ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
699
BARTOLDNING “СОЧИНЕНИЯ. ТОМ I. ТУРКЕСТАН В ЭПОХУ
МОНГОЛЬСКОГО НАШЕСТВИЯ”
ASARINING YARALISH TARIXI
Muyiddinov Bekali
Buxoro viloyati Osiyo xalqaro universiteti Tarix fani o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10552555
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Bartoldning ilmiy izlanishlarini natijasida yaratilgan
“СОЧИНЕНИЯ. Том I. ТУРКЕСТАН В ЭПОХУ МОНГОЛЬСКОГО НАШЕСТВИЯ”
asarining O’rta asrlar O’rta Osiyo tarixi haqida ma’lumot beruvchi muhim manba ekanligini
ilmiy asosda va mahalliy tarixchilarning asarlariga asoslangan holda ilmiy tahlil qilinadi.
Tayanch so’zlar:
Sankt-Peterburg, Turkiston, V. V. Bartold, O’rta Osiyo, mo’g’ullar,
Movarounnahr, Xuroson, yer egaligi, saroy, qo’zg’olon, shahar, rus tarixchilari.
BARTHOLD’S “СОЧИНЕНИЯ. ТОМ I. ТУРКЕСТАН В ЭПОХУ
МОНГОЛЬСКОГО НАШЕСТВИЯ”
THE HISTORY OF THE CREATION OF THE
WORK
Abstract.
In this article, created as a result of Barthold’s scientific research,
“СОЧИНЕНИЯ. Том I. ТУРКЕСТАН В ЭПОХУ МОНГОЛЬСКОГО НАШЕСТВИЯ” is an
important source of information about the history of the Middle Ages in Central Asia. It is
scientifically analyzed based on the works of local historians.
Key words:
St. Petersburg, Turkestan, V. V. Barthold, Central Asia, Mongols,
Movarounnahr, Khurasan, land ownership, palace, rebellion, city, Russian historians.
СОЧИНЕНИЯ БАРТОЛЬДА. ТОМ I. ИСТОРИЯ СОЗДАНИЯ
ПРОИЗВЕДЕНИЯ ТУРКЕСТАН В ЭПОХУ МОНГОЛЬСКОГО НАШЕСТВИЯ
Аннотация.
В этой статье представлена статья СОЧИНЕНИЯ, созданные в
результате научных исследований Бартольда. Том I. Туркестан V эпоха монгольского
нашествия является важным источником сведений по истории средневековой Средней
Азии и научно анализируется на основе трудов краеведов.
Ключевые слова:
Санкт-Петербург, Туркестан, В. V. Бартольд, Средняя Азия,
монголы, Мавераннахр, Хорасан, землевладение, дворец, восстание, город, русские
историки.
Buyuk rus va sovet o’rta tarixchisi V.V.Bartoldning mo’g’ullar istilosi davrida Turkiston
klassik asari shubhasiz, Sharq tarixshunosligiga eng qimmatli asardir. Ushbu asarning I qismi
1898-yilda nashr etilgan matnlardir. Sankt-Peterburgda o’sha paytda ma’lum bo’lgan fors va Arab
manbalarining tanlangan parchalari (ba’zi hollarda keng) mavjud faqat qo’lyozmalar.
Turkistonning II-qismi yoki tadqiqotning o’zi 1900-yilda Sankt-Peterburgda nashrdan
chiqdi, o’sha yili Turkiston Sankt-Peterburgning Sharq tillari fakultetiga taqdim etildi universitet
magistrlik dissertatsiyasi sifatida. 1928-yilda Turkistonning ingliz nashri nashr etildi, muallif
tomonidan qayta ko’rib chiqilgan va to’ldirilgan yangi materiallar asosida, E. Denison Rossa
so’zboshisi bilan. Ingliz tilidagi tarjimani V.V.Bartoldning o’zi yordam bergan. 1931-yilda
Turkistonning O’zbekcha tarjimasi nashr etildi. 1958-yilda ikkinchi ingliz nashri chiqdi bu
birinchisidan faqat V. V. Bartoldning dissertatsiyani himoya qilish uchun tezislari, shuningdek,
qo’shimchalar va tuzatishlar prof. V. V. Bartoldning Turkiston asari, 1928-yildagi ingliz
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
700
nashrining muqaddimasida E. Denison Ross ta’kidlaganidek, o’rta asr tarixini o’rganishda yangi
davr yaratgan asardir
1
. V.V.Bartold O’rta Osiyo tarixi - deyarli faqat siyosiy - taniqli
sharqshunoslar tomonidan shug’ullangan: N. V. Xanikov, V. V. Grigoryev, P. I. Jlepx, N. I.
Veselovskiy, ammo ularning asarlari alohida xususiy masalalarga bag’ishlangan. V. V. Bartold
birinchi marta O’rta Osiyo tarixini o’rganishni zamonaviy darajaga qo’ydi. Turkistonning birinchi
rus nashridan beri o’tgan 100 yildan ortiq vaqt O’rta Osiyo tarixiga oid juda oz sonli yangi
manbalar ilmiy foydalanishga kiritilgan. Shuning uchun ushbu kitobdagi sharh manbalar bugungi
kungacha o’z ahamiyatini saqlab kelmoqda, sovet olimlari tomonidan ishlab chiqilgan ijtimoiy-
iqtisodiy tarixni davriylashtirish — A. yu.Yakubovskiy, S. P. Tolstoy va boshqalar - umuman
olganda V. V. Bartold sxemasiga juda yaqin. Albatta, O’rta Osiyoning tarixiy rivojlanish
jarayonini o’rganishda ularning davriyligi, aniqrog’i uning sxemasi hali ham juda umumiydir. V.
V. Bartoldda ish rejasini sezilarli darajada o’zgartirdi va arablar istilosidan boshlab ushbu
mamlakatning tarixiy rivojlanishini o’rganishga murojaat qildi
2
. V. V. Bartold VIII asr boshlarida
arablar Movarounnahrni bosib olishlarini ishonchli tarzda ko’rsatdi. U yangi ijtimoiy
munosabatlarni, nisbatan markazlashgan davlatchilikning yangi shakllarini, xususan, yangi soliq
tizimini yangi din — Islom bilan birga olib keldi va Arab yozuvi. Bundan tashqari, V. V. Bartold
Tohiriylar, Safforiylar va Somoniylarning (IX—X asrlar) davlat tuzilmalarining o’ziga xos
xususiyatlarini juda aniq aniqladi, er egalari sinfining turli guruhlari - mulk yer egaligiga
asoslangan va markazdan qochma tendentsiyani (ya’ni feodal) ifodalovchi mahalliy viloyat yer
egalari zodagonlari (dehqonlar) o’rtasidagi kurash. IX-X - asrlarda Movarounnahr va Xurosonda
katta iqtisodiy yuksalishni baholashga imkon beradi. Bu V. V. Bartoldning eng muhim
kashfiyotlaridan biri edi, garchi u undan keyin qilingan xulosalarni chiqarmagan bo’lsa ham uning
tadqiqotlari davomchilari, xususan M. E. Masson va Yakubovskiy
3
.
V. V. Bartoldning turk birlashmalarining migratsiya va zabt etish harakatining o’ziga xos
xususiyati ham xuddi shunday yorqin. Yer egaligi, o’zbek xalqining etnik rivojlanish jihatlari XI
asrda Qoraxoniylar va Saljuqiylar davrida tarqalishi haqida. V. V. Bartold Xorazmshoh davlati
haqida juda yorqin tavsif berdi: u o’zining siyosiy qudratining illyuziyasini, ichki kuchini ko’rsatdi
ushbu yengillikni tushuntirib beradigan uning parchalanishining qarama-qarshiliklari va shartlari.
Shuni ta’kidlash kerakki, xuddi shu bobda keltirilgan ikkita qimmatli ekskursiya: Buxoro
sadrlari - Burxonidlarning ma’naviy knyazligi to’g’risida, Sanjar-Malik boshchiligidagi Buxoroda
hunarmandlar qo’zg’oloni haqida. O’rta Osiyo tarixidagi yangi davrni tavsiflovchi mo’g’ullar
istilosidan keyin (IV bobda), V. V. Bartold shunday berdi. XIII asr boshlarida mo’g’ul
ko’chmanchi jamiyati, mo’g’ul dasht davlatchiligi va mo’g’ul harbiy tashkiloti haqida avvalgi
mo’g’ullardan hech kim kabi ko’p narsalar mavjud emasdi. Chingizxon imperiyasining tarixiy roli
to’g’risida yangi nuqtai nazar bilan. V. V. Bartold keyinchalik sovet va xorijiy tarixiy
adabiyotlarda muhokama mavzusiga aylangan bir qator masalalarni ilgari surdi
4
. VIII asardan to
XV asrgacha bo’lib o’tgan qo’zgolonlarga tahliliy yondashdgan holatda alohida bobda to’xtaladi,
1
Фазлуллах Рашид-ад-Дин. Джами-ат-таварих. Б.: Нагыл Еви, 2011, 247-б
2
Василий Владимирович Б а р т о л ь д. С О Ч И Н Е Н И Я. Т о м I. ТУРКЕСТАН В ЭПОХУ
МОНГОЛЬСКОГО НАШЕСТВИЯ. Москва.1963, 384-б
3
ИБН АЛ-АСИР. АЛ-КАМИЛ ФИ-Т-ТА’РИХ. Ташкент – Цюрих. 2005, 294-b
4
Ozod Masharipov. Xorazmnoma (2-kitob). X.: Xorazm. 2007, 284-b
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
701
birgina 1441-yilda Musha’sha boshchiligidagi Xuzistonda qo’zg’olonlarning boshlang’ich nuqtasi
kommunal erlarni tortib olish edi hokimiyat egalari va bu holda shia harakati qo’zg’atildi
dehqonlar manfaatlarini buzish. Bayroq ostida dinda kambag’allarning borlarga qarshi qo’zg’oloni
bo’lgan.
Shuningdek, sunniy mazhablar - hanifiylar va shofiylar izdoshlarining kurashi - XII - XIII
asr boshlarida Reya, Isfaxon, Nishapur, Merva va boshqa shaharlardagi shialar bilan bir-birlari
bilan sinfiy kurash deb ta’rifladi: din bayrog’i ostida, aftidan, shahar aholisining turli elementlari
va ayniqsa shahar va qishloq o’rtasida iqtisodiy kurash bo’lgan V. V. Bartold ushbu kurashda buni
taklif qildi
5
. O’rta Osiyoda V. V. Bartold asosan boshqa tadqiqotlarida o’zini namoyon qildi,
Turkiston da bu muammolar uchun juda kam joy mavjud.
Bu erda V.V.Bartold asosan xalqaro munosabatlar va davlatlarning siyosiy tarixini yoritdi.
O’rta Osiyo VIII-XIII asr boshlari, shuningdek, ushbu davrdagi O’rta Osiyoning tarixiy va
iqtisodiy geografiyasi. V. V. Bartold g’arbiy Yevropa tarixshunosligidagi soxta ilmiy, ammo juda
qat’iyatli tendentsiyalarning doimiy raqibi edi - irqchilik va evropotsentrizm, u “Sharq xalqlari
Yevropa ma’nosida tarixga ega emas va hech qachon bo’lmagan” degan fikrga qarshi chiqdi.
REFERENCES
1.
Василий Владимирович Б а р т о л ь д. С О Ч И Н Е Н И Я. Т о м I. ТУРКЕСТАН В
ЭПОХУ МОНГОЛЬСКОГО НАШЕСТВИЯ. Москва.1963
2.
Василий Владимирович Б а р т о л ь д. История Туркестана. Т. 1922
3.
ИБН АЛ-АСИР. АЛ-КАМИЛ ФИ-Т-ТА’РИХ. Ташкент – Цюрих. 2005
4.
Ibn Havqal. Kitob suratal-ard. T. 2011
5.
Фазлуллах Рашид-ад-Дин. Джами-ат-таварих. Б.: Нагыл Еви, 2011
6.
Ozod Masharipov. Xorazmnoma (2-kitob). X.: Xorazm. 2007.
7.
Akmal, B., & Ismat, N. (2023). BAQTRIYANING BRONZA DAVRI ARXEOLOGIYA
YODGORLIKLARINING JOYLASHUVI VA MODDIY MADANIYATI.
Innovations in
Technology and Science Education
,
2
(8), 73-80.
8.
Bobohusenov Akmal. (2023). BUXORO VOHSINING ANTIK DAVRI SHISHA
BUYUMLARI.
TADQIQOTLAR
,
25
(2),
208–211.
Retrieved
from
http://tadqiqotlar.uz/index.php/new/article/view/307
9.
Bobohusenov Akmal Ashurovich. (2023). THE MATERIAL CULTURE OF THE TOMBS
OF THE ANCIENT AND EARLY MEDIEVAL PERIOD.
International Journal Of History
And Political Sciences
,
3
(11), 24–29.
https://doi.org/10.37547/ijhps/Volume03Issue11-06
10.
Ashurovich, B. A. (2023). VARAKHSHA MURAL GANCH AND CLAY
PAINTINGS.
International Journal Of History And Political Sciences
,
3
(12), 48-53.
11.
Akmal, B. (2023). ANTIK VA ILK O ‘RTA ASRLAR DAVRI MOZOR-QO‘RG‘ONLARI
MODDIY MADANIYATI.
ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В
МИРЕ
,
35
(3), 65-70.
5
Ibn Havqal.
Kitob suratal-ard. T. 2011, 174-b
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
702
12.
Bobohusenov,
A.
(2023).
BUXORO
VOHASINING
ANTIK
DAVRI
YODGORLIKLARI.
SCHOLAR
,
1
(28), 298-302.
13.
Akmal, B. (2023). QADIMGI BAQTRIYA MADANIYATI VA YODGORLIKLARI
TIPOLOGIYASI.
TA'LIM VA RIVOJLANISH TAHLILI ONLAYN ILMIY JURNALI
,
3
(7),
100-102.
14.
Akmal, B. (2023). BUXORO VOHASI QOYATOSH SURATLARINING DAVRIY
TASNIFI.
ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ
,
29
(1),
142-146.
15.
Bobohusenov, A. (2023). QADIMGI VARAXSHA DEVORIY GANCH VA LOY
BEZAKLARI.
SCHOLAR
,
1
(28), 303-308.
