ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1110
O’ZBEKISTON ENERGETIKA TIZIMIDA ELEKTR ENERGIYA ISHLAB
CHIQARISHDA MUQOBIL ENERGIYAGA MANBASI ULUSHINI OSHIRISH
IMKONIYATLARI TAXLILI.
Babur Nemadjanovich Raymdjanov
Andijon qishloq xo’jaligi va agrotexnologiyalar instituti, “Agroinjeneriya va gidromelioratsiya
fakulteti”, “Elektr energiyasi va nasos stansiyalaridan foydalanish” kafedrasi asistenti.
Turg’unboyeva Moxinur Jobirbek qizi
Andijon qishloq xo’jaligi va agrotexnologiyalar instituti, “Agroinjeneriya va gidromelioratsiya
fakulteti”, “Qishloq va suv xo’jaligida energiya ta’minoti”
yo’nalishi 3-bosqich 105-gurux talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10694569
Annotatsiya. Muqobil energiya manbalari turlaridan biri mikroGESlardir. MikroGES - bu
suvning potensial va kinetik energiyasidan foydalangan holda elektr energiya ishlab chiqarishga
mo’ljallangan qurilmadir. Odatda 100 kVattgacha elektr energiyasi ishlab chiqaradigan
gidroelektrstansiyalarni mikroGESlar deb ataladi. MikroGESlarni tatbiq qilish bilan birgalikda
fermerlar, kichik korhonalar, aholi va tadbirkorlar orasida ommalashtirish orqali yurtimizni
elektr energiyaga bo’lgan ehtiyojini muqobilenergiya xisobiga qondirish imkoniyatiga ega
bo’lamiz.
Kalit so’zlar: Gidroelektr stansiyalar, mikroGESlar, muqobil energiya manbalari, issiqlik
elektr stansiyalari, an’anaviy energiya ishlab chiqarish.
ANALYSIS OF OPPORTUNITIES TO INCREASE THE SHARE OF
ALTERNATIVE ENERGY SOURCES IN THE PRODUCTION OF ELECTRICITY IN
THE ENERGY SYSTEM OF UZBEKISTAN.
Abstract. One type of alternative energy source is micro hydropower. A micro hydropower
is a device designed to generate electrical energy using the potential and kinetic energy of water.
Hydropower plants that normally generate up to 100 kwatt of electricity are called microges.
Together with the implementation of microges, through popularization among farmers, small
farms, residents and entrepreneurs, we will be able to satisfy our country's need for electricity in
an alternative form of energy.
Keywords: Hydroelectric power plants, micro hydropower, alternative energy sources,
thermal power plants, conventional energy production.
АНАЛИЗ ВОЗМОЖНОСТЕЙ УВЕЛИЧЕНИЯ ДОЛИ АЛЬТЕРНАТИВНЫХ
ИСТОЧНИКОВ ЭНЕРГИИ В ПРОИЗВОДСТВЕ ЭЛЕКТРОЭНЕРГИИ В
ЭНЕРГОСИСТЕМЕ УЗБЕКИСТАНА.
Аннотация. Одним из видов альтернативных источников энергии являются
микрогидроэлектростанции.
МикроГЭС
—
устройство,
предназначенное
для
производства электроэнергии с использованием потенциальной и кинетической энергии
воды. Гидроэлектростанции, производящие обычно до 100 кВт электроэнергии,
называются микро-ГЭС. Вместе с реализацией микро-ГЭС у нас появится возможность
обеспечить потребности нашей страны в электроэнергии за счет альтернативной
энергетики, за счет популяризации среди фермеров, малых предприятий, жителей и
предпринимателей.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1111
Ключевые слова: Гидроэлектростанции, микроэлектростанции, альтернативные
источники энергии, тепловые электростанции, традиционное производство энергии.
Bugungi kunda butun dunyoda va shu qatorda Respublikamizda elektr energiya iste’moli
ortib borishi bilan elektr energiyasini ishlab chiqarishni orttirish masalasi talab qilinmoqda. Elektr
energiyasini ishlab chiqarish uchun tabiiy resurslarining zahirasi tobora kamayayotganligi hamda
ananaviy usulda ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasi manbalari ekologiyaga katta zarar
yetkazishi insoniyatdan boshqa usulda elektr energiyasi ishlab chiqarish zaruriyatini
ko’rsatmoqda. Bunday muammolarga hozirgi kundagi yechimlardan biri muqobil energiya
manbalarini xissasini oshirishdir. Muqobil energiya manbalaridan biri gidroelektrostansiyalardir.
Xozirgi kunda Respublikamiz imkoniyatlarini misol qiladigan bo’lsak ko’plab daryo,
kanal, ariq va suv havzalari mavjud va bulardan unumli foydalanib GES orqali elektr energiyasini
ishlab chiqarib muqobil energiyasi ulushini oshirish imkoniyatlari ko’plab mavjud.
Bu esa o’z navbatida energiya resurslarining tejashni va ekologik muhitni yahshilashga
asos bo’lib xizmat qiladi. Ananaviy usulda elektr energiya ishlab chiqarish xisobiga tabiiy yer
qazilma boyliklarining energetik zaxiralari borgan sari kamayib bormoqda va bunga xozirgi kunda
yagona yechim muqobil energiya manbalariga ulushini oshirish zaruriyati mavjud, buning uchun
elektr energiyasi istemolchilari yani fermerlar, kichik korhonalar, aholi va tadbirkorlar orasida
muqobil energiyasi manbaalarini ommalashtirish orqali yurtimizda elektr energiyaga bo’lgan
ehtiyojini qondirish imkoniyatiga ega bo’lamiz. Xozirgi kunda butun dunyoda muqobil energiyasi
manbalari yani quyosh elektr stansiyalari, shamol elektr stansiyalari, bioenergetika va shu qatorda
gidroelektr stansiyalarinini ishga tushirish bo’yicha jadal ishlar olib borilmoqda. Ayni paytda
dunyoning 80 ga yaqin mamlakatlarida muqobil energiya manbalaridan foydalanish dasturlari
asosida ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Bunday tadqiqotlardan biri esa MikroGES (mikro
gidroelektrstansiyalar) qurilmasini joriy qilish va optimallashtirishdir. Kichik va mikro GESlar
kichik gidroenergetika inshootlari hisoblanadi. Elektr energiya ishlab chiqarishning ushbu
yo’nalishida quvvati 5MVt gacha gidroelektr stansiyalari suv resurslari va gidrotexnika
tizimlarining energiyasidan foydalanish bilan shug'ullanadi.
Xozirgi kunda dunyo mamlakatlarining deyarli barchasida gidroelektrostansiyalarni
rivojlantirish bilan birgalikda kichik va mikroGES qurilmalarini ham rivojlantirishga katta etibor
qaratilmoqda. Bizning yurtimizda ham kichik va mikroGESlarga talab va etibor kuchaytirilmoqda.
Bularga misollar keltiradigan bo’lsak Oʻzbekiston Respublikasi prezidentimizning 22.08.2019
dagi PQ-4422- son qarori, 2022-yil 9-sentyabrdagi muqobil energiya manbalari ulushini oshirish
bo’yicha o’tkazgan videoselektorida qo’yilgan masalalar hamda Oʻzbekiston Respublikasi
Prezidenti PF -220 qaroriga asosan qayta tiklanuvchi energiya manbalari hissasini energetika
tizimida oshirish bo’yicha qo’ygan topshiriqlarini ijrosiga javoban shu yo’nalishlarda
mamlakatimizda qator ishlar olib borilmoqda.
Jumladan Prezidentimizning Andijon viloyatiga qilgan oxirgi tashrifida ushbu xududda 41
ta kichik va mikroGESlar qurilishi masalasini qo’ydi. Oʻzbekistonimizning 85% elektr energiyasi
ananaviy usulda yani issiqlik elektr stansiyalari va issiqlik elektr markazlarida ishlab
chiqarilayotganligi va ularda ishlatiladigan tabiiy resurslarning cheklanganligi hamda yildan- yilga
elektr energiyasiga boʻlgan ehtiyojlarning oshib borayotganligi, an’anaviy usuldagi elektr energiya
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1112
ishlab chiqarishidagi atmosferaga chiqarilayotgan zararli gaz moddalarining tabiatga
koʻrsatayotgan salbiy ta’sirini oldini olish uchun muqobil energiyasini ishlab chiqarishini ulushini
orttirish zarurligini ko’rsatmoqda.
MikroGESlarni qurish va rekonstruksiya qilish nafaqat ekologik toza elektr energiyasi
bilan ta’minlash va shu bilan birgalikda elektr energiyasi yetkazib berish muammoli bo’lgan
xududlarni ham elektr energiyasi bilan ta’minlash imkonini beradi.
Qayta tiklanuvchi energiya manbai asosidagi charxpalak tipidagi mikro GES qurilmasi
orqali ishlab chiqarilgan elektr energiyasi: xavfsiz, ishonchli, avtonom rejimda ishlay oladigan,
tannarxi arzon, ishlash muddati yuqoriligi va texnik ishonchli qurilma sifatida ishlaydi. Asosan
kichik suv oqavalaridan foydalanib elektr energiya olinganda bir soatiga 1 kilovatt elektr energiya
ishlab chiqarilib 1000 so’mdan davlatga sotilsa, 1 yilda ishlab chiqarilgan 8640 kilovatt elektr
energiyava narxi 8640000 so’mni tashkil qiladi. Demak sarflangan mablag’lar 1,5 yilda
qoplanadi.
Muqobil energiyasi ananaviy energiya ishlab chiqarishga nisbatan ko’plab afzalliklarga
ega. Afzalliklariga misollar keltirsak: Suv inshootlari konstruksiyasini butunligini saqlanishi, tez
muddatlarda qurib bitkazilishi, oson montaj va demontaj qilinishi, ishlash muddati davomiyligi,
ekologik tozaligi, ishonchli uzluksiz ishlashi, ekspluatatsiya qilish qulayligi, kamchiqimligi va
mustaxkamligi. Bundan tashqari qurilmaning landshaftga, xayvonot olamiga va suvning sifatiga
bezararligi va uzluksiz 24 soat davomida ishlashi shular jumlasidandir. Iqtisodiy samaradorlik
borasida mikro va mini GESlar bu yerda ham ko'plab afzalliklarga ega.
Shu bilan birga, mikro GESlar ham avtonom, ham elektr tarmog'ining bir qismi sifatida
ishlashi mumkin. Eng asosiy afzalliklaridan biri mikroGESlarning kichik o'lchamdagi energiya
ob'ektlari gidroinshootlarini o’zgartirish yoki suv omborlarini tashkil qilishni talab qilmaydi.
Muqobil energiya manbalariga kiruvchi quyosh elektr stansiyalai va shamol elektr stansiyalariga
nisbatan mikroGESlar bir qancha afzaliklarga ega.
Avvalam bor Quyosh elektr stansiyasi va shamol elektr stansiyari nisbatan mikroGESlar
katta yer maydonini egallamasligi, konstruksiyasining ixcham hamda mustaxkamligi, tan
narxining arzonligi va xizmat ko’rsatish qulayligig kabi bir qancha afzalliklarga ega. Aynan o’sha
afzalliklari mikroGESni muqobil energiya manbalari ichida eng ko’p qo’llanilish imkoniyatini
bermoqda. Andijon viloyatida mikroGESlardan foydalanish imkoniyati ko’plab mavjud, chunki
Andijon viloyatining Xonobod shaxrida joylashgan Kampir obod suv omboridan boshlab suv
tarmoqlari butun viloyatni qamrab olgan. Viloyatimiz xududida Qora daryo, Shaxrixon soy, bir
qancha kanal va ariqlar mavjud va bu bizga ko’plab mikroGESlar qurish imkoniyati borligini
ko’rsatadi.
Qayta tiklanuvchi energiya manbai asosidagi charxpalak tipidagi mikro GES qurilmasi
orqali ishlab chiqarilgan elektr energiyasi: xavfsiz, ishonchli, avtonom rejimda ishlay oladigan,
tannarxi arzon, ishlash muddati yuqoriligi va texnik ishonchli qurilma sifatida ishlaydi.
Asosan kichik suv oqavalaridan foydalanib elektr energiya olinganda bir soatiga 1 kilovatt
elektr energiya ishlab chiqarilib 1000 so’mdan davlatga sotilsa, 1 yilda ishlab chiqarilgan 8640
kilovatt elektr energiyava narxi 8640000 so’mni tashkil qiladi. Demak sarflangan mablag’lar 1,5
yilda qoplanadi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1113
REFERENCES
1.
Berezovskiy N.I. va boshqalar energiya tejash texnologiyasi 2. Volkov S.G.,
Gidroenergetika, Sankt-Peterburg, 1997 y. 3.Alternativ energiya manbalari.
Darslik.S.A.Sattorov,A.A.Mustafaqulov,I.H.Siddiqov,F.M.Yuldashev,O.N.Olimov
Toshkent-2020.5-8 betlar
2.
Кирйигитов, Б. А., Бозаров, О. О., & Райимджанов, Б. Н. (2020). Анализ
использования малых гидроэлектростанций на удаленных территориях. TECHика,
(3),
15-19.
https://cyberleninka.ru/article/n/analiz-ispolzovaniya-malyh-
gidroelektrostantsiy-na-udalennyh-territoriyah
3.
Кирйигитов, Б., Бозаров, О., & Райимжанов, Б. (2020). Анализ использования малых
ГЭС.
“INNOVATIVE ACHIEVEMENTS IN SCIENCE–
, 79.
4.
5.
Raimjanov, B., & Azimov, A. (2022). METHODS FOR IMPROVING THE
EFFICIENCY OF USING SOLAR ENERGY IN POWER PLANTS.
Экономика и
социум
, (6-2 (97)), 193-195.
6.
7.
Raimjanov, B., & Azimov, A. (2022). ANALYSIS OF HYDROENERETIC POTENTIAL
OF WATER SOURCES IN THE NORTHERN TERRITORY OF ANDIZHAN
REGION.
Экономика и социум
, (6-2 (97)), 196-199.
8.
9.
Мамедов, Р. А. О. (2021). Райимджанов Бабур Немаджанович.
Н34 Наука и
инновации в XXI веке: Материалы Международной
, 329.
https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=ru&use
r=1usYJ2oAAAAJ&citation_for_view=1usYJ2oAAAAJ:qjMakFHDy7sC
