513
XIZMAT ITLARINI TAYYORLASHDA ETOLOGIYANING AHAMIYATI VA
BUGUNGI KUNDAGI MASALA
Xasanov Maxsudali Maxmudovich
Oʻzbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Kinologiya xizmati boshligʻi, podpolkovnik
https://doi.org/10.5281/zenodo.10608264
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Oʻzbekiston Respublikasi huquqni muhofaza qiluvchi
organlar tizimida kinologiya xizmatida xizmat itlarini tayyorlashda ularning xulq-atvori hamda
xarakterini izohlab oʻrganish -etologiyaning ahamiyati haqidagi maʼlumotlar yoritib berilgan.
Tayanch soʻzlar:
kinologiya, etologiya, evolyutsiya, umumiy mashq kursi, maxsus mashq
kursi, it zotlari, oʻrgatish usullari, xulq-atvor, xarakter.
IMPORTANCE OF ETHOLOGY IN SERVICE DOG TRAINING AND TODAY'S
ISSUES
Abstract.
In this article, the information about the importance of ethology in the training
of service dogs in the canine service in the system of law enforcement bodies of the Republic of
Uzbekistan is explained.
Key words:
kenology, ethology, evolution, general training course, special training course,
dog breeds, training methods, behavior, character.
ЗНАЧЕНИЕ ЭТОЛОГИИ В ДРЕССИРОВОЧНОЙ СОБАКЕ И ПРОБЛЕМЫ
СОВРЕМЕННОСТИ
Аннотация.
В данной статье поясняются сведения о значении этологии в
подготовке служебных собак кинологической службы в системе органов внутренних дел
Республики Узбекистан.
Ключевые слова:
кенология, этология, эволюция, общий курс дрессировки,
специальный курс дрессировки, породы собак, методы дрессировки, поведение, характер.
Dunyo evolyutsiyasiga nazar tashlaydigan boʻlsak, it – hayvonlar orasida odam uchun eng
sodiq jonivor hisoblanganiga amin boʻlamiz.
Taʼkidlash joizki, J.Kyuvening fikriga koʻra itlar insoniyat uchun eng noyob, foydali va oʻta
mukammal topilmalardan biridir. Insoniyat evolyutsiyasi
va odamlarning qadimgi turarjoy manzillarini oʻrganish jarayonida arxeologlar tomonidan
topilgan qazilmalardagi hayvonlar qoldiqlari hamda tosh devorlarga oʻyib ishlangan rasmlarga
asoslangan holda odamlar gʻorlarda yashab, ovchilik bilan shugʻullangan davrlardayoq hayvonlar
bilan oʻzaro yaqin munosabatda boʻlganligini amin boʻlamiz.
514
Inson itlarning oʻta zehnliligi, hidlarni oʻtkir sezishi, yaxshi koʻrishi, eshitishi, tez chopishi
va chidamliligini oldindan sezib, ularni boshqa hayvonlarga nisbatan oʻziga yaqinlashtirgan.
Odam va hayvonlarning simbiozi, yaʼni bir-biriga foydasi tegishiga asoslangan oʻzaro yaqinlashuv
davrida hayvonlardan faqat xoʻjalik va chorva maqsadlarida foydalanilgan. Yaʼni qadimiy
odamlar hayvonlarni jismoniy ishlarni bajarish hamda jun, sut, goʻsht, teri kabi mahsulotlar
olishda foydalanish maqsadida koʻpaytirilgan va parvarishlangan.
Bugungi kunda hammaga maʼlum boʻlgan va keng tarqalgan uy hayvonlari ibtidoiy
davrlardan boshlangan xonakilashtirish jarayonining mahsuli boʻlib, uy hayvonlari orasida alohida
oʻziga xos oʻrin tutgan hayvon zoti - bu it hisoblanadi.
Etologiya
–jonzotlarning xatti-xarakatlari, tabiat bilan uygʻunligi
va oʻzaro munosabatlari, xaqidagi fan boʻlib, biologiyaning hayvonlarni
xulq - atvorini oʻrganish yoʻnalishlaridan biri hisoblanadi. Etologiya soʻzi yunon tilidan ethos -
xulq- atvor, logos- fan maʼnosini bildiradi, asosan jonzotlar
xulq-atvorining genetik jihatdan aniqlangan (irsiy, instinktiv) tarkibiy qismlari va ularning
evolyutsiyasi muammolarini tahlil qilish bilan shugʻullanadi. Bu atama biologiyaga 1859-yilda
fransuz zoologi I. Geoffroy Saint-Hilaire tomonidan kiritilgan boʻlib, etologiyaning hayvonlar
xulq-atvorini, oʻz turlariga xos xususiyatlari bilan shugʻullanishini koʻrsatadi.
Tabiiy sharoitlarda hayvonlarning yuzaga chiqaradigan asosiy
xatti-harakatlarini rivojlantirish va oʻrganish ishlari uzoq tarixga ega. Tabiatshunoslarining
asarlarida 18-19 asrlarda instinktiv xatti-harakatlar toifasini aniqlash va aniq belgilashga imkon
bergan ulkan tavsiflovchi (nemis olimi
G. Reymarus, fransuz olimlari J. L. Buffon va J. A. Fabre) va qisman eksperimental (fransuz
zoologi F. Kuviyer) materiallar Darvinning evolyutsiya nazariyasini rivojlanishiga bevosita taʼsir
koʻrsatgan. Ushbu hayvonlarning tabiiy sharoitlarda oʻzini tutishi toʻgʻrisida toʻplagan koʻplab
faktlar, ulardagi xulq-atvorning asosiy toifalarini ajratib olishga asos boʻlib, ulardagi instinktiv
reaksiyalarni taxlil qilishga imkon berdi.
Instinkt - tugʻma xis – tuygʻular va avloddan-avlodga oʻtuvchi shartsiz reflekslardan iborat
tushuncha boʻlib, jonzotlardagi oʻrganish, tabiiy moslashish
va elementar fikrlash qobiliyatlarining asosini tashkil etuvchi omil hisoblanadi. Hayvonlarning
instinktlari oʻziga xos xususiyati va yoʻnalishlari mavjud (1-rasm).
515
1-rasm. Hayvonlarning instinkt oʻziga xos xususiyatlari
1
Bulardan tashqari intstinktlarning bir necha yoʻnalishdagi turlari mavjud boʻlib, ularning
xar biri oʻz yoʻnalishlaridagi qoʻzgʻatuvchilarga javob reaksiyasi sifatida faoliyat olib boradi.
Masalan; - vegetativ instinktlar – organizm ichki sekretsiya bezlarining ishini olib boradi, yaʼni-
soʻlak ishlab chiqarish, turli bezlarning zarur vaqtda kerakli suyuqliklarini ishlab chiqarish, ovqat
xazm qilish sistemasi va x.k.z. Xulqiy instinktlar yaʼni – ozuqaviy instinktlar, himoya instinktlari,
aniqlash instinktlari, jinsiy instinktlar, ota – onalik instinktlari, oʻyin instinktlari, ovchilik
instinktlari va x.k.z.
Ch.Darvin taʼlimoti hayvonlarning xulq-atvori belgilari, xamda ularning tuzilish belgilari
- irsiyat va oʻzgaruvchanlik asosida ajralib turishini taʼkidlaydi.
U instinktlar misolida, tabiiy tanlanish jarayonida xulq-atvor xususiyatlarini shakllantirishi
mumkin boʻlgan usullarini koʻrsatib oʻtgan. Etologik gʻoyalarning shakllanishiga ingliz olimi D.
Spalding, amerikalik olim C. O. Uitman va nemis olimi O.Uitmanlarning tadqiqotlari bevosita
taʼsir koʻrsatgan.
Xaynrot tomonidan, instinktlarda xulq-atvorning ayrim shakllari tugʻma asosga, ifoda
doimiyligiga va turlarning oʻziga xosligiga ega ekanligi eksperimental ravishda koʻrsatilgan.
Etologiya jonzotlar xulq-atvorini tadqiq qilishning fiziologik
va psixologik yoʻnalishlaridan (zoopsixologiya, bixeviorizm va boshqalar) farq qiluvchi mustaqil
ilmiy yoʻnalish sifatida, 20-asrning 30-yillarida shakllana boshlagan. Uning tan olingan asoschilari
avstriyalik zoolog
K. Lorens va gollandiyalik zoolog N. Tinbergenlar hisoblanadi. Lorensning nazariy asarlarida
(1931-37), avvalgilarning asosiy qarashlari amerikalik olimlar
1
Maʼlumotlar asosida muallif ishlanmasi.
HAYVONLARNING INSTINKT TURLARI
VA YOʻNALISHLARI
Оrganizmning oʻzini asrash
instinkt
lari
Naslini davom ettirish
instinktlari
516
Ch. Uitman va V. Kreg, nemis-J. Ikskul va O. Xaynrot va boshqa sohalarning bir qator olimlari
(fransuz olimi J. Loyeb, amerikalik olimlar G. Jennings, V. Makdugal va boshqalar.). Lorens,
Tinbergen va ularning izdoshlari (gollandiyalik olim
G. Behrends, nemis olimlari V. Vikler va P. Leyxauzen va boshqalar) asarlarida instinktiv xatti-
harakatlar nazariyasining asoslari keltirilgan.
Etologiya gʻoyalarining rivojlanishi va tan olinishi davri Yevropada
20-asrning 30- yillari oʻrtalaridan 50-yillarning oxirigacha davom etdi. Aqshda etologik
tushunchalar dastlab zoopsixologlar va bixevioristlarning keskin qarshiliklariga sabab boʻlgan.
Bixeviorizm - bu inson va hayvonlar xulq-atvorini belgilaydigan umumiy qonuniyatlarni
oʻrganishga qaratilgan psixologiya yoʻnalishidir. Bixeviorizm oʻz nazariyasida - falsafa,
metodologiya va psixologik nazariya elementlarini birlashtiradi. Bu oʻn toʻqqizinchi asrning
oxirida chuqur psixologiya va boshqa anʼanaviy psixologiya shakllariga reaksiya sifatida paydo
boʻlgan. Xulq-atvor nuqtayi nazaridan, odatda “aql” yoki “aqliy hayot” deb tushuniladigan
xodisalar - shunchaki psixologiya nimani oʻrganishi kerakligi haqidagi mavhumlikdir – deb qabul
qilinib, shu kontekstda stimul va javob oʻrtasidagi aloqalar taxliliy oʻrganiladi. Ushbu taʼlimot
namoyondalari tomonidan etologik tushunchalarga keskin qarshi chiqadigan nazariya asoslari,
dastlabki paytlarda nomutanosibliklarni yuzaga keltirgan.
Etologik qarashlarning keyingi evolyutsiyasi, bir tomondan, fiziologlar
va psixologlarning tanqidlari taʼsiri ostida, ikkinchi tomondan, etologlarning yangi avlodi
tomonidan ekologiya, neyrofiziologiya va boshqa bir qator fanlarning ilgʻor gʻoyalarini faol idrok
etishi tufayli rivojdana boshladi. Natijada, 60-70-yillarda. Lorens-Tinbergen taʼlimotining asl
tushunchalarini oʻzgartirish va ularni boshqa xulq-atvor va biologik fanlarning qoidalari bilan
sintez qilish tendensiyasi yuzaga keldi. Etologiya asta-sekin inkor qilingan intizom xarakterini
yoʻqotib, bosqmchma-bosqich rivojlanayotgan, jonzotlar xulq-atvori fanining bir qismiga aylana
boshladi. Etologiya - dala zoologiyasi (asosan ornitologiya) va evolyutsiya taʼlimotlari asosida
paydo boʻlib, shu bilan birga - fiziologiya, ekologiya, populyatsiya genetikasi, xamda xulq-atvor
genetikasi bilan yaqin boʻlgan, doimiy ravishda oʻsib boruvchi aloqalar bilan bogʻliq fandir.
Rossiyada oʻtgan asrning oxiridan boshlab hayvonlarning
xatti-harakatlari boʻyicha turli xil tadqiqotlar oʻtkazilgan, ularning baʼzilari oʻz gʻoyalari va
usullarining ifodalanishi boʻyicha etologiyaga yaqin boʻlgan yoʻnalishda edi (V. A. Vagner, A. N.
Promptov).
Shunga qaramay, anʼanaviy etologik maktablarning qarashlari sobiq ittifoq davrida oʻz
vaqtida tan olinmadi va alohida rivojlantirilmadi. Bu holat 20-asrning 60-yillarida oʻzgara
517
boshladi, bunga xorijiy etologlarning ilmiy tadqiqotlari natijalari yozilgan kitoblarini tarjima qilish
ishlari katta turtki boʻlib xizmat qildi. Sobiq ittifoq davrida bir nechta ilmiy markazlar ekologik-
fiziologik
va fiziologik-genetik usullar sinteziga asoslangan etologik tadqiqotlarni rivojlantirib faoliyat
yuritib kelishgan.
A.N.Promptov nomidagi hayvonlarning evolyutsiya va ekologik morfologiyasi institutida
Seversov ontogenez xususiyatlarini, kooperativ aloqa mexanizmlarining tuzilishini, asosan akustik
va kimyoviy xususiyatlarini aniqlash boʻyicha, sut emizuvchilar va qushlarning xatti-harakatlarini,
xar xil sharoitlarda yuzaga chiqishi xususida turli xil tadqiqotlar olib borgan. Moskva
universitetida jamoalar tuzilishi
va akustik signalizatsiya (N. P. Naumov va boshq.), hayvonlarning elementar intellektual faoliyati
boʻyicha tadqiqotlar olib borilib kelgan. Hayvonlarning
xulq-atvori genetikasini oʻrganish markazlari Leningrad universiteti va I. P. Pavlov fiziologiya
institutida bu ish M. E. tomonidan boshlangan. Lobashov va boshqalar tomonidan davom
etdirilgan, SSSR fanlar akademiyasining sitologiya va Genetika instituti (D. K. Belyayev va
boshq.) tomonidan bir qator ishlar olib borilgan. Shu jumladan jonzotlarning xulq-atvorini
oʻrganish bir necha boshqa ilmiy muassasalarda, shuningdek qoʻriqxonalarda oʻtkazilib kelgan.
Anʼanaviy etologiyaning asosiy qoidalari
Etologlar tomonidan ishlab chiqilgan konsepsiyalar uchun asos boʻlib, jonzot ontogenezida
bir qator xulq-atvor harakatlarini shakllanishining oʻziga xos xususiyatlari haqidagi maʼlumotlar
xizmat qiladi. Ulardan baʼzilari qatʼiy stereotipik harakatlar ketma-ketligini ifodalaydi va ular
odatda ushbu turning barchalariga xos boʻladi. Shuningdek, ontogenezning maʼlum bir davrida
maxsus tayyorgarliksiz yuzaga chiqadi. Bunday xatti-harakatlar Lorens tomonidan ishlab
chaqirilgan tugʻma instinktiv harakatlar yoki irsiy muvofiqlashtirilgan harakatlar sifatida namoyon
boʻladi.
Xulq-atvorning elementar birliklari sifatida instinktiv harakatlar toifasini aniqlash, xulq-
atvorning genotipik asoslari, individual xulq-atvor xususiyatlarining ontogenezida, ekologik va
genotip taʼsirining kombinatsiyasi va korrelyatsiyasi masalalarini nazariy taxlil qilish
imkoniyatini yaratdi. Rivojlanishi genotipik tarzda toʻliq aniqlangan va maʼlum ekologik omillar
taʼsiri ostida rivojlanish jarayonida “olingan” belgilaridan farqli oʻlaroq, uni shakllantirish uchun
maxsus tayyorgarlik yoki tayyorgarlikni talab qilmaydigan xatti-harakatlarni koʻrsatish uchun
etologiyada “tugʻma” tushunchasi qoʻllanilgan. Etologlar tomonidan, shakllangan xulq-atvor
518
faoliyatini, tugʻma va orttirilgan komponentlarning oʻzaro murakkab bogʻlanishi sifatida koʻrib
chiqildi.
Zamonaviy etologiyaning yoʻnalishlaridan biri bu inson xulq-аtvorini oʻrganish
yoʻnalishidir (Tinbergen, nemis olimi I. Eybl - Eybesfeldt, ingliz
olimi - J. Krok va boshqalar.). Ushbu tadqiqotlar Darvin gʻoyalarining bevosita davomi va
rivojlantirilishi boʻlib, buning oqibatida ular oʻzlarining “odamlar
va hayvonlarda hissiyotlarni ifodalash” asarlarida, inson xulq-atvorining biologik asoslarini
oʻrganishga asos solishgan. Shu bilan birga, etologlar asosiy vazifani hayvonlarning xatti-
harakatlarini oʻrganish jarayonini obyektiv roʻyxatga olish
va etologiyada muvaffaqiyatli sinovdan oʻtgan usullar, hamda yondashuvlar asosida insonning
baʼzi instinktiv harakatlari va biologik ahamiyatga ega boʻlgan qoʻzgʻatuvchilarga reaksiyalarini
aniq tavsiflash deb hisoblashadi. Ushbu tadqiqotlar evolyutsiya tushunchalarni rivojlantirishning
muhim bosqichlari hisoblanadi, chunki ular odamlarni biologik tur sifatida hayvonlardan ajratib
turadigan toʻsiq haqidagi idealistik gʻoyalarni yoʻq qilishga yordam beradi.
Etologik tadqiqotlarning rivojlanishi, inson faoliyatining koʻp jihatlarini oʻrganish uchun
katta ahamiyatga ega. Masalan, atrof-muhitga antropogen davri taʼsirining kuchayishi tufayli
hayvonot dunyosini muhofaza qilish, rekonstruksiya qilish va ulardan oqilona foydalanish
muammolarini muvaffaqiyatli hal qilish uchun hayvonlarning tabiiy muhitdagi xatti-harakatlarini
chuqur oʻrganish zarur boʻladi. Hayvonlarning xatti-harakatlarini bilish qishloq xoʻjaligining bir
qator sohalari uchun katta ahamiyatga ega. Sovet olimi D. K. Belyayev va uning hamkorlarining
asarlari koʻrsatganidek, moʻynali hayvonlarni xulq-atvor belgilari boʻyicha tanlash, bir qator
iqtisodiy muhim belgilarga chuqur taʼsir koʻrsatishi mumkin.
Qishloq xoʻjaligi hayvonlarining guruhga oid xatti-harakatlarini, oʻziga xos xususiyatlarini
oʻrganish, ularni parvarish qilish va chorvachilikni rivojlantirish, ularni koʻpaytirishning sanoat
usullarini keng joriy etish bilan bogʻliq holda, alohida ahamiyatga egadir.
REFERENCES
1.
Н.
Панов. Этология -
ее истоки, становление и место в исследовании поведения, М.,
1975;
2.
Крушинский Л. В., Биологические основы рассудочной деятельности, М., 1977;
3.
Тинберген Н., Поведение животных, пер. с англ., М., 1969;
4.
Лоренц К. 3., Кольцо царя Соломона - инглиз тилидан таржима, 1970; Хайнд Р. А.,
Поведение животных - инглиз тилидан таржима,М., 1975;
519
5.
Jayпеs J., The historical origins of «ethology» and «comparative psychology», «Animal
Behaviour», 1969, v. 17, № 4;
6.
Function and evolution of behaviour, ed. P. Н. Klopfer and J. P. Hailman, Reading (Mass.),
1972;
7.
Лоренц K., Über tierisches und menschliches Verhalten, Bd 1—2, Münch., 1973—74.
8.
Панов Е.Н., 2005а. Судьбы сравнительной этологии// Зоол.ж. Т.84. №1. С.104-123.
9.
Шлейдт В., Якалис Г., Доннелли М., Маккарри М., 1984.
10.
Кўк кўкракли бедана етограммаси (Cотурних чиненсис)// Зеицчр мисолида
келтирилган standart етограмма учун таклиф. фüр Тиерпсйчол. Бд.64. H. 3-4. S. 193-
220.
11.
Evans Ч., 1997. Йўналтирувчи signal / / Этологияда истиқболлар. Вол.12. P. 99-143.
12.
http://galliform.bhs.mq.edu.au/Reprints/Evans97.pdf
