458
O’ZBEKISTON ENERGETIKA TIZIMIDA ELEKTR ENERGIYA ISHLAB
CHIQARISHDA MUQOBIL ENERGIYAGA MANBASI ULUSHINI OSHIRISH
IMKONIYATLARI TAHLILI
Babur Nemadjanovich Raymdjanov
Andijon qishloq xo’jaligi va agrotexnologiyalar instituti , “Agroinjeneriya va gidromelioratsiya
fakulteti”, “Elektr energiyasi va nasos stansiyalaridan foydalanish” kafedrasi asistenti
Turg’unboyeva Moxinur Jobirbek qizi
Andijon qishloq xo’jaligi va agrotexnologiyalar instituti, “ Agroinjeneriya va gidromelioratsiya
fakulteti”, “Qishloq va suv xo’jaligida energiya ta’minoti” yo’nalishi
3-bosqich 105-gurux talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10694612
Annotatsiya.
Muqobil energiya manbalari turlaridan biri mikroGESlardir. MikroGES -
bu suvning potensial va kinetik energiyasidan foydalangan holda elektr energiya ishlab
chiqarishga mo’ljallangan qurilmadir. Odatda 100kVattgacha elektr energiyasi ishlab
chiqaradigan gidroelektrstansiyalarni mikroGESlar deb ataladi. MikroGESlarni tatbiq qilish
bilan birgalikda fermerlar, kichik korhonalar, aholi va tadbirkorlar orasida ommalashtirish
orqali yurtimizni elektr energiyaga bo’lgan ehtiyojini muqobilenergiya xisobiga qondirish
imkoniyatiga ega bo’lamiz.
Kalit so’zlar:
Gidroelektr stansiyalar, mikroGESlar, muqobil energiya manbalari, issiqlik
elektr stansiyalari, an’anaviy energiya ishlab chiqarish.
ANALYSIS OF OPPORTUNITIES TO INCREASE THE SHARE OF ALTERNATIVE
ENERGY SOURCES IN THE PRODUCTION OF ELECTRICITY IN THE ENERGY
SYSTEM OF UZBEKISTAN
Abstract.
One type of alternative energy source is micro hydropower. A micro hydropower
is a device designed to generate electrical energy using the potential and kinetic energy of water.
Hydropower plants that normally generate up to 100kwatt of electricity are called microges.
Together with the implementation of microges, through popularization among farmers, small
farms, residents and entrepreneurs, we will be able to satisfy our country's need for electricity in
an alternative form of energy.
Keywords:
Hydroelectric power plants, micro hydropower, alternative energy
sources,thermal power plants, conventional energy production.
459
АНАЛИЗ ВОЗМОЖНОСТЕЙ УВЕЛИЧЕНИЯ ДОЛИ АЛЬТЕРНАТИВНЫХ
ИСТОЧНИКОВ ЭНЕРГИИ В ПРОИЗВОДСТВЕ ЭЛЕКТРОЭНЕРГИИ В
ЭНЕРГОСИСТЕМЕ УЗБЕКИСТАНА
Аннотация.
Одним из видов альтернативных источников энергии являются
микрогидроэлектростанции.
МикроГЭС
—
устройство,
предназначенное
для
производства электроэнергии с использованием потенциальной и кинетической энергии
воды. Гидроэлектростанции, производящие обычно до 100 кВт электроэнергии,
называются микро-ГЭС. Вместе с реализацией микро-ГЭС у нас появится возможность
обеспечить потребности нашей страны в электроэнергии за счет альтернативной
энергетики, за счет популяризации среди фермеров, малых предприятий, жителей и
предпринимателей.
Ключевые слова:
Гидроэлектростанции, микроэлектростанции, альтернативные
источники энергии, тепловые электростанции, традиционное производство энергии.
Bugungi kunda butun dunyoda va shu qatorda Respublikamizda elektr energiya iste’moli
ortib borishi bilan elektr energiyasini ishlab chiqarishni orttirish masalasi talab qilinmoqda. Elektr
energiyasini ishlab chiqarish uchun tabiiy resurslarining zahirasi tobora kamayayotganligi hamda
ananaviy usulda ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasi manbalari ekologiyaga katta zarar
yetkazishi insoniyatdan boshqa usulda elektr energiyasi ishlab chiqarish zaruriyatini
ko’rsatmoqda. Bunday muammolarga hozirgi kundagi yechimlardan biri muqobil energiya
manbalarini xissasini oshirishdir. Muqobil energiya manbalaridan biri gidroelektrostansiyalardir.
Xozirgi kunda Respublikamiz imkoniyatlarini misol qiladigan bo’lsak ko’plab daryo, kanal, ariq
va suv havzalari mavjud va bulardan unumli foydalanib GES orqali elektr energiyasini ishlab
chiqarib muqobil energiyasi ulushini oshirish imkoniyatlari ko’plab mavjud. Bu esa o’z navbatida
energiya resurslarining tejashni va ekologik muhitni yahshilashga asos bo’lib xizmat qiladi.
Ananaviy usulda elektr energiya ishlab chiqarish xisobiga tabiiy yer qazilma boyliklarining
energetik zaxiralari borgan sari kamayib bormoqda va bunga xozirgi kunda yagona yechim
muqobil energiya manbalariga ulushini oshirish zaruriyati mavjud, buning uchun elektr energiyasi
istemolchilari yani fermerlar, kichik korhonalar, aholi va tadbirkorlar orasida muqobil energiyasi
manbaalarini ommalashtirish orqali yurtimizda elektr energiyaga bo’lgan ehtiyojini qondirish
imkoniyatiga ega bo’lamiz. Xozirgi kunda butun dunyoda muqobil energiyasi manbalari yani
quyosh elektr stansiyalari, shamol elektr stansiyalari, bioenergetika va shu qatorda gidroelektr
stansiyalarinini ishga tushirish bo’yicha jadal ishlar olib borilmoqda. Ayni paytda dunyoning 80
460
ga yaqin mamlakatlarida muqobil energiya manbalaridan foydalanish dasturlari asosida ilmiy-
tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Bunday tadqiqotlardan biri esa MikroGES(mikro
gidroelektrstansiyalar) qurilmasini joriy qilish va optimallashtirishdir. Kichik va mikro GESlar
kichik gidroenergetika inshootlari hisoblanadi. Elektr energiya ishlab chiqarishning ushbu
yo’nalishida quvvati 5MVt gacha gidroelektr stansiyalari suv resurslari va gidrotexnika
tizimlarining energiyasidan foydalanish
bilan shug'ullanadi.
Xozirgi
kunda dunyo
mamlakatlarining deyarli barchasida gidroelektrostansiyalarni rivojlantirish bilan birgalikda
kichik va mikroGES qurilmalarini ham rivojlantirishga katta etibor qaratilmoqda. Bizning
yurtimizda ham kichik va mikroGESlarga talab va etibor kuchaytirilmoqda. Bularga misollar
keltiradigan bo’lsak Oʻzbekiston Respublikasi prezidentimizning 22.08.2019 dagi PQ-4422- son
qarori, 2022-yil 9-sentyabrdagi muqobil energiya manbalari ulushini oshirish bo’yicha o’tkazgan
videoselektorida qo’yilgan masalalar hamda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti PF -220
qaroriga asosan qayta tiklanuvchi energiya manbalari hissasini energetika tizimida oshirish
bo’yicha qo’ygan topshiriqlarini ijrosiga javoban shu yo’nalishlarda mamlakatimizda qator ishlar
olib borilmoqda. Jumladan Prezidentimizning Andijon viloyatiga qilgan oxirgi tashrifida ushbu
xududda 41 ta kichik va mikroGESlar qurilishi masalasini qo’ydi. Oʻzbekistonimizning 85%
elektr energiyasi ananaviy usulda yani issiqlik elektr stansiyalari va issiqlik elektr markazlarida
ishlab chiqarilayotganligi va ularda ishlatiladigan tabiiy resurslarning cheklanganligi hamda
yildan- yilga elektr energiyasiga boʻlgan ehtiyojlarning oshib borayotganligi, an’anaviy usuldagi
elektr energiya ishlab chiqarishidagi atmosferaga chiqarilayotgan zararli gaz moddalarining
tabiatga koʻrsatayotgan salbiy ta’sirini oldini olish uchun muqobil energiyasini ishlab chiqarishini
ulushini orttirish zarurligini ko’rsatmoqda.
MikroGESlarni qurish va rekonstruksiya qilish nafaqat ekologik toza elektr energiyasi
bilan ta’minlash va shu bilan birgalikda elektr energiyasi yetkazib berish muammoli bo’lgan
xududlarni ham elektr energiyasi bilan ta’minlash imkonini beradi.
Qayta tiklanuvchi energiya manbai asosidagi charxpalak tipidagi mikro GES qurilmasi
orqali ishlab chiqarilgan elektr energiyasi: xavfsiz, ishonchli, avtonom rejimda ishlay oladigan,
tannarxi arzon, ishlash muddati yuqoriligi va texnik ishonchli qurilma sifatida ishlaydi. Asosan
kichik suv oqavalaridan foydalanib elektr energiya olinganda bir soatiga 1 kilovatt elektr energiya
ishlab chiqarilib 1000 so’mdan davlatga sotilsa, 1 yilda ishlab chiqarilgan 8640 kilovatt elektr
energiyava narxi 8640000 so’mni tashkil qiladi. Demak sarflangan mablag’lar 1,5 yilda
qoplanadi.
461
Muqobil energiyasi ananaviy energiya ishlab chiqarishga nisbatan ko’plab afzalliklarga
ega. Afzalliklariga misollar keltirsak: Suv inshootlari konstruksiyasini butunligini saqlanishi, tez
muddatlarda qurib bitkazilishi, oson montaj va demontaj qilinishi, ishlash muddati davomiyligi,
ekologik tozaligi, ishonchli uzluksiz ishlashi, ekspluatatsiya qilish qulayligi, kamchiqimligi va
mustaxkamligi.Bundan tashqari qurilmaning landshaftga, xayvonot olamiga va suvning sifatiga
bezararligi va uzluksiz 24 soat davomida ishlashi shular jumlasidandir. Iqtisodiy samaradorlik
borasida mikro va mini GESlar bu yerda ham ko'plab afzalliklarga ega. Shu bilan birga, mikro
GESlar ham avtonom, ham elektr tarmog'ining bir qismi sifatida ishlashi mumkin. Eng asosiy
afzalliklaridan biri mikroGESlarning kichik o'lchamdagi energiya ob'ektlari gidroinshootlarini
o’zgartirish yoki suv omborlarini tashkil qilishni talab qilmaydi. Muqobil energiya manbalariga
kiruvchi quyosh elektr stansiyalai va shamol elektr stansiyalariga nisbatan mikroGESlar bir
qancha afzaliklarga ega. Avvalam bor Quyosh elektr stansiyasi va shamol elektr stansiyari
nisbatan mikroGESlar katta yer maydonini egallamasligi, konstruksiyasining ixcham hamda
mustaxkamligi, tan narxining arzonligi va xizmat ko’rsatish qulayligig kabi bir qancha
afzalliklarga ega. Aynan o’sha afzalliklari mikroGESni muqobil energiya manbalari ichida eng
ko’p qo’llanilish imkoniyatini bermoqda. Andijon viloyatida mikroGESlardan foydalanish
imkoniyati ko’plab mavjud, chunki Andijon viloyatining Xonobod shaxrida joylashgan Kampir
obod suv omboridan boshlab suv tarmoqlari butun viloyatni qamrab olgan. Viloyatimiz xududida
Qora daryo, Shaxrixon soy, bir qancha kanal va ariqlar mavjud va bu bizga ko’plab mikroGESlar
qurish imkoniyati borligini ko’rsatadi.
Qayta tiklanuvchi energiya manbai asosidagi charxpalak tipidagi mikro GES qurilmasi
orqali ishlab chiqarilgan elektr energiyasi: xavfsiz, ishonchli, avtonom rejimda ishlay oladigan,
tannarxi arzon, ishlash muddati yuqoriligi va texnik ishonchli qurilma sifatida ishlaydi. Asosan
kichik suv oqavalaridan foydalanib elektr energiya olinganda bir soatiga 1 kilovatt elektr energiya
ishlab chiqarilib 1000 so’mdan davlatga sotilsa, 1 yilda ishlab chiqarilgan 8640 kilovatt elektr
energiyava narxi 8640000 so’mni tashkil qiladi. Demak sarflangan mablag’lar 1,5 yilda
qoplanadi.
REFERENCES
1.
Berezovskiy N.I. va boshqalar energiya tejash texnologiyasi 2. Volkov S.G.,
Gidroenergetika, Sankt-Peterburg, 1997 y. 3.Alternativ energiya manbalari.
Darslik.S.A.Sattorov,A.A.Mustafaqulov,I.H.Siddiqov,F.M.Yuldashev,O.N.Olimov
Toshkent-2020.5-8 betlar
462
2.
Кирйигитов, Б. А., Бозаров, О. О., & Райимджанов, Б. Н. (2020). Анализ
использования малых гидроэлектростанций на удаленных территориях. TECHика,
(3),
15-19.
https://cyberleninka.ru/article/n/analiz-ispolzovaniya-malyh-
gidroelektrostantsiy-na-udalennyh-territoriyah
3.
Кирйигитов, Б., Бозаров, О., & Райимжанов, Б. (2020). Анализ использования малых
ГЭС.
“INNOVATIVE ACHIEVEMENTS IN SCIENCE–
, 79.
https://d1wqtxts1xzle7.cloudfront.net/65097098/International_scientific_online_coferenc
e_1-libre.pdf?1607008078=&response-content-
disposition=inline%3B+filename%3D65097098.pdf&Expires=1696486036&Signature=
GKlKn033~5Ywc8lfWWol3t09zblC1JTvjvv9pU4U0EUWUE8BuCi3sxT96MVHA9hSJ
D9NtIK2FjIk5BIJyF4ijnlt2iH06nxECd31~gtzB~21pw6B9UJGD4GNS8aa4q2JbpS7CD
VZCFFNmWVA6GojlVYYc66mS94shX243xt7cd5eraZ2Ti2QNHt-
ZgzMvQD~0e9UdKDbRIe4sifxlMp1nWh2To5HXJ6v6n9glsBrTORO3nYnD27PkGU~h
nshjTBfxsOf5OBKP-OmhiX26lxiw5kjWaWlwPITEsIfpZDFOsy3rBbaNzb0YE2j-
gdQVfkl4tLHPcELZtN~hqO87IEmKg__&Key-Pair-
Id=APKAJLOHF5GGSLRBV4ZA#page=79
5.
Raimjanov, B., & Azimov, A. (2022). METHODS FOR IMPROVING THE
EFFICIENCY OF USING SOLAR ENERGY IN POWER PLANTS.
Экономика и
социум
, (6-2 (97)), 193-195.
https://cyberleninka.ru/article/n/methods-for-improving-the-efficiency-of-using-solar-
6.
Raimjanov, B., & Azimov, A. (2022). ANALYSIS OF HYDROENERETIC POTENTIAL
OF WATER SOURCES IN THE NORTHERN TERRITORY OF ANDIZHAN
REGION.
Экономика и социум
, (6-2 (97)), 196-199.
https://cyberleninka.ru/article/n/analysis-of-hydroeneretic-potential-of-water-sources-
in-the-northern-territory-of-andizhan-region
7.
Мамедов, Р. А. О. (2021). Райимджанов Бабур Немаджанович.
Н34 Наука и
инновации в XXI веке: Материалы Международной
, 329.
https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=ru&use
r=1usYJ2oAAAAJ&citation_for_view=1usYJ2oAAAAJ:qjMakFHDy7sC
