MODUL-KREDIT TIZIMIDA TALABALARNING FILOLOGIK
MUSTAQIL TA’LIM OLISH METODIKASI
Axmedova Maloxat Ergashevna “Pedagogika” kafedrasi mudiri pedagogika fanlari doktori, professor
Toshkent amaliy fanlar universiteti, Gavhar ko`chasi 1 uy, Toshkent 100149, O`zbekiston
https://doi.org/10.5281/zenodo.10462554
Kalit so‘zlar: Kredit-modul, akademik mobillik mustaqil o‘qish, ilg‘or xorijiy tajribalar, ta’lim traektoriyasi
Annotasiya: Filologik ta’limda talabalarning mustaqil o‘quv topshiriqlarini rivojlantirishda kredit-modul tizimiga o'tishning
amaldagi holati va istiqbollari, oliy ta’lim muassasalarini ilg’or jahon tajribalari asosida kredit-modul tizimining
tamoyillari, ta'lim oluvchi, ta'lim natijalarini tan olinishi. Ta'lim traektoriyasini mustaqil shakllantirish
imkoniyatini yaratilishi va akademik mobillik, baholarning to'planib borilishi, Professor-o‘qituvchi, talabalarning
fanga qiziqishi, hamda aniq belgilangan baholash tizimini joriy etilishi maqsadga muvofiq ekanligi asoslab
berilgan.
KIRISH.
XVIII asr boshlangan ta’lim-tarbiyani
erkinlashtirish jarayoni doirasida birinchi marta XIX
asrda akademik kreditlar AQSH universitetlarida
joriy etildi. Miqdoriy ekvivalentlarning tashkil etilishi
ta’lim mazmuni va kredit bo‘linmalari orqali o‘quv
dasturlarini o‘zlashtirish darajasi talabalarga, o‘quv
jarayonini mustaqil rejalashtirishga ruxsat berildi,
sifatni nazorat qilish va baholash tizimlariga tub
o‘zgartirishlar kiritish orqali ta’lim jarayonini
takomillashtirish
uchun
shart-sharoitlar,
texnologiyalar yaratildi.
Kredit-modulli tizim talabalarning o‘quv
faoliyati va harakatchanlik vositasi sifatida Yevropa
ta’lim uslubi talabalarning yuqori faolligini anglatadi.
Ta’lim jarayoni nafaqat ta’lim ob’yekti, balki
odamlar sifatida ham ta’lim tizimiga bevosita ta’sir
ko‘rsatishi mumkin. Bu bir tomondan talab qiladi,
talabaning o‘z-o‘zini anglashning yuqori darajasi va
boshqa tomondan, ehtiyojni taqozo etadi talaba va
o‘qituvchi o‘rtasidagi munosabatlarni o‘zgartiradi.
An’anaviy ta’limdan farqli o‘laroq talaba oldindan
bo‘lgan konveyer sifatida namoyish yetilishi mumkin
bo‘lgan ta’lim tizimi muayyan trayektoriya (umumiy
o‘quv dasturi, hamma uchun bir xil) dan
harakatlanadi kredit-modulli tizim turli xil modullarni
jalb qilishga imkon beradi, majburiy fanlardan
tashqari,
ya’ni
individual
o‘quv
dasturini
shakllantirish mumkin.
Shunday qilib, modul-kredit tizimida talabalarning
sifatli ta’lim olishida mustaqil o‘qish metodikasi
talaba shaxsiy ehtiyojlar asosida yo‘naltirilgan, o‘z
ta’lim yo‘nalishini sifatli garovidir. O‘qish jarayonida
har bir talaba daromad oladi talaba faoliyatining
mehnat intensivligining o‘lchovi bo‘lgan narsa –bu
kreditlar. Ushbu tizim shuningdek, o‘qitishning
loyihaviy shakli – shaxsni rivojlantirish va himoya
qilishni nazarda tutadi yoki tegishli mavzular
bo‘yicha guruh loyihalari ishlab chiqadi. Ushbu
tizimning boshqa afzalliklari bor: bir vaqtning o‘zida
o‘rganilgan
kamroq
fanlar,
individualizasiya
pedagogik jarayonning, amaliy yo‘naltirilganligi,
shuningdek oshkor etilishi talabalarning ijodiy
qobiliyatlari. Zamonaviy sharoitda ushbu tizim sizga
ko‘proq mobil, vakolatli va talab darajasidagi
mutaxassislar haqida ma’lumot berishga imkon
beradi.
Respublikamizda oliy ta’lim pedagogikasida
modul-kreditni keng joriy etish, yangi Renesans
pedagogikasi sharotida talabalarni mustaqil ishlash
ko‘nikmalarini
rivojlantirishga
katta
e’tibor
qaratilmoqda. Tilshunoslik fanlari, ona tili o‘qitish
metodikasi
kompetensiyaviy
yondashuvga
asoslanmoqda, dars mashg‘uloti jarayonida lingvistik
kompetensiyalarni
rivojlantirish
nutqiy
kompetensiyalarning takomillashishiga olib kelish
ko‘zda tutilmoqda. Ona tili ta’lim mazmunini
o‘rganishga qo‘yilgan aniq malaka talablari asosida
(tinglab tushunish), (gapirish), (o‘qish) va (yozish)
ko‘nikmalari
metodik
imkoniyatlarini
yanada
kengaytirish zarurligini ko‘rsatip turibdi. Bu esa,
modul-kredit ta’limi sharotida Ona tili o‘qitishda
metodik kompetentligini rivojlantirishning didaktik
tizimi va texnologik modelini ishlab chiqish va ularni
amaliyotga
joriy
etishning,
didaktik
shart-
sharoitlarini takomillashtirishni taqozo etadi.
Modul-krediti
tizimida
o‘qitish,
uni
lingvodidaktik kasbiy tayyorgarlikkacha bo‘lgan
nutqiy
kompetensiyani
rivojlantirish
umumiy
tamoyillari, til sistemasi va nutq masalasida dastlabki
pragmatik g‘oyalar amerikalik faylasuf va pedagog
Djon Dyui, Skatkin M.N fanlarni o‘qitilishida
muammoli o‘quv topshiriqlarini tadqiq qilgan. Uning
o‘quv topshiriqlari tavsifi va tasnifiga doir
yondashuvlaridan dunyo miqyosida foydalaniladi.
Dunyoda oliy ta’lim tizimi talabaning mustaqil
faoliyatiga asoslangan. Rivojlangan xorijiy tillarni
o‘qitishga
doir
ilmiy
adabiyotlarda
o‘quv
topshiriqlarining mazmuniga, foydalilik darajasiga
alohida e’tibor beriladi va ta’lim jarayonida mustaqil
ta’lim
topshiriqlaridan
savol,
topshiriq
va
mashqlardan unumli foydalaniladi. Xalqaro tajribada
o‘quv topshiriqlari o‘zaro muloqotning samarali
bo‘lishiga qaratiladi. Amalda foydalaniladigan o‘quv
topshiriqlari avvaldan belgilangan ma’lum mezonlar
asosida shakllantiriladi. [2.7].
“Modul” tushunchasini haqiqiy tarkib bilan
to‘ldirish bugun barcha universitetlar uchun dolzarb
muammoga aylandi. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki,
modullarni shakllantirish uchun asosni aniqlash qiyin.
Bu yerda bir nechta variant bo‘lishi mumkin:
modullarni tarkibiy-tematik yoki tashkiliy-tarkibiy
prinsipga muvofiq yig‘ish. Modul haqida ikki
tomonlama tushuncha beradi. Birinchisida modul
o‘quv dasturi doirasida ma’lum bir o‘zaro bog‘langan
yaxlitlikni tashkil etuvchi fanlar bloki tushuniladi, uni
dasturning umumiy tuzilishi doirasida mantiqiy
substruksiya deb qarash mumkin. Ta’lim modulining
mustaqillik o‘lchovi uning nisbiy tematik izolyasiyasi
bilan
belgilanadi.
Bu
yerda
modul
malaka
xususiyatlari talablariga javob beradigan o‘quv
fanlari majmuini ifodalovchi yo‘nalishdagi o‘quv
dasturining birligi sifatida talqin etiladi.
Rasmiy manbalarda “kredit” “tushunchasi”
talaba o‘qituvchining o‘quv ishlari miqdorining
yagona o‘lchov birligi “sifatida talqin etiladi. Bitta
kredit akademik davrda haftada bir akademik soatlik
talabalar auditoriyaida ishlashga teng. Ma’ruza,
amaliy (seminar) va studiya mashg‘ulotlarining har
bir akademik soati talabaning (TMI) bakalavr
darajasida ikki aloqa soati (100 daqiqa), to‘rt aloqa
soati (200 daqiqa) magistr talabasining (MMI)
magistrda mustaqil ishi bilan birga bo‘lishi shart deb
aniqlangan. Kredit tizimida o‘qitish texnologiyasi –
bu o‘quv jarayonini tashkil etish usuli bo‘lib, unda
talabalar o‘quv trayektoriyasining ketma-ketligini
alohida rejalashtirish imkoniyatiga ega. O‘qitishning
kredit texnologiyasining mohiyati shundaki, o‘quv
ishlarining mehnat intensivligi o‘qitiladigan material
hajmini tavsiflovchi kreditlarda hisobga olinadi.
Ta’limning
kredit
texnologiyasining
asosiy
vazifalaridan biri talabalarning mustaqil ishlari rolini
oshirishdir.
TMI soatlariga o‘quv rejasining yeng qiyin
masalalari bo‘yicha konsultasiyalar, uy vazifalari,
hisobotlar va TMIning boshqa turdagi vazifalari
kiradi. Talabaning mustaqil ishi (TMI) mazmuni,
albatta, fanning ish dasturi va o‘quv dasturida aks
etadi. Talabalarning mustaqil ishi-bu jarayonda
o‘qituvchilarning
bevosita
ishtirokisiz
talaba
tomonidan yangi bilim va ko‘nikmalarni faol,
maqsadga muvofiq o‘zlashtirish usuli.
Talabaning
mustaqil
o’qishqobiliyatini
rivojlantirish, ularning ijodiy faoliyati va tashabbusini
tarbiyalash, shuningdek, umuman talabalarning
mustaqil ishlarining normal ishlashini ta’minlaydigan
tashkiliy
chora-tadbirlar
quyidagi
shartlarga
asoslanishi kerak: – mustaqil o’qisho‘zining mavzu
yo‘nalishiga xos bo‘lishi kerak; – mustaqil
o’qishsamarali, uzluksiz monitoring va uning
natijalarini baholash bilan birga olib borilishi kerak.
Talabalarning mustaqil ishlarini samarali tashkil etish
uchun oliy maktab o‘qituvchisi bilishi kerak va uni
tashkil etish tamoyillariga rioya qilish tavsiya etiladi:
tizimlilik va izchillik prinsipi; faoliyat prinsipi;
individual yondashuv prinsipi; mavjudlik prinsipi;
ilmiy asoslangan vaqt hisoblash va uy vazifalarini
bajarish . [5.27]. Talabalarning mavzusi va
mazmuni mustaqil ishi davlat ta’lim standarti,
amaldagi o‘quv dasturlari, fanlarning namunaviy va
ishchi o‘quv dasturlari, asosiy adabiyotlar: dars
mashg‘ulotlar, o‘quv qo‘llanmalari va uslubiy
qo‘llanmalar va qo‘shimcha adabiyotlar bilan
belgilanadi. Mustaqil ishni nazorat qilish va uning
natijalarini baholash ikki shaklning birligi sifatida
tashkil etiladi: - talabaning o‘z-o‘zini nazorat qilishi
va o‘z-o‘zini baholashi;- o‘qituvchilar, davlat imtihon
va attestasiya komissiyalari tomonidan monitoring va
baholash va boshqalar. Oliy ta’limdagi mustaqil
o’qish– bu o‘quv jarayonida talabalarning mustaqil
faoliyatini tashkil etish va boshqarishning o‘ziga xos
vositasi, kasbiy faoliyat usullarini o‘zlashtirishda
talabalarning o‘zini o‘zi tashkil etish va o‘zini o‘zi
tarbiyalash vositasi. Mavjud ilmiy psixologik va
pedagogik adabiyotlar tahlili turli xil yondashuvlarni
va “talabalarning mustaqil ishi” tushunchasining
noaniq ta’rifini ko‘rsatadi. TMI o‘quv va ilmiy bilish
shakli sifatida, ta’limni tashkil etish shakli sifatida,
o‘qitish usuli sifatida, ijodiy fikrlash usuli va o‘qitish
vositasi sifatida qaraladi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA
METODOLOGIYA.
Mustaqil ishlarni bajarish uchun zarur shart-
sharoit va sharoitlarni yaratadigan tadbirlar har bir
talabaning: - axborot resurslari (ma’lumotnomalar,
dars mashg‘ulotlar, alohida vazifalar banklari, o‘quv
dasturlari, amaliy dasturlar paketlari va boshqalar.); -
uslubiy materiallar (ko‘rsatmalar, qo‘llanmalar,
ustaxonalar, ish daftarlari va boshqalar.); - nazorat
materiallari (testlar, vaziyatli vazifalar); moddiy
resurslar (laboratoriya, o‘lchov asbob-uskunalari va
boshqalar.);
vaqt
resurslari;
konsultasiyalar;
individual ta’lim trayektoriyasini tanlash imkoniyati
(fakultativ fanlar orqali o‘quv dasturlari); - talaba
tomonidan mustaqil ravishda olingan nazariy va/yoki
amaliy natijalarni (konferensiyalar, olimpiadalar,
musobaqalar) jamoatchilik muhokamasi imkoniyati.
TMI shakllari:
Xulosa
– A10 formatidagi 12-4
sahifada, TNR shriftida 14 ta mavzuni tanqidiy ko‘rib
chiqish yoki taqdim etish. Tuzilishi an’anaviy:
sarlavha sahifasi, kirish, asosiy qism, xulosalar,
foydalanilgan manbalar ro‘yxati. Abstrakt guruhda
muhokama uchun o‘rtaga qo‘yilishi mumkin.
Hisobot
3-5 daqiqa davom yetadigan mavzuning asosiy
qoidalarining qisqacha mazmuni.
Sinopsis
– bu
standart formatdagi ish kitobining 2-4 betida asosiy
tushunchalarni ajratish bilan berilgan mavzuning
qisqacha tavsifi.
Glossariy
– berilgan mavzu bo‘yicha
tushuncha va atamalar lug‘ati bo‘lib, jadvalda
joylashtirilgan.
Keys
– bu guruh tahlili paytida
yechimni talab qiladigan vaziyat. Guruh 3-4 kishidan
iborat bo‘lib, ular muammoni mustaqil muhokama
qiladilar va uni hal qilish yo‘llarini ishlab chiqadilar.
Qaror
natijalari
umumiy
guruhda
yakuniy
hisobotning taqdimoti shaklida taqdim etiladi.
Hisobot – bu o‘rganish davomida olingan natijalar,
asosiy muammolar va ishlab chiqish bo‘yicha
takliflarning yozma va og‘zaki tavsifi.
Taqdimot
– bu
turli xil texnik vositalar yordamida ham, ularsiz ham
ma’lumotlarni taqdim etish shakli. Qoida tariqasida,
yangi g‘oyalar, loyihalar, xizmatlar va boshqalar.
taqdim etiladi. Unda matn, unga illyustrasiyalar
kiritilgan va yagona grafik uslubda yaratilgan.
Loyiha
– bu shaxsan yoki guruhda amalga
oshiriladigan kerakli ma’lumotlarni qidirish, yig‘ish
va tahlil qilishni o‘z ichiga olgan mavzu bo‘yicha
tadqiqot.
Bahs
– bu mavzuning oldindan
tayyorlangan masalalarini xulosa bilan muhokama
qilish. Didaktik jihatdan mustaqil o’qish bilim,
ko‘nikma va malakalarni egallashning asosiy
usullaridan
biri
hamda
ta’limning
tashkiliy
shakllaridan biri vazifasini bajaradi. Mustaqil ishning
tarbiyaviy roli shundan iboratki, u bo‘lajak
mutaxassisning shaxsiy fazilatlarini tarbiyalashning
faol vositasi hisoblanadi [7. 34].
Mustaqil izlanish va rivojlanish uchun katta
miqdordagi o‘quv materiallari chiqariladi. Mustaqil
mashg‘ulotlar doirasida o‘qituvchi rahbarligida
qo‘shimcha dars mashg‘ulotilar ham o‘tkaziladi,
dekanlar maxsus jadvallar va jadvallarni ishlab
chiqadilar. Ilmiy tadqiqotlar va nashrlar tahlili shuni
ko‘rsatdiki, Y. Babanskiy, A. Verbiskiy, L. Derkach,
V. Kazakov, O. Kirichuk, B. Korotyayev, A.
Kucheryavy, S. Matushkin, A. Moroz, N. Nikandrov,
P. Pidkasistiy, N. Polovnikova kabi olimlar
tomonidan talabalar mustaqil ishlarini tashkil
etishning turli jihatlari o‘rganilgan, V. Slastenin, T.
Shamova va boshq . V. Aksenova, T. Gusak, V.
Krilova, V. Leontiyev, G. Shchukina, V. Vergasov va
boshqalar
talabalarning
o‘quv
faoliyatini
rag‘batlantirish
masalalarini
ko‘rib
chiqdilar.
Talabalarni mustaqil o‘quv faoliyatiga tayyorlashni
takomillashtirish yo‘llari M. Antonyuk, V. Buryak,
N. Vazheyevskaya, L. Derkach, I. Mostovaya, L.
Onuchak, M. Soldatenko va boshqalar tomonidan
tahlil qilingan.
E.L.Belkin
talabalar
mustaqil
ishining
pedagogik asoslarini belgilaydi [8.67]. , V. A.
Belovolov va S. P. Belovolovalar talabalar mustaqil
ishini tashkil etish va mazmuni masalalarini ko‘rib
chiqadilar “Mustaqil ish” tushunchasi mualliflar
tomonidan
“mustaqil”
tushunchasiga
qanday
mazmunda kiritilganiga qarab turli ma’nolarda
qo‘llaniladi:
talaba
o‘qituvchining
bevosita
ishtirokisiz ishni o‘zi bajaradi; talaba mustaqil
fikrlaydi, o‘quv materialiga o‘zini yo‘naltiradi; o‘quv
yukini majburiy (auditoriya) auditoriyalarga va
auditoriyadan tashqari ishlarga ajratadigan ko‘plab
tadqiqotchilar ikkinchisini mustaqil deb atashadi.
Talabalarning mustaqil ishlarini talaba o‘qituvchining
bevosita
ishtirokisiz
olib
boradigan,
o‘zi
rejalashtiradigan va bajaradigan o‘quv jarayonining
bir qismi sifatida belgilash an’anaviy bo‘lib qoldi.
Ta’limning kredit tizimi sharoitida har bir
talabaga tashkiliy va uslubiy materiallarning to‘liq
hajmini, shu jumladan o‘quv rejasi, ma’ruza
yozuvlarini berish amal qiladi. Shu sababli o‘qituvchi
bilan auditoriya mashg‘ulotlari konsultativ xarakterga
yega bo‘lib, ma’ruzalar talaba ma’ruzadan oldin
mustaqil ishlagan materialni muhokama qilish, ilmiy
muloqotga tayyorgarlik ko‘rish uchun qisqartiriladi.
O‘qituvchi tomonidan o‘zini o‘zi boshqarish va o‘zini
o‘zi boshqarish texnikasi va usullarini shakllantirish
va faollashtirish asosida tashkil etilgan talabalar
tomonidan o‘quv materialini mustaqil faol va
maqsadli o‘rganish talabalarning o‘quv faoliyatining
asosiy yetakchi shakli hisoblanadi. Shunday qilib,
talabaning mustaqil ishini tashkil etish ta’limning
kredit texnologiyasida ustuvor ahamiyatga ega
ekanligiga shubha yo‘q. Tavsiya etilgan mustaqil
o’qish usullaridan keng foydalanish, aqliy va amaliy
faoliyatni rag‘batlantirish, talabaning intellektual
fazilatlarini rivojlantiradi, kelajakda uning doimiy
bilimlarni egallashga bo‘lgan intilishini ta’minlaydi.
Ona tili o‘qitish metodikasida o‘quv
topshiriqlaridan foydalanishning mavjud holati,
xususan, oliy o‘quv yurtlarida o‘zbek tili o‘qitish
metodikasi mashg‘ulotlarida bo‘lajak ona tili va
adabiyot o‘qituvchilarini tayyorlashga mo‘ljallangan
o‘quv adabiyotlarida savol, mashq va topshiriqlarning
berilishi tahliliy o‘rganildi, shuningdek, keyingi
yillarda o‘quv topshiriqlarini takomillashtirish
bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlarga qisman
munosabat bildirildi. Oliy filologik ta’limda
talabalarning
nutqiy
kompetentsiyasni
rivojlantirishda kredit-modul tizimiga o‘tishning
amaldagi holati va istiqbollari, oliy ta’lim
muassasalarini ilg‘or jahon tajribalari asosida kredit-
modul tizimining tamoyillari, ta’lim oluvchi, ta’lim
natijalarini tan olinishi. Ta’lim traektoriyasini
mustaqil shakllantirish imkoniyatini yaratilishi va
akademik mobillik, baholarning to‘planib borilishi,
Professor-o‘qituvchi, talabalarning fanga qiziqishi,
hamda aniq belgilangan baholash tizimini joriy
etilishi maqsadga muvofiq ekanligi asoslab berilgan.
OTM Kredit-modul tizimi va ARM faoliyati asosida
OTMda
mustaqil
ta’lim
faoliyatini
takomillashtirishning
integratsion-metodik
yondashuvi, oily ta’lim muassasalari, mahalliy o‘zini
o‘zi boshqarish, mustaqil boshqaradigan OTM
faoliyati tahlil etilgan. Oliy ta’limmuassasalarini
ilg‘or jahon tajribalari asosida yaratiladigan yangi
avlod
darsliklari,
kredit-modul
tizimining
tamoyillariga asoslanadi. Shaxsga yo‘naltirgan
ta’limni tashkil etish va ta’limda shaffoflikka
erishish, ta’limda moslashuvchanlikni kuchaytirishi
hamda talabalar mobilligini kuchaytirish ECTS
kredit-modul tizimi tarkibi ikki zarur elementdan
iborat ekanligi muhim ahamiyatga ega.
NATIJA
Oliy ta’lim tizimida modul-kredit tizimiga
o‘tish jarayonlari kechmoqda. Bunga tayyor bo‘lish
uchun talabalarda mustaqil ishlash ko‘nikmalarini
rivojlantirish zarur.
Tilshunoslik fanlari, ona tili
o‘qitish metodikasi kompetensiyaviy yondashuvga
asoslanmoqda,
dars
jarayonida
lingivistik
kompetensiyalarni
shakllantirish
nutqiy
kompetensiyalarning rivojlanishiga olib kelish ko‘zda
tutilmoqda. Xalqaro tajribalar asosida til o‘rganishga
qo‘yilgan aniq talablar orqali (tinglab tushunish),
(gapirish),
(o‘qish)
va
(yozish)
malakalari
shakllantiriladi.
Ona
til
o‘qitishda
mazkur
yondashuvdan biroz ijodiyroq foydalanish maqsadga
muvofiq, bizningcha. Chunki talabalar tilning
tashuvchilari sifatida muayyan nutqiy qo‘nikma va
malakalarga ega bo‘lgan holda maktabga keladilar.
Talabalarda ona tilidan (ular tining tashuvchilari
bo‘lgani
uchun)
ba’zi
ko‘nikmalargina
shakllantiriladi, asosan, ulardagi mavjud ko‘nikmalar
rivojlantiriladi. Ayniqsa, bo‘lajak o‘zbek tili va
adabiyoti o‘qituvchilari ona tilda matn yoki suhbatni
tinglab tushunadi, o‘qiy oladi, gapira oladi va yoza
oladi.
Bunday
vaziyatda
ona
tili
o‘qitish
metodikasining
asosiy
vazifasi
talabalarda
eshitganlarini
to‘g‘ri tushuna olish
,
adabiy tilda
ravon va mantiqan izchil gapira olish,
matnni o‘qib
tushuna olish
hamda
to‘g‘ri va mazmunli yoza olish
ko‘nikmalarini rivojlantirish lozim. Bu mas’uliyatli
vazifani,
albatta,
takomillashtirilgan
o‘quv
topshiriqlari orqali amalga oshirish mumkin. Shu
ma’noda filologik ta’limda ona tilidna o‘quv
topshiriqlarini ishlab chiqishning lingvodidaktik
asoslarini
takomillashtirish
masalasi
nihoyatda
dolzarb hisoblanadi. Oliy filologik ta’limda modul-
kredit tizimining joriy etilishi mustaqil ta’lim
topshiriqlariga e’tibor kuchayishini ko‘rsatadi.
Ta’lim tizimida ro‘y berayotgan tub
o‘zgarishlar, o‘qitish mazmuning tobora yangi g‘oya
va qarashlar bilan boyitib borayotganligi, yosh avlod
intellektual salohiyatini oshirishga xizmat qiluvchi
yangi texnologiyalarning yaratilayotganligi, ta’lim
oluvchilarda yuksak ma’naviy-axloqiy sifatlarni
rivojlantirish, ularni ommaviy madaniyat ta’sirida
himoyalash zaruriyatining yuzaga kelayotganligi
umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti fani
imkoniyatlaridan samarali foydalanish natijalariga
ham bog‘liq [2.67].
Ona tili ta’limida faol qo‘llanila boshlagan
matn
bilan
ishlash
ko‘nikmalarini
mustaqil
rivojlantirishda
pedagogik
muammoli
ta’lim
texnologiyasi muhim ahamiyatga ega. Har qanday
matn tahlilini mustaqil ta’lim o‘quv topshiriqlari
asosida muammoli jarayonga aylantirish mumkin.
Bunda mustaqil savol yoki topshiriqni to‘g‘ri qo‘yish
kifoya qiladi. Bu o‘rinda muammoni yechish, olingan
natijalarni tekshirish, ularni asl faraz bilan taqqoslash,
olingan bilim va ko‘nikmalarni tizimlashtirish va
umumlashtirish bosqichlari muhim hisoblanadi.
Muammoni
muvaffaqiyatli
o‘rganish
shartlarida mustaqil ta’lim topshiriqlarining ishtiroki
o‘ziga xos bo‘ladi:
- muammoning mazmuniga qiziqish uyg‘otish
uchun yetarli savol yoki tayyorlovchi topshiriqlar
asosida motivatsiyani ta’minlash;
- har bir bosqichda yuzaga keladigan
muammolar
bilan
ishlashning
maqsadga
muvofiqligini ta’minlash;
- muammoni hal qilishda qo‘yilgan vazifa va
savolning ahamiyati;
- talabalar tomonidan bildirilgan barcha fikr va
farazlarga e’tibor va rag‘bat bilan qaralganda
o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi diologik do‘stona
muloqotning o‘rnatilishi.
Bularning
barchasi
mustaqil
ta’lim
topshiriqlari mazmuniga bog‘liq, mustaqil talim
topshiriqlarining asosini esa bilish faoliyat turi tashkil
qiladi. Bu borada I.Ya. Lerner[9.17]. N. M.
Skatkin[10.23]. larning yondashuvi hammaga
ma’lum va mashhurdir.
Bilish faoliyatining turi-o‘qituvchi tomonidan
taklif etilgan o‘quv jadvali bo‘yicha ishlash asosida
talabalar erishadigan bilish faoliyatining mustaqil
darajasidir.
Bu quyidagi tasnif usullarida farqlanadi:
- tushuntirish-illyustrativ (axborot-retseptiv);
- reproduktiv;
- muammoli taqdimot;
- qisman-qidiruv (xuaristik);
- tadqiqot.
Axborot-retseptiv usulning mohiyati quyidagi
xususiyatlarda ifodalanadi:
- bilim talabalarga “tayyor” shaklda taklif
etiladi;
- o‘qituvchi bu bilimlarni turli yo‘llar bilan
idrok etishni tashkil etadi; talabalar bilimlarni idrok
etish (qabul qilish) va tushunishni amalga oshiradilar,
ularni xotirasida tuzatadilar.
MUHOKAMA
Barcha axborot manbalari (so‘z, ko‘rgazma va
boshqalar.) qabul qilishda ishlatiladi va taqdimot
mantig‘ini induktiv va deduktiv ravishda ishlab
chiqish mumkin. Shu ma’noda savol va topshiriqlarni
ham yodlash, takroran aytib berishga ixtisoslashib
qolishidir. Ko‘rinib turibdiki ona tili ta’lim
jarayonida mustaqil ta’lim topshiriqlari orqali
muammoli ta’limga yo‘l ochib berildi. Muammoli
ta’lim texnologiyasi esa ijrochilikdan ijodiy
faoliyatga o‘tishni ta’minlaydi. Bugun Yangi
O‘zbekistonga ijrochi emas, ijodiy tafakkur sohiblari
kerak. Muammoli ta’limning ma’lum bir bosqichida
talabalar hali muammolarni o‘zlari hal qila
olmaydilar va shuning uchun o‘qituvchi muammoni
tadqiq qilish, uning yechimini boshidan oxirigacha
belgilash yo‘lini ko‘rsatadi. Bu usuldagi talabalar esa
ishtirokchilar emas, balki kuzatuvchi bo‘lsa-da, bilib
olish qiyinchiliklarini hal qilishni o‘rganadilar.
Ona tili ta’limida qisman izlanuvchanlik
ta’lim metodidan ham foydalaniladi, uning mohiyati
quyidagi xususiyatlarda ifodalanadi:
– bilim talabalarga “tayyor” shaklda taklif
etilmaydi, ularni mustaqil ravishda chiqarish kerak;
– o‘qituvchi bilimlarni xabar yoki taqdim
etishni tashkil etmaydi, balki turli vositalar asosida
yangi bilimlarni izlanadi;
– o‘qituvchi rahbarligida talabalar mustaqil
mulohaza
yuritadilar,
paydo
bo‘lgan
bilish
muammolarini hal qiladilar, muammoli vaziyatlarni
yaratadilar va hal qiladilar, tahlil qiladilar, xulosa
chiqaradilar va natijada ongli mustahkam bilim hosil
qiladilar.
Mustaqil ta’lim topshiriqlari oliy ta’lim darslik
va qo‘llanmalarining ham asosiy qismini tashkil
etishi kerak. Oliy ta’limda mustaqil ta’lim
topshiriqlarini tuzish va ulardan foydalanish bo‘yicha
alohida fanlar tashkil etilishi lozim. Mavjud o‘quv
predmetlarning mavzu va yo‘nalishidan kelib chiqib,
oliy ta’limdagi mustaqil ta’lim topshiriqlarini
mazmun jihatidan 3 ga ajaratish mumkin:
1. “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fani bo‘yicha
tuziladigan mustaqil ta’lim o‘quv topshiriqlari.
2. “O‘zbek tili” fani bo‘yicha mustaqil ta’lim
topshiriqlari.
3. “O‘zbek tili o‘qitish metodikasi” fani bo‘yicha
tuziladigan mustaqil ta’lim topshiriqlar.
Bu o‘rinda filologiya va o‘zbek tillarni
o‘qitish yo‘nalishlarida o‘qitiladigan “Hozirgi
o‘zbek adabiy tili” va boshqa mutaxassislik fanlari
mazmuni tilshunoslik ilmi asoslarini o‘rgatish
nazarda tutiladi. Shu ma’noda bu borada tuziladigan
mustaqil ta’lim topshiriqlari talabalarni fikrlashga
undaydigan, bir fikrni ikkinchi bir fikr bilan
taqqoslash va yakuniy xulosani ayta oladigan nutqiy
ko‘nikmalarni rivojlantirishga xizmat qilishi lozim.
Mavjud
darsliklardagi
mustaqil
ta’lim o‘quv
topshiriqlari ma’lumotlarni yodlab, keyin yana qayta
aytib berishga izlanuvchanlikka mo‘ljallangan.
Izlanuvchanlik quyidagi xususiyatlarga ega
bo‘ladi:
– o‘qituvchi o‘quvchilar bilan birgalikda
muammoni shakllantiradi, uning yechimi guruhda
dars mobaynida aniqlanadi;
– bilim o‘quvchilar bilan bo‘lishilmaydi.
O‘quvchilar muammoni o‘rganish jarayonida uni
mustaqil
oladilar,
olingan
javoblarning
turli
shakllarini taqqoslaydilar. Natijalarga erishish uchun
vositalar ham talabalar tomonidan belgilanadi;
– o‘qituvchining faoliyati muammoni hal
qilish jarayonini tezkor boshqarish;
– ta’lim jarayoni yuqori intensivligi bilan
ajralib turadi, o‘qitishga qiziqish ortadi va olingan
bilimlar chuqur farqlanadi.[12.33].
Mustaqil ta’lim o‘quv topshiriqlari umumiy
ta’limdan tortib, oliy ta’lim darsliklarigacha bo‘lgan
asosiy qismini tashkil qilar ekan, berilayotgan
mustaqil topshiriq ijodiy izlanuvchanlikka va
mantiqiy fikrlashga undaydi.
Darslik masalasiga ham qisman to‘xtalish
lozim. Ta’lim mazmuni o‘quv adabiyotlarida
(darsliklar, ma’lumotnomalar, qo‘shimcha o‘qish
uchun kitoblar, atlaslar, xaritalar, topshiriq va
mashqlar to‘plamlari, bosma asosida daftarlar va
boshqalar) batafsil bayon etilgan.
Darslik o‘quv jarayonida talabalarning ongli
va faol ishtirokini, o‘quv materialining to‘liq asosini
ta’minlashi lozim. Zamonaviy darslik quyidagi
didaktik vazifalarni bajaradi:
- talabalarni mavzularni o‘rganishga da’vat
etadi, ishtiyoq uyg‘otadi;
- talabaga axborot, ma’lumotlarni taqdim
etishning, qidirib topishning mavjud usullari asosida
bilimlarni kengaytirish imkonini beradi;
- dars mashg‘ulotining borishi va natijalarini
tekshirish, o‘z-o‘zini baholash va korreksiyalash,
shuningdek, zarur ko‘nikmalarni hosil qilish uchun
mustaqil ta’lim topshiriqlarini bajarish imkoniyatini
o‘z ichiga oladi.
XULOSA
Demak, xulosa sifatida tadqiqotlarimiz shuni
ko‘rsatadiki, OTM bilan umumiy o‘rta ta’lim
darsliklarida berilgan topshiriqlar bir-biriga juda
yaqin, mustaqil ta’lim topshiriqlari hamda umumiy
topshiriq tuzish metodikasini o‘zida to‘laqonli aks
ettirmaydi,
ularning
metodikasi
mualliflarning
shaxsiy salohiyatiga bog‘liq bo‘lib qolgan, ammo
davr talabi bilan mukammal tadrijiy metodika kasb
etib bormoqda. Bu esa darsliklarda beriladigan
ta’limda OTM metodikasi va lingvodidaktik asoslari
yuzasidan ilmiy-amaliy tadqiqotlar qilishni taqozo
etadi. Bir so‘z bilan aytganda zamonaviy darslik,
innovatsion mediatexnologiyalar asosida ko‘plab
axborot manbalarini o‘ziga birlashtirishi, ularni
tortishi, boshqarishi lozim. Mazkur jarayonda
mustaqil ta’lim o‘quv topshiriqlari o‘quv lug‘atlari,
audio, video materiallar, mashq va topshiriqlar
to‘plami, testlar, ko‘rgazmali vositalar, elektron
resurslar innovatsion mediatexnologiyaga bog‘lay
olishi, ulardan foydalanishda asosiy vosita bo‘lib
xizmat qilishi kerak. Ona tili o‘qitish metodikasida
o‘quv topshiriqlaridan foydalanishning mavjud
holati,
o‘zbek
tili
o‘qitish
metodikasi
mashg‘ulotlarida savol, mashq va topshiriqlarning
berilishi tahliliy o‘rganildi, shuningdek, o‘quv
topshiriqlarini
didaktik
va
nazariy
jihatdan
takomillashtirish bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar
tahlil qilindi. Oliy ta’lim tizimida talabalarni mustaqil
ta’lim olishga o‘rgatish hamda ularning faoliyatini
baholash bo‘yicha kredit-modul tizimiga o‘tilmoqda.
Bunday sharoitda talabalar, asosan, o‘qituvchilar
tomonidan platformaga yuklangan, talabalar uchun
taqdim qilingan topshiriqlarni mustaqil bajaradilar.
Oliy
ta’limda
talabalarni
mustaqil
ta’limga
o‘rgatishning eng samarali yo‘li – bu o‘quv
topshiriqlarini talaba mustaqil izlanishiga mo‘ljallab
tuzib olish mexanizmi ishlab chiqilishi lozim.
Olingan
natijalardan
o‘qitish
samaradorligini
baholash mezoni birdan kattaligi va bilish darajasini
baholash mezoni noldan kattaligini ko‘rish mumkin.
Bundan ma’lumki, tajriba guruhidagi o‘zlashtirish
nazorat guruhidagi o‘zlashtirishdan yuqori ekan.
Demak, talabalarida mustaqil ta’lim olish bo‘yicha
nutqiy
ko‘nikma
hamda
malakalarning
rivojlanganlik
darajasini
aniqlash
yuzasidan
o‘tkazilgan tajriba-sinov ishlari samarador ekan.Har
qanday ta’lim shakli, o‘qitish metodikasi baholash
mezoni bilan yaratilishi lozim. Oliy ta’limning
filologiya, o‘zbek tili va adabiyoti ixtisosliklari
talabalari uchun mustaqil ta’lim topshiriqlari va
ularni baholash mezonlari xorijiy va mahalliy
tajribalarga
tayangan
holda
ishlab
chiqlilishi
maqsadga
muvofiqdir.
Bizning
bu
boradagi
tavsiyalarimiz ham shu yondashuv asosida yaratildi.
Filologik ta’limda mustaqil ta’lim topshiriqlari
bugungi kredit-modul ta’lim tizimi uchun ayniqsa
juda ham zarurdir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
[1]Axmedova M.E (hammualliflikda) Pedagogik
mahorat
va
tibbiy
pedagogikaning
kasbiy
kompetentligi.
O‘quv-uslubiy
qo‘llanma
T.:
“Tibbiyot nashriyoti matbaa uyi MCHJ, 2021-62-
63b.(126)
[2] Axmedova M.E. Modul-kredit tizimida
mustaqil
topshiriqlar
tuzishning
ilmiy-nazariy
asoslari
(tilshunoslik fanlari misolida).
Monografiya.
“Tibbiyot nashriyoti matbaa uyi”, MCHJ. Toshkent
- 2022. 173 bet.
[3].
Axmedova
M.
(hammualliflikda)
–
Pedagogika.
O‘quv qo‘llanma. T.:, Fan va
texnologiya nashriyoti. 2018. — 393 b (102-b).
[4].Axmedova M.E.U.A.Tashkenbayeva.,
E.Suyunova Umumiy pedagogika nazariyasi va
amaliyoti ( Darslik) – T.: Tibbiyot matbaa, 2022.
[5] Axmedova M.E. Rasulova G.K. Kredit-modul
tizimida o‘zbek tili ta’limda mustaqil o‘quv
topshiriqlari
tuzish
va
ulardan
foydalanish
metodikasi.
Uslubiy ko‘rsatma,
“Tibbiyot nashriyoti
matbaa uyi”, MCHJ. Toshkent – 2022. 83 bet.
[6] Ishmuxammedov R.,Abduqodirov A., Pardaev
A.”Ta’limda
innovatsion
texnologiya
(ta’lim
muasassalari pedagog-o‘qituvchilari uchun) amaliy
tavsiyalar”.Tashkent.”Iste'dod” nashriyoti, 2008 y.
Pedagogike.-M.,1994.
[7] Novie pedagogicheskie i informatsionnie
texnologii v sisteme obrazovaniya. / Pod red. Ye.S.
Polat. M. 2002.
[8] Pedagogika /Pod red. P.I. Pidkasistogo. -
M., 1998.
[9] Lerner. I.Ya.Didakticheskie
osnovыimetodov obucheniya.Tekst. –M.: 1981.- 186
c.
[10] Ckatkin M.N.Problemы sovremennoy
didaktiki.-M.: Pedagogika. 1984.- 96c.
[11] To‘xliev B, Inog‘omova R, Abdulahatova
R. Darsliklar bilan ishlash metodikasi. – T.:
TDPU.2008. – 51 b.
[12].To‘xliev B, Inog‘omova R, Abdulahatova R.
Darsliklar
bilan
ishlash
metodikasi.
– T.:
TDPU.2008. – 51 b.
[13].http://lex.uzz – O‘zbekiston Respublikasi
Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi.
