilmoqda.
Navbatdagi
topshiriq
pedagogik-metodik
yo‘naltiruvchi tavsifda bo‘lib, talabada mustaqil
ishlash asosida so‘z boyligiga ega bo‘lishga va yozish
ko‘nikmalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Ona tili
ta’limiga qo‘yilgan eng muhim talablardan biri
bo‘lajak mutaxassislar faoliyati asosida talabalarni
o‘z fikrlarini mustaqil bayon qilish faoliyatiga
tayyorlash ekanligi unutmaslik lozim[17.68]. .
2009-yilda nashr etilgan mazkur darslikda
talabalarni baholash bo‘yicha ham talabalar –
bo‘lajak mutaxassislarga yaxshi tavsiyalar, baholash
mezoni sifatida xizmat qiluvchi o‘quv material
berilgan. Mustaqil ta’lim topshiriqlari tuzishda asosan
quyidagi mezonlarga tayanish kerak:
Tayyorlov sinflarning ta’lim mazmuni va
tashkil etish muddati bir xil bo‘lmasa-da, lekin bu
davrda bolalaming nutqiy tayyorgarfigini o‘rganish
uchun quyidagilarni aniqlash tavsiya etiladi:
1. O‘qish ko‘nikmasini aniqlash. a) so‘zni
sidirg‘a o‘qiydi; b) bo‘g‘inlab o‘qiydi; d) harflab
o‘qiydi (noto‘g‘ri o‘qish); e) anchagina harflarni
biladi, lekin o‘qishni bilmaydi; f) ayrim harflarni
taniydi.
2. Yozuv ko‘nikmasi. a) hamma harfni
yozishni biladi, so‘z yozadi (bosma yoki yozma): b)
ayrim harflarnigina yozishni biladi (bosma yoki
yozma); d) yozishni umuman bilmaydi.
3. Tovushni tahlil qilishga tayyorgarligi. a)
so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘ladi; b) so‘z yoki bo‘g‘indagi
tovushni ajratadi; d) hamma tovushni to‘g‘ri talaffuz
qiladi; e) ayrim tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz qiladi
(qaysi tovushlar ekani hisobga olinadi); f) nutqining
baland yoki pastligi, diksiyasiga e’tibor qaratiladi.
4. Og‘zaki bog‘lanishli nutqi. She’rni yoddan
o‘qish. a) 3 ta yoki undan ortiq she’rni biladi, uni
zavqlanib aytadi; b) 1—2 ta she’rni biladi, aytishga
uyaladi; d) birorta she’rni yoddan o‘qishni bilmaydi.
5. Og‘zaki bog‘lanishli nutqi. Ertak aytish. a)
bir yoki bir nechta ertakni biladi va aytib bera oladi;
b) ertakni biladi va uni aytishga harakat qiladi, lekin
ayta olmaydi; d) ertak avtishni bilmaydi, o‘rganishga
ham harakat qilmaydi.
6. Og‘zaki bog‘lanishli nutqi. Fikr bayon
qilish (“Rasmda nimalar ko‘rayotganingni aytib
ber”).
a) 20 so‘zdan ortiq bog‘lanishli hikoya, bir
necha gap tuza oladi;
b) 10 tadan 20 tagacha so‘z, bir necha gap tuza
oladi;
d) 10 tagacha so‘z bilan bog‘lanishli nutq
tarzida javob qaytara oladi;
e) 3-4 so‘z bilan qisqa javob bera oladi.
O‘zlashtirishning mezoni–bilimlarni to‘g‘ri
ko‘paytirish; o‘zlashtirishning zarur kuchi bilimlarni
takror takrorlash orqali ta’minlanadi. Masalan: 1.6-
mashq. Sinfda lug‘at daftariga yozgan so‘zlaringizni
ma’nolari bilan yod oling. [16.223]. Shu ma’noda
savol va topshiriqlar ham yodlash, takroran aytib
berishga ixtisoslashib qoladi. Muammoli ta’lim
texnologiyasi esa ijrochilikdan ijodiy faoliyatga
o‘tishni ta’minlaydi. Bugun Yangi O‘zbekistonga
ijrochi emas, ijodiy tafakkur sohiblari kerak.
Muammoli ta’limning ma’lum bir bosqichida
talabalar hali muammolarni o‘zlari hal qila
olmaydilar va shuning uchun o‘qituvchi muammoni
tadqiq qilish, uning yechimini boshidan oxirigacha
belgilash yo‘lini ko‘rsatadi. Bu usuldagi talabalar esa
ishtirokchilar emas, balki kuzatuvchi bo‘lsa-da, bilib
olish qiyinchiliklarini hal qilishni o‘rganadilar. Ona
tili ta’lim mazmunida qisman izlanuvchanlik ta’lim
metodidan ham foydalaniladi, uning mohiyati
7
quyidagi
xususiyatlarda
ifodalanadi:
– bilim
talabalarga “tayyor” shaklda taklif etilmaydi, ularni
mustaqil ravishda chiqarish kerak; – o‘qituvchi
bilimlarni xabar yoki taqdim etishni tashkil etmaydi,
balki turli vositalar orqali yangi bilimlarni izlanadi; –
o‘qituvchi rahbarligida talabalar mustaqil mulohaza
yuritadilar, paydo bo‘lgan bilish muammolarini hal
qiladilar, muammoli vaziyatlarni yaratadilar va hal
qiladilar, tahlil qiladilar, xulosa chiqaradilar va
natijada ongli mustahkam bilim hosil qiladilar. O‘quv
topshiriqlari oliy ta’lim darslik va qo‘llanmalarining
ham asosiy qismini tashkil etishi kerak. Oliy ta’limda
mustaqil ta’lim va o‘quv topshiriqlarini tuzish va
ulardan foydalanish bo‘yicha alohida fanlar tashkil
etilishi lozim. Mavjud mustaqil ta’lim va o‘quv
predmetlarning mavzu va yo‘nalishidan kelib chiqib,
oliy
ta’limdagi
mustaqil
ta’lim
va
o‘quv
topshiriqlarni mazmun jihatidan 3 ga ajaratish
mumkin:
1.
Hozirgi o‘zbek adabiy tili fani bo‘yicha
tuziladigan mustaqil ta’lim va o‘quv
topshiriqlari.
2.
O‘zbek tili fani bo‘yicha mustaqil ta’lim
va o‘quv topshiriqlari.
3.
O‘zbek tili o‘qitish metodikasi fani
bo‘yicha tuziladigan mustaqil ta’lim
1. Mustaqil ta’lim va q‘quv topshiriqlari orqali
ona tilni o‘qitishga innovatsion yondashuvlarni joriy
etishga doir ishlarni faollashtirish; ona til o‘qitish
uchun ilmiy, metodik, psixologik va pedagogik
yordam
tizimini
rivojlantirish
ishlarni
takomillashtirish;
ona
tili
ta’lmida
o‘zbek
etnolingivistikaning
so‘nggi
yutuqlaridan
foydalanish.
XULOSA
Xulosa o‘rnida, oliy ta’limda joriy etilayotgan
yangi modul tizimining asosiy qismi ham baholash va
mustaqil ishlashga yo‘naltiruvchi mustaqil ta’lim va
o‘quv topshiriqlaridir. Shuni alohida ta’kidlash
lozimki, ona tili ta’lim mazmuni hayotiy
muammolarni qanday hal qilishni o‘rgatishi kerak.
Ona tili ta’limida har bir yaratilgan drslik orqali
beriladigan savol, topshiriq va mashqlar ham
mustaqil ta’lim ham talabaga yaqindan yordam
berishi lozim. Oliy ta’lim tizimida o‘zbek tili, ona tili
o‘qitishda, xususan, mustaqil ta’lim va o‘quv
topshiriqlarni tuzishda pragmatik yondashuvlardan
foydalanish samaralidir. Mustaqil ishni tashkil
etishda juda jiddiy muammo talabalarning mustaqil
o‘qish
qobiliyatini
shakllantirish
–
ijodiy
mustaqillikni
rivojlantirishgacha
bilimlarni
o‘zlashtirishning yeng oqilona usullarini ishlab
chiqishdir. Talabalarni o‘quv va ilmiy ishlarini
tashkil etish samaradorligi, aqliy faoliyatning turli
jihatlari, ilmiy ijod, ovqatlanish va dam olish
to‘g‘risida bilimlar bilan jihozlash, ularni mustaqil
o‘qish
uchun
ajratilgan
vaqtdan
oqilona
foydalanishga o‘rgatish kerak.
QO
‘
LLANILGAN MANBALAR RO
‘
YXATI
[1].Axmedova M.E. Pedagogika nazariyasi va
tarixi ( O‘quv qo‘llanma) – T.: Tafakkur bo‘stoni,
2011.
[2].Axmedova M.E. G.Niyozov. Pedagogika
nazariyasi va tarixidan seminar mashg’ulotlar (
O‘quv qo‘llanma) – T.: Noshir, 2011.
[3].Axmedova
M.E.
Modul-kredit
tizimida
mustaqil
topshiriqlar
tuzishning
ilmiy-nazariy
asoslari
(tilshunoslik fanlari misolida).
Monografiya.
“Tibbiyot nashriyoti matbaa uyi”, MCHJ. Toshkent
- 2022. 173 bet.
[4].Axmedova
M.E.
Pedagogika.
Darslik
.
“Tibbiyot nashriyoti matbaa uyi”, MCHJ. Toshkent
- 2022. 223 bet.
[5]. Axmedova M.E. Meliboyeva R.N. Bekmirov
T.R.Nurmatov A.N.Kasbiy pedagogika. Darslik
.
“Tibbiyot nashriyoti matbaa uyi”, MCHJ. Toshkent
- 2022. 250 bet.
[6] Axmedova M.E. Mustaqil topshiriqlar bilan
ishlash va ularni baholash metodikasi (modul-kredit
tizimida tilshunoslik fanlari misolida). //
Metodik
qo‘llanma,
Tibbiyot nashriyoti matbaa uyi”, MCHJ.
Toshkent - 2022. 121 bet.
[7].Axmedova M.E. Rasulova G.K. Kredit-modul
tizimida o‘zbek tili ta’limda mustaqil o‘quv
topshiriqlari
tuzish
va
ulardan
foydalanish
metodikasi.
Uslubiy ko‘rsatma,
“Tibbiyot nashriyoti
matbaa uyi”, MCHJ. Toshkent – 2022. 83 bet.
[8].Axmedova M.E. ARM faoliyatida tilshunoslik
fanlaridan mustaqil topshiriqlar tuzishda modul-
kredit
tizimining
joriy
etilishi
//
O‘zMU
XABARLARI. - Toshkent, 2022. - №1/2/1. – B. 95-
97.
ISSN
2181-7324.
(13.00.00; №15).
[9].Axmedova M.E. Oliy filologik ta’limda
o‘quv
topshiriqlaridan
foydalanishning
lingvometodik va didaktik xususiyatlari // Xorazm
Ma’mun akademiyasi axborotnomasi. Ilmiy jurnal. -
Urganch, 2022. - №2 (86). – B. 470-472.
2016.29.12/4
[10]. Axmedova M.E. OTM filologik ta’limda
o‘quv
topshiriqlarini
takomillashtirishning
pedagogik-didaktik va pragmatik xususiyatlari //
Xorazm Ma’mun akademiyasi axborotnomasi. Ilmiy
jurnal. - Urganch, 2022. - № 4-1 (88). – B. 291-295.
2016.29.12/4
[11]. .Azizxo`jaeva N.N.Pedagogik texnologiya
va pedagogik mahorat.- T.:2006.
[12].Farberman B. Ilor pedagogik texnologiyalar
- T., 20015. Ishmuxammedov R.,Abduqodirov A.,
8
[13].
Pardaev
A.”
Ta'limda
innovatsion
texnologiya
(ta'lim
muasassalari
pedagog-
o'qituvchilari
uchun)
amaliy
tavsiyalar”.Tashkent.”Iste'dod” nashriyoti, 2008 y.
[14]. .Muslimov N.A va boshqalar. Innovatsion
ta’lim texnologiyalari. O‘quv-metodik qo‘llanma. –
T.: “Sano-standart”, 2015. – 208 b.
[15]. Dadajonova N o‘zbek tili ta’limi jarayonida
oliy o‘quv yurtlarining nofilologik ixtisosliklarida
o‘qiydigan talabalarning nutqi ustida ishlash
metodikasi: ped.fan. nomzodi ilmiy darajasini olish
uchun yozilgan diss.–T., 1996. –123 b.
[16].Ne’matov H. O‘zbek tili tarixiy fonetikasi.
–T.: O‘qituvchi, 1992 – 92 b.
[17].Ne’matov H., G‘ulomov A.,Ziyodova T.
Talabalar so‘z boyligini oshirish. O‘qituvchilar uchun
[18].Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili
darslik. –T., 2014. 96-b.
[19]. .Tursunov U., Muxtorov A.,
Rahmatullaev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili Oliy
o‘quv yurtlari filologiya fakultetlari talabalari uchun
darslik qayta ishlangan, to‘ldirilgan uchinchi nashr. –
T., 1992. 400 b.
[20]. .Sayfullaeva R.R., Mengliyev B.R.,
Raupova L.R. Hozirgi ozbek tili.Darslik – T.:
Innovatsion -Ziyo. 2020. 188-b.
[21]. .G‘ulomov A.,Qodirov M., Ernazarova
M.,
Bobomurodova
A.,
Allavutdinova
N.,.Karimjonova V. Ona tili o‘qitish metodikasi
(Universitet va pedagogika institutlarining filologiya
fakulteti talabalari uchun) Darslik. T.:T.Fan va
texnologiya 2012. – 380 b.
