ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
293
KULOLCHILIK TEXNIKA VA TEXNOLOGIYASINING RIVOJLANISHI
Ismailov Alisher Muratbaevich
Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti
San’atshunoslik kafedrasi óqtuvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10675315
Annotatsiya. Kulolchilik insoniyat hayotidagi eng birinchi kashfiyot, bu albatta turmush
zaruriyati bilan uzviy boglik bo’lgan amaliy izlanishlar natiyjasidir. Kulolchilik – xalq amaliy
sanʼatinig eng qadimiy, gʼoyat qiziqarli turlaridan biri. Kulolchilik xalq amaliy sanʼati turlaridan
boʼlib, hunarmandchilikning loydan, gildan turli buyumlar, idishlar, qurilish materiallari
tayyorlaydigan sohaga kiradi. Kulolchilikda asosiy xomashyo tabiiy tuproq boʼlib, loy qancha
koʼp pishitilsa, sopolning sifati shuncha yaxshi boʼladi.
Kalit so’zlar: Kulolchilik, chinni, amaliy sanʼat, hunarmandchilik.
DEVELOPMENT OF POTTERY TECHNIQUE AND TECHNOLOGY
Abstract. Pottery is the first discovery in the life of mankind, it is the result of practical
research that is inextricably linked with the necessity of life. Pottery is one of the oldest and most
interesting forms of folk art. Pottery is one of the types of applied folk art, and it belongs to the
field of crafts that makes various objects, dishes, building materials from clay. The main raw
material in pottery is natural soil, and the longer the clay is baked, the better the quality of the
pottery.
Key words: Pottery, porcelain, applied arts, crafts.
РАЗВИТИЕ ТЕХНИКИ И ТЕХНОЛОГИИ ГОНЧАРНОГО ДЕЛА.
Аннотация. Керамика – первое открытие в жизни человечества, это результат
практических исследований, неразрывно связанных с необходимостью жизни. Гончарное
дело – один из древнейших и интереснейших видов народного искусства. Гончарное дело
является одним из видов прикладного народного творчества и относится к области
ремесел, изготавливающих из глины различные предметы, посуду, строительные
материалы. Основным сырьем в гончарном деле является природная почва, и чем дольше
обжигается глина, тем лучше качество керамики.
Ключевые слова: Гончарное дело, фарфор, прикладное искусство, ремесла.
Mamlakatimizda qadimdan milliy qadriyat sifatida rivojlanib kelayotgan kulolchilik
an’analarini asrab-avaylash, xalqaro miqyosdagi nufuzini oshirish, har bir oila, jamoa, idora va
tashkilotlarda uni keng targ‘ib etish, xalq ustalarining mehnatini munosib rag‘batlantirish,
aholining keng qatlamlarini, ayniqsa yoshlarni jalb etish orqali sifatli kulolchilik mahsulotlarini
ichki va tashqi bozorga chiqarish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish maqsadida “Kulolchilikni
jadal rivojlantirish va qo’llab-quvvatlash chora tadbirlari” to’g’risidagi 23.03.2021 yildagi
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-5033-son qarorida an’anaviy va zamonaviy
kulolchilikni yanada rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari, O‘zbekiston Respublikasida
kulolchilik mahsulotlari ishlab chiqarishni kengaytirish va sanoat darajasiga olib chiqish kabi
masalarga kata itibor qaratilgan.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
294
Kulolchilik insoniyat hayotidagi eng birinchi kashfiyot, bu albatta turmush zaruriyati bilan
uzviy boglik bo’lgan amaliy izlanishlar natiyjasidir. Kulolchilik – xalq amaliy sanʼatinig eng
qadimiy, gʼoyat qiziqarli turlaridan biri.
Kulolchilik xalq amaliy sanʼati turlaridan boʼlib, hunarmandchilikning loydan, gildan turli
buyumlar, idishlar, qurilish materiallari tayyorlaydigan sohaga kiradi. Kulolchilikda asosiy
xomashyo tabiiy tuproq boʼlib, loy qancha koʼp pishitilsa, sopolning sifati shuncha yaxshi boʼladi.
Kulolchilik san’ati qadimgi Misr, Ossuriya, Bobil, Yunoniston va Xitoyda yuksak
taraqqiyotga erishgan. Mamlakatimiz hududida kulolchiliknig koʼplab asosiy maktab va
markazlari mavjud. Rishton, Buxoro, Gʼurumsaroy, Toshkent, Xorazm, Samarqand va
Qashqadaryo kulolchilik maktablarini sanash mumkin. Ushbu kulolchilik maktablari bir biridan
yaratilgan mahsulotlarni tayyorlanish uslubi, naqsh-gullari, rangi va pardozi bilan biri-biridan
farqlanadi. Shu jumladan Qoraqalpoǵiston hududida ham kulolchilik buyimlarini ishlab
chiqarganligini tarixiy arxeologiya topilmalardan bilib olsak bo’ladi. Bu buyimlar hozirgi paytta
I.V. Savickiy nomli Qoraqalpoq davlat muzeyida saqlanib kelinmoqda.
Kulolchilik buyumlari sopol va keramika deb atalmish chinni, fayans va mayolikalardan
tayyorlanadi. Badiiy kulolchilik atamasi XIX asrning oxirlarida paydo bo'lgan va odatda faqat
o'sha davrdan boshlab ishlab chiqarilgan sopol idishlar uchun ishlatiladi.
Hozirgi kunda badiiy bezatish usuli, shakli va tayyorlanish usullariga koʻra quyidagi
kulolchilik maktablari mavjud: Fargʻona (asosiy markazlari — Rishton, Furumsaroy), Buxoro-
Samarqand (asosiy markazlari — Samarqand, Urgut, Gʻijduvon, Uba), Xorazm (asosiy markazlari
— Madir, Kattabogʻ qishloqlari), Toshkent. Har bir maktab oʻziningrivojlanish va ijodiy
tamoyillari, yetakchi markaz va ustalari, oʻzigagiva xos xususiyatlarigaega boʻlish bilan birga
asosiy badiiy umumiylikni ham saqlagan. Fargʻova (Rishton)da kulolchilikning anʼanaviy badiiy
va ishlab chiqarish usullari qaytatiklandi, ishkrrli sir tayyorlash yoʻlga qoʻyildi. M. Ismoilov, I.
Komilov, U. Ashurov, U.Qosimov, Sh. Yusupov, A. Vazirov, M. Saidov va boshqa ustalar
yaratgan buyumlar (lagan, kosalar, don mahsulotlari uchun katta xumlar) shakl jihatidan ham
bezak jihatdan ham rangbarangdir. Gʻurumsaroy kulolchilik buyumlariga bezakning mahobatli
oydinligi va soddalik xosdir,bu maktab vakili usta M. Turopov sir tayyorlashdan tortib to naqsh
chizishgacha boʻlganbarcha ishlarni faqat anʼanaviy usulda bajargan, bu anʼanani uning shogirdi
V. Buvayev va boshqalar davom ettirmoqda, yangi ijodiy yangiliklar yaratishda izlanmoqda
(jumladan, mahobatli laganlar hajmini kichraytirish va boshqalar).Buxoro-Samarqand kulolchilik
maktabi buyumlarining jarangdor nafisligida qoʻrgʻoshinli sir va sargʻish-yashil, jigarrang
boʻyoqlar g’risidamuhim oʻrin tutadi. "Afrosiyob sopoli" anʼanalariga asoslanib tayyorlanilgan
buyumlar bezagida oʻsimliksimon naqshlar yetakchilik qiladi, handasiy naqshlar, hayvonlar
tasvirlari kam ishlatiladi. Ular, asosan, Gʻijduvon kulolchiligida qoʻllaniladi. Gʻijduvon,
Shaxrisabz ustalari moʻyqalamda ishlasalar,
Urgut, Denov ustalari chizma naqshlarni koʻp qoʻllaydilar. Gʻijduvonlik aka-uka Alisher
va Abdulla Narzullayevlar anʼanalarni saqlash, rivojlantirish va vorislarga yetkazishda samarali
mehnat qilmoqda. Ustalar idishlar tubiga hayvonlarning soddalashtirilgan shakli yoki ayrim
qismlarini joylashtiradilar ("dumi burgut", "murgʻi safid", "boyqush", "guli tovus" va boshqalar),
bu shakllar gulsimon naqshga oʻxshab ketishi bilan diqqatga sazovor.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
295
Narzullayevlar yaratgan buyumlarda yangilikni his qilish, anʼanaviy shakllarga erkin
munosabatda boʻlish kabi xususiyatlar aniq koʻzga tashlanadi. Buxoro-Samarqand kulolchilik
maktabi boshqa maktablardan sopol xushtak oʻyinchoqlar
Xorazm kulolchilik maktabi oʻziga xos badiiyligi, bezaklar rangi va ishlanish uslubi bilan
boshqa maktablardan ajralib turadi; uning milliy shaklli oʻziga xos buyumi bodiyadir; naqsh
mujassamoti handasiy va oʻsimliksimon naqshlardan iborat, buyumning markaziy qismiga
arabeska girih tushirish ushbu maktabga xos uslublardan. Usta R. Matchonov (Madir qishlogʻi)
buyumlarga toʻq rang ishlatgan, buyum bezagida havo rang yoki rangning oʻziga xos toʻq tusi
ustunlik qiladi. S. Otajonov (Kattabogʻ qishlogʻi) oq angobdan koʻproq foydalanadi.20-asrning
80-yillarida kulolchilik markazlarida ishlar birmuncha susaydi. Mustaqillik yillarida
Oʻzbekistonda madaniy qadriyatlarga eʼtiborni qaratilishi bu sohaning rivojlanishini taʼminladi.
Har bir hunarni o‘ziga xos mashaqqatli va o‘ziga xos sir-asrorlari bo‘ladi. Qadimdan ota-
bobolarimiz badiiy kulolchilik sirlarini va tajribalarini faqat o‘z shogirdlariga o‘rgatib o‘zga
bolalarga o‘rgatmaganlar. Ota-bobolarimiz asrlar mobaynida kulolchilik sir-asrorlarini o‘rganib
har bir mahsulotni ayniqsa sifatiga, badiiyligicha, foydalanish qulayligiga va uning umrboqiyligiga
alohida e’tibor berib kelganlar. SHuning uchun ular tayyorlagan oddiy spool piyolasidan tortib
sharq me’morchiligini bezab turgan koshinlarning umrboqiyligi dunyo ahlini lol qoldirmoqda. Ha,
bunga erishish uchun ota-bobolarimiz yuqori sifatli g‘oyat chidamli hamda davr sinovlaridan
o‘tgan materiallardan keng foydalanib kelganlar. O‘tmishda tuproqdan, qorachiroq, shamdon,
sarxona, jomashov, xum hamda ovqat pishiriladigan sopol idishlar tayyorlangan, lekin keyingi
vaqtga kelib bularga ehtiyoj bo‘lmagani uchun ular yo‘qolib bormoqda. Hozir tovoq, guldon,
lagan, piyola, tandir va boshqalar ko‘p ishlab chiqarilmoqda. Kulolchilikda asosiy xom ashyo
tuproqdir. Tuproqlarning sof tuproq, qora tuproq, ko‘kimtir, qizil loykor turlari bo‘ladi.
Kulolchilikda ishlatiladigan loy o‘zining xususiyati va ishlatiladigan buyumiga qarab bir
necha gruppalarga bo‘linadi. Loyi guldon — sershirali loy, bu loydan juda nozik guldonlar
yasaladi.
CHarx asosiy qurol bo‘lib, u katta va kichik yog‘och g‘ildirakdan iborat bo‘ladi. YOg‘och
o‘q bilan birlashtiriladi Kulol charxining pastdagi katta g‘ildiragini oyog‘ bilan aylantirib turadi.
Yuqoridagi g‘ildirakka loy quyib undan idish tayyorlaydi. Tayyorlangan idishlar yaxshilab
quritiladi. CHunki yaxshilab quritilgan keyin pechda yorilib ketishi mumkin. U Quritilgan
idishlarni xumda qizdiriladi. Sirlanadigan idishlar sirlanadi yana xumdonda qizdiriladi.
Qadimdan kulollar ma’lum idish yoki buyum bo‘yicha ixtisoslashgan bo‘ladi. Masalan,
kosagar, tandirchi, ko‘zagar va boshqalar deb yuritiladi.
Amaliy san'at, insonni o'rab turgan va uning kundalik hayotiga kiritish uchun tanlagan
hamma narsa uning madaniy xususiyatlarini ifodalaydi, uning estetik fazilatlarini shakllantiradi va
ular tomonidan shakllanadi. Binobarin, amaliy san'atning madaniy jixati faqat ixcham va ko'p
qirrali tarzda davrning madaniy va estetik o'ziga xosligini namoyish etadi. Amaliy san'atning
barcha xilma-xil turlaridan funktsional, maishiy va dekorativ maqsadlar uchun kulolchilik
tadqiqotning eng boy sohasini ifodalaydi. Birinchidan, materialning o'zi, deyarli vaqt ta'siriga ega
bo'lmagan holda, bizga uzoq o'tmishdagi odamlarning hayoti haqida ma'lumot olib keladi va
shuning uchun kulolchilikni o'rganish an'analari deyarli barcha etnografiya, madaniyatshunoslik
va san'at maktablarida rivojlangan. Kulolchilik bizga eng kam tarixiy bo'shliqlar bilan ko'pchilik
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
296
xalqlar madaniyati evolyutsiyasini o'rganish imkonini beradi. Ikkinchidan, keramikaning utilitar
tabiati unga "yuqori" ga mos kelmaydigan madaniy meroslarni o'zida saqlab ilgari yurishga imkon
beradi. Aytishimiz mumkinki, kulolchilik amaliy san'at turi sifatida etnik madaniyatning hayotiga
yoldir. Kulolchilik - pishirilgan loydan tayyorlangan mahsulotlar ishlab chiqarish bilan bog'liq
bo'lgan maxsus san'at turi.
Bugungi hayotimizda kulolchilikni rivojlantirish buyicha Prezidentimiz SH.M. Mirziyoev
tomonidan qarorlar chiqarilib ishlab chiqarishga tadbig’ etilmoqda.
“Kulolchilikni jadal
rivojlantirish va qo’llab-quvvatlash chora tadbirlari” to’g’risidagi 23.03.2021-yildagi O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining PQ-5033-son qarorida an’anaviy va zamonaviy kulolchilikni yanada
rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari, O‘zbekiston Respublikasida kulolchilik mahsulotlari ishlab
chiqarishni kengaytirish va sanoat darajasiga olib chiqish kabi masalarga kata itibor qaratilgan. Bu
allatta yosh ijodkorlarning kasbiy malakalarini oshirishda va yangi O’zbekistonni qurishda kata
imkoniyatlar ochib beradi. Milliy madaniyatimizni yanada ko’tarishda ijodiy ishlar olib borishga
motivaciya bo’lishga ishonamiz.
Qoraqalpoq davlat universiteti San’atshunoslik kafedrasi “badiy kulolchilik” yo’nalishi
talabalari ichida faol talabalardan Salamat Allambergenov mening rahbarligimda Qoraqalpoq
milliy kulolchiligining o’ziga xos bezatish turini amaldga oshirmoqda. U o’zining ijodiy ishlari
bilan xalqaro festivallarga qatnashib milliy kulolchiligimizni rivojlantirishga o’z xissasini qo’shib
kelmoqda.
Qoraqalpoq milliy kulolchiligini bezash uslubi boshqa region kulolchilik maktablaridan
o’zgacha, chunki uning rangi, bezash stili va naqsh motivlari mentalitetka mansub echim topgan.
Qoraqalpoq naqsh stilizaciyasi azal-azaldan o’z tarixiga ega va hozir shu naqsh turlari amaliy
san’at buyimlarida qo’llanib kelinmoqda. Yoshlarimiz kulolchilik renessansining poydevorini
qurishda faol qatnashmoqda.
REFERENCES
1.
Sh.M. Mirziyoev. “Kulolchilikni jadal rivojlantirish va qo’llab-quvvatlash chora
tadbirlari” to’g’risidagi 23.03. 2021 yildagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-
5033-son qarori.
2.
Orınbaevich A. J., Muratbaevich I. A., Alimovich T. M. THE MEANING OF THE
COLOR COMPOSITION IN THE VISUAL ARTS //Spectrum Journal of Innovation,
Reforms and Development. – 2022. – Т. 3. – С. 67-69.
3.
Zakir I. A. M. A. THE IMPORTANCE OF OUR NATIONAL VALUES IN THE
EDUCATION OF YOUTH //Journal of Integrated Education and Research. – 2023. – Т.
2. – №. 6. – С. 61-63.
4.
Muratbaevich
I.
A.,
Zakir
A.
YOSHLAR
TARBIYASIDA
MILLIY
QADRIYATLARIMIZNING AHAMIYATI //Journal of Integrated Education and
Research. – 2023. – Т. 2. – №. 6. – С. 58-60.
5.
Абатов Ж. О. ТАРИХНИ БИЛИШ ОРКАЛИ ТАСВИРИЙ САНЪАТ
НАМУНАЛАРИНИ ТУШУНИШГА ЎРГАТИШ УСУЛЛАРИ. – 2023.
6.
Абатов Ж. О. ИНТЕГРАЦИОН ЁНДАШУВ АСОСИДА ТАСВИРИЙ САНЪАТ
ДАРСЛАРИНИ ЎҚИТИШ. – 2023.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
297
7.
Orinbaevich A. J. An Integrative Approach to Teaching Students to Understand Fine Art
Samples //Journal of Pedagogical Inventions and Practices. – 2023. – Т. 24. – С. 49-53.
8.
Alliyarov M. THE ARCHITECTURE OF THE GOTHIC PERIOD IS ALSO
HISTORICAL //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 5. – С. 182-184.
9.
Alliyarov M. Importance of Excavation Work in the Organization and Enrichment of
Museums //Procedia of Philosophical and Pedagogical Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 6. –
С. 35-40.
10.
Alliyarov M. Architecturetand The Art of Designing //American Journal of Science on
Integration and Human Development (2993-2750). – 2023. – Т. 1. – №. 9. – С. 161-165.
11.
Aziza T. TARIXIY ASARLANING JAMIYAT TARAQQIYOTIDA TUTGAN O’RNI:
“YULDUZLI TUNLAR” ASARINING BOSH G’OYASI //Journal of Integrated
Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 4. – С. 42-46.
12.
Aziza T., Zakir A. The Role of Animated Films Based on the Works of Alisher Navoi in
Shaping Children's Worldview //Zien Journal of Social Sciences and Humanities. – 2022.
– Т. 6. – С. 100-103.
13.
TleumuratovaA.J.
QORAQALPOG'ISTONDA
TEATR
SAN'ATINING
SHAKLLANISHI VA O'ZIGA XOS XUSUSIYATLAR. – 2024.
14.
Tleumuratova A. J. FORMATION AND SPECIFIC FEATURES OF THEATER ART IN
KARAKALPAKSTAN //Modern Science and Research.
– 2024. – Т. 3. – №. 1. – С. 408-411.
15.
Tleumuratova A. JAHON ANIMATSIYA SAN'ATIDA TARIXIY MAVZU,
OBRAZLAR TALQINI VA O’ZBEK ANIMATSIYA SAN’ATIDA TUTGAN O’RNI
//ВЕСТНИК КАРАКАЛПАКСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА
ИМЕНИ БЕРДАХА. – 2023. – Т. 61. – №. 3. – С. 221-223.
16.
Tleumuratova А. HISTORICAL THEME IN WORLD ANIMATION ART,
INTERPRETATION OF IMAGES AND ITS ROLE IN UZBEK ANIMATION ART
//Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 1105-1111.
17.
Хожамуратов
К.
Б.
МАҲОБАТЛИ
РАНГТАСВИР
АСАРЛАРИНИНГ
МАЪНАВИЙАҲАМИЯТИ //Ученый XXI века. – 2022. – №. 2 (83). – С. 31-33.
18.
Bazarbaevich K. K. THE SPIRITUALITY OF MAHOBATLI PAINTING WORKS
IMPORTANCE //Archive of Conferences. – 2021. – С. 224-227.
19.
Xojamuratov Q. B. ISSUES OF THE DEVELOPMENT OF FINE ARTS IN SCHOOLS
//Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 333-336.
20.
Bazarbaevich X. K. TASVIRIY SAN ‘AT DARSLARIDA TALABALARNI MUSTAQIL
TA‘LIM OLISH FAOLIYATIGA YO ‘NALTIRISH METODLARI //BOSHQARUV VA
ETIKA QOIDALARI ONLAYN ILMIY JURNALI. – 2023. – Т. 3. – №. 2. – С. 526-529.
21.
Xojamuratov Q. B. ISSUES OF THE DEVELOPMENT OF FINE ARTS IN SCHOOLS
//Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 333-336.
22.
Tajimuratova S. CONCEPT OF FURTHER DEVELOPMENT OF NATIONAL
CULTURE IN UZBEKISTAN //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 1. –
С. 251-254.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
298
23.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
24.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
25.
Sag’inbaevna T. S. Cultural Life in Uzbekistan during the Years of Independence //Spanish
Journal of Innovation and Integrity. – 2023. – Т. 18. – С. 39-41.
26.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
27.
Saginbaevna T. S. Management and study of culture and art. – 2022.
28.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
29.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
