ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
169
QARAQALPAQ JIRAWSHILIQ MEKTEBINIŃ TIYKARIN SALIWSHISI
SOPPASLI SIPIRA JIRAW
Yaxiyayeva Shaxnoza
ÓzRIAQQ bólimi Qaraqalpaqstan gumanitar ilim izertlew inistitutı doktorantı.
Nawrızbaeva Ayımxan.
ÓzMKOMI Nókis filialı asissent oqıtıwshısı.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10790761
Annotaciya.
Bul maqalada qaraqalpaqlarda jırawshılıq óneriniń qáliplesiwi,
jırawshılıq mektebine tykar salǵan Soppaslı Sıpıra jıraw haqqında boladı. Soppaslı
Sıpıra jırawdıń dóretiwshilik jolı, onıń shıǵarmalarınıń ideya-tematikası, mánis-
mazmunı, jıraw haqqında alımlardıń bahalı pikirleri keltirilgen.
Gilt sózi:
Jıraw, qobız, terme-tolǵaw, dástan, miyras, baqsı, qıssaxan,
sheshen.
SOPPASLI SIPIRA JIRAW IS THE FOUNDER OF THE
KARAKALPAK PAWN SHOP
Abstract.
This article is about the development of the usurious craft among
the Karakalpaks, the usurer Soppasli Supyr, the founder of the usurious school.
Soppasly Supyra cited valuable opinions of scientists about Zhirov’s creative path,
the idea-theme, the meaning and content of his works.
Key words:
Zhirov, kobiz, terma-jir, dostan, miiras, bakhshi, kissahan,
Chechan.
СОППАСЛИ СИПИРА ДЖИРАВ – ОСНОВАТЕЛЬ
КАРАКАЛПАКСКОГО ЛОМБАРДА
Аннотация.
В данной статье речь идет о становлении
ростовщического ремесла у каракалпаков, ростовщике Соппасли Супыре,
основателе ростовщической школы. Соппаслы Супыра привел ценные мнения
ученых о творческом пути Жирова, идее-теме, смысле и содержании его
произведений.
Ключевые слова:
Жиров, кобиз, терма-джир, достан, миирас, бахши,
киссахан, чечан.
Qaraqalpaq xalqı ázel-ázelden kórkem ónerge janı qumar xalıq ekenligi onıń
bay mádeniy ótmishi xalıq awız eki dóretpeleri arqalı bizge shekem jetip keldi. Bul
mádeniy miyrastıń bizge jetip keliwinde jırawlar, baqsılar, qıssaxanlar,
sheshenlerdiń ornı ayrıqsha.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
170
Solardıń ishinde qaraqalpaq jırawshılıq óneri kúta eski dáwirlerden berli
kiyatırǵan bolıp, baqsılar hám qıssaxanlar ónerinen burın payda bolǵan. Jırawlar
xalıqtı watan súyispenshilik ruwxında, er-azamatlardı watandı qorǵawǵa qanday
waqıtta da tayın turıwǵa, batırlıqqa tayarlaǵan. “Jıraw” sózi jergilikli alımlarımız
N.Dawqaraev, Q.Maqsetov, Q.Ayımbetovlardıń keltiriwinshe jır sózinen kelip
shıǵıp jırlayman degen mánisti bildiredi dep keltirip ótedi. Jırawlardıń saz áspabı
qobız bolǵan. Qobız saz áspabınıń qalay hám qaytip dórelgenligi haqqında elimizde
kóp ápsana hám ańızlar bar.
Qaraqalpaq xalqında Soppaslı Sıpıra jıraw, Jiyen jıraw, Shańqay jıraw,
Jiyemurat jıtraw, Nurabılla jıraw h.t.b. jırawları bar.
Solardan Soppaslı Sıpıra jıraw XIV ásirde jasaǵan qaraqalpaq jırawshılıq
mektebinıń tiykarın salıwshısı bolǵan. Jıraw haqqındaǵı maǵluwmatlar qaraqalpaq
filologiyası iliminde 30-40-jıılardan baslap-aq kózge taslanadı.Bul haqqında
N.Dawqaraev, I.Saǵıytov, Q.Ayımbetov, M.Nurmuxammedov, Q.Maqsetov,
K.Mámbetov, S.Baxadırovala hám basqa da alımlardıń miynetlerinde de bir qansha
táreli pikirler ortaǵa taslanǵan.
1
Filologiya ilimleriniń doktorı N.Dawqaraev 1946-jılı jaqlaǵan kandidatlıq
dissertaciyasında “ Qaraqalpaq ádebiyatınıń saǵası noǵaylı zamanındaǵı kórkem sóz
sheberleri Soppaslı Sıpıra jıraw, Asan qayǵı, Jiyrenshe sheshenlerden baslanadı
degen pikirlerdi” aytqan edi.
Soppaslı Sıpıra jırawdan bizge shekem birnesshe tolǵawları hám Edige
dástanı jetip kelgen.Professor Q.Maqsetov “Ele kóp túrk qáwimleri Noǵaylı yamasa
Altın orda xanlıǵı qaramaǵında jasap turǵan bir dáwirde ómir súrgen qazaq,
bashqurt, tatar, noǵay folklorında atı keńnen saqlanǵan Qaraqalpaq jırawları
saǵasında turǵan XIV ásir kórkem sóz sheberi Soppaslı Sıpıra jıraw boldı” dep
jazǵan edi.
Haqıyqatında sol dáwirde bárshe túrkiy tilles xalıqlar qáwim bolıp
jasaǵanlıqtan Soppaslı Sıpıra jıraw bárshe xalıqlarǵa ortaq.
2
Soppaslı Sıpıra jırawdı
qazaqlar Sıpıra jıraw Sarǵıltay ulı, noǵaylar Sıbıra yıraw, bashqurtlar Sıbray yamasa
Habray yırsı dep kórsetedi. Soppaslı Sıpıra jıraw atın birinshi bolıp ádebiyatqa qazaq
ilimpazı Shoxan Wáliyxanov kirgizdi.
Soppaslı Sıpıra jırawdan birqansha terme-tolǵawlardıń jazıp alınıwı qalaberse
Edige dástanınıń jazıp alınıwı qaraqalpaq arasında jıraw ornın belgilep berdi.
Sonıń ushında Muxtar Magawin “Soppaslı Sıpıra jıraw qaraqalpaq
ádebiyatındaǵı eń úlken eposın, jırawlar mektebiniń negizin salıwshısı bolıp
sanaladı” dep biykarǵa aytpaǵan. Soppaslı Sıpıra jırawdan bizlerge Babańmam,
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
171
Awız ayǵaq til tayǵaq, Tóreler, Qırımnıń qırıq batırı, Bir degende ne jaman hám
taǵıda basqa tolǵawları jetip keldi. Bul tek bizge jetip kelgeni al jetip kelmegeni
qansha? Haqıyqatında Jiyen jıraw, Shańqay jırawlar Soppaslı Sıpıra jırawdan nár
alıp, terme-tolǵawların esitip búgingi kúngi shekem kelgen.
Soppaslı Sıpıra jıraw tolǵawlarında kópti kórgen qáriya hám danıshpan jıraw
sıpatında kórinedi.Sonıń menen birge Soppaslı Sıpıra jıraw xan aldında tolǵaw
aytqanda tek onıń saltanatın, patshanı maqtap jırlamastan xalıqtıń awır ayanıshlı
awhalın óz jırlarında súwretleytuǵın qorıqpas batır adam bolǵan.
Xalıqtan jıynalǵan maǵluwmatlarǵa qaraǵanda Soppaslı Sıpıra jıraw bir júz
alpıs jas jasaǵan qariya. Onıń óziniń aytqan sózlerine qaraǵanda toǵız mártebe
xanlardıń basqospa májlislerine qatnasıp, toqsan altı xandı kórgen. Hár májliste 11
patshanıń aldında sóz sóylep, toǵız xannıń sarqıtın jep, toqsan kúnlik saparda
bolǵanlıǵı aytıladı.
Biraq tarıyxıy dárekte Soppaslı Sıpıra jırawdıń kóp jasaǵanı, qartayǵan
waqtında Astraxannan Túrkistanǵa sapar shegip kelip júrgenleride ras bolǵanı
menen onıń jas mólsheri menen hádden zıyat kóp xanlardı kóre beriwi de reallıq
turmıstan kóre mifalogiyaǵa ádewir jaqın turadı.Bul jaǵıdaylar
Jıraw tolǵawlarında folisofiyalıq tolǵaw baslı tema bolǵan. Jırawdıń
filosofiylıq tolǵawlarında ananıń óz perzentine bolǵan mexri jáne de ómirlik joldası
menen perzentin urısqa jiberip solardıń keliwin asıǵıslıq penen kútiwi, aman esen
keliwi ushın kúni-túni duwada otırıwlarınıń jaqsı súwretleniwi jırawdıń filosofiyalıq
sheberliginen dárek beredi.
Soppaslı Sıpıra jırawdıń geypara tolǵawları jumbaq tǵrinde de jazılǵan bolıp,
bular balalardıń oy-órisin keńeytiw ushın oǵada xarakterli orındı iyeleydi.
Shınında da Soppaslı Sıpıra jıraw qaraqalpaq ádebiyatı tarıyxındaǵı iri figura.
Bunday dewimizge sebep shayır bir-eki tolǵaw menen sheklenbegen. Hátte
iri-iri dástanlardı da miyras etip qaldırǵan. Jırawdıń tolǵaw jazıw usılı, sóziniń
shireliligi, xalıqshıllıǵı, filosofiyalıq pikir ańlata alıwı jaǵınan basqa jırawlardan
kóre ádewir aldında turadı.
Juwmaqlap aytqanda ullı danıshpanlarımız aytqanınday eger haqıyqatında
shayırlıqtıń shıńına jetken shayır bolsa onıń qosıqları qaysı zamannıń oqırmanları
oqısa hám sol zamanǵa tuwra keledi. Bul pikirler tap Soppaslı Sıpıra jırawǵa qarata
aytılıp turǵanday. Sebebi Soppaslı Sıpıra jıraw tolǵawları XV ásirde jazılsa da
búgingi XV ásir oqırmanlarınıń kewlinen jay almaqta oqırmanlardıń talaplarına
juwap bermekte.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
172
REFERENCES
1.
N.Japaqov, K.Mámbetov, K.Sultanov, A.Kárimov.Qaraqalpaq ádebiyatı
tarıyxı. Nókis. “Qaraqalpaqstan”,1983
2.
A.Nadirova Qaraqalpaq muzika tarıyxı.Tashkent “Sano-standart” 2018
3.
S.Baxadırova Qaraqalpaq xalıq qanday xalıq. Nókis-Nawrız. 2017
4.
Q.Ayımbetov Xalıq danalıǵı. Nókis. Qaraqalpaqstan.1988
5.
Q.Maqsetov Qaraqalpaq jıraw-baqsıları. Nókis. Qaraqalpaqstan.1983
6.
N.Dawqaraev Shıǵarmalarınıń tilıq jıynaǵı 2-tom. Nókis. Qaraqalpaqstan
