457
TIBBIYOT ZULUKLARNI LABORATORIYA SHAROITIDA KO‘PAYTIRISH USULI
Zamonova Zamira Ural qizi
Termiz davlat universiteti, magistrant.
Xurramov Alisher Shukurovich
Termiz davlat universiteti professori, b.f.d.
https://doi.org/10.5281/zenodo.11065647
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Zuluklarni turlari tibbiyotda ishlatilishi va laboratoriya
sharoitida tibbiyot zuluklarni bankada ko‘paytirish va tibbiyotda ishlatilishi. haqidagi
ma’lumotlar keltirilgan.
Kalit so‘zlari:
girudoterapiya, zuluk, germafrodit, girudin, ferimentlar, granuloronidaza,
distabalaza, apiraza, kollageneza, triglitsiridaza, xolestraza, antiseptic.
THE METHOD OF BREEDING MEDICINE LECHES IN LABORATORY
CONDITIONS
Abstract.
In this article, the types of leeches are used in medicine and the breeding of
medical leeches in a jar in laboratory conditions and their use in medicine. information about.
Keywords:
hirudotherapy, leech, hermaphrodite, hirudin, ferments, granuloronidase,
distabalase, apyrase, collagenase, triglyceride, cholestrase, antiseptic.
СПОСОБ РАЗВЕДЕНИЯ МЕДИЦИНСКИХ ПИЯВКОВ В ЛАБОРАТОРНЫХ
УСЛОВИЯХ
Аннотация.
В данной статье рассмотрены виды пиявок, используемые в медицине,
а также разведение медицинских пиявок в банке в лабораторных условиях и их применение
в медицине. информация о.
Ключевые слова:
гирудотерапия, пиявка, гермафродит, гирудин, ферменты,
гранулоронидаза, дистабалаза, апираза, коллагеназа, триглицерид, холестераза,
антисептик.
Kirish
O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy sohalari tubdan
isloh etilib, bu sohalarda rivojlanish jarayoni jadal olib borilmoqda. Xususan, tibbiyotda
kasalliklarni davolashda dorivor o‘simliklardan ajratib olingan turli dori preparatlardan keng
qullamda foydalanilmoqda. Biroq tabiiy vositalar bilan davolash xalq tabobati hamda zamonaviy
tibbiyotda ham o‘z ahamiyatiga ega. Qon oldirish qadimdan bemorlarni davolashning,
salomatlikni asrashning eng asosiy shartlaridan hisoblangan.
458
Xalq tabobatida ayniqsa zuluk yordamida qon oldirishga katta e’tibor berilgan. Zamonaviy
tibbiyot olib borgan uzoq yillik amaliy tajribalar zuluk faqat qon oldirish vositasi bo‘libgina
qolmay, balki juda ko‘p bedavo dardlardan xalos qila olishini ham isbotlab berdi. Tabiatdagi har
bir jonzot yoki o‘simlik bejizga yaratilmagan. Ularga Alloh taolo tomonidan ma’lum bir vazifa
yuklangan. U tabobat va sog‘lig‘ini mustahkamlash bilan qiziquvchi barcha kitobxonlar uchun
baravar qiziqarli bo‘ladi, degan umiddamiz.
Ikkinchi asrning ulug‘ hakimlaridan Jolinus (Gelen) va o‘ninchi-o‘n birinchi asrlarning
atoqli tabibi Abu Ali ibn Sino ham zuluk bilan davolashga katta e’tibor berishgan. Abu Ali ibn
Sino o‘zining «Tib qonunlari» kitobida zuluk soldirishning afzalliklari, tartib-qoidalari haqida
batafsil ma’lumot bergan. Bir qator davlatlar, jumladan Fransiya, Buyuk Britaniya, Rossiya
olimlari tomonidan olib borilgan ilmiy-amaliy tajribalar zulukdan tibbiyotda yanada kengroq
ko‘lamda foydalanish imkoniyatlarini yaratdi Qon hujayralarimizning yashashi va salomatligi
uchun zarur barcha moddalarni etkazib beradi. SHuning uchun ham qonning sifati butun organizm
sog‘ligiga ta’sir qiluvchi muhim omillardan biridir. [1].
Nazariy qism
Girudoterapiya asrlar osha bizgacha etib kelgan zuluklar bilan davolash
uslubidir. Tibbiy zuluklar farmakopeyaga kiritilgan va dorivor moddaga tenglashtirilgan fauna
(hayvonot olami)ning yagona vakilidir. Tibbiyotda girudoterapiya lotincha suz bulib, girudo-
zuluk, terapiya- davolash, ya’ni zuluk bilan davolash ma’nosini anglatadi. Atoqli tabib Mir
Muhammad Husayn al-Oqiliyning «Maxzan ul-adaviyya» (Davolar xazinasi) kitobida zuluk va
uning turlari hamda ishlatilishi haqida quyidagi ma’lumotlar keltirilgan: Zulukning arabcha nomi
«alaq», forschasi «zalu», «devcha», turkcha nomi «suluk», hindcha nomi «junk»dir. Zuluk shirin
suvli anhor, hovuz, ko‘l, turg‘un suvlar, hidlangan va aynigan suvli chuqurlar, to‘hlab (suv ostida
o‘sadigan o‘simlik, ruschasi ryaska) ko‘p bo‘lgan joylarda yashovchi qurt bo‘lib, uning turlari
ko‘pdir. Halqali chuvalchanglar tipining sinfi. Tanasining uzunligi bir necha sm dan 15 sm gacha,
ba’zan undan ham uzunroq. Tanasi orqa va qorin tomondan yassilashgan, ba’zan silindrsimon, 33
ta tashqi halqadan iborat. Zuluk tanasining tashqi halqalari soni ichki halqalari soniga teng
bo‘lmaydi, odatda, har bir ichki halqaga 3-5 ta tashqi (ikkilamchi) halqa to‘g‘ri keladi. 400 ga
yaqin turi chuchuk suv havzalari va dengizlarda tarqalgan.
Ko‘pchilik zulukning ikki so‘rg‘ichi bo‘lib, ulardan biri tanasining oldingi, ikkinchisi
keyingi qismida joylashgan. Og‘iz teshigi so‘rg‘ich yoki xartum bilan o‘ralgan. Zuluk yirtqich
(xartumli zuluk) yoki parazit (jag‘li zuluk) hayot kechiradi. Yirtqich zuluk mayda umurtqasiz
hayvonlar bilan oziqlanadi, parazit zuluk umurtqali hayvonlar va odam qonini so‘radi. Jag‘li zuluk
ichagining yon tomonidagi juda keng xaltalariga ko‘p qon so‘rib oladi.. Zuluk terisi orqali nafas
459
oladi. Ayirish sistemasi – metanefriydir. Jag‘li zulukning qon aylanish sistemasi qon tomirlari
devori epiteliysi bo‘lmasligi bilan boshqa halqali chuvalchanglardan farq qiladi, qon tomiri tana
bo‘shlig‘i qoldig‘idan hosil bo‘ladi.
Zuluk germafrodit, urug‘langan tuxumlarini pilla ichiga qo‘yadi. Lichinkasi pilla ichida
o‘zgarishsiz rivojlanadi. 2 kenja sinf: qadimiy va haqiqiy zulukka bo‘linadi. Haqiqiy zuluk
xartumli va jag‘li zuluk turkumlariga bo‘linadi.. Ayrim zuluk baliqlarga jiddiy zarar etkazadi.
O‘rta Osiyo suv havzalarida chig‘anoqli zuluk, soxta ot zuluk, turkiston zulugi uchraydi.
Seylon va Zond arxipedagi tropik o‘rmonlarida quruqlikda yashovchi zuluk odam va sut
emizuvchilar qonini so‘radi. Biroq zuluklarning katta miqdorda ovlanishi oqibatida tabiatda
ularning soni keskin kamayib ketishiga sabab bo‘ldi. Natijada 1984 yilda yo‘qolish xavfi ostidagi
tur sifatida “Qizil kitob”ga kiritildi. Tibbiyot zuluklariga kosmetologlarning, farmakologlarning
va tijoratchilarning qiziqishi ortishi ularning sun’iy holatda ko‘paytirishga olib keldi. Hozirgi
vaqtda tibbiyot zulugi tabiiy sharoitda O‘zbekiston, Rossiya, Ukraina, Kavkaz va boshqa
hududlarda uchraydi.
Tibbiyot zuluklarini sun’iy ko‘paytirishning zamonaviy metodlari ishlab chiqarilganga
qadar ular oddiy ko‘llarda ko‘paytirilib, bu jarayon anchagina noqulay edi. Keyingi yillarda
tibbiyot zuluklaridan yil davomida kasalliklarni davolashda keng foydalanish ularni katta
miqdorda etishtirishni talab etdi. Bu esa o‘z navbatida tibbiyot zuluklarini laboratoriya sharoitida
sun’iy ko‘paytirish metodlarini ishlab chiqishga turtki bo‘ldi. Hozirgi kunda tibbiyot zuluklarini
laboratoriya sharoitida sun’iy ko‘paytirishning bir qancha metodlar mavjud bo‘lib, ular ichida
qulay va eng keng tarqalgani bu M.Sineva tomonidan 1955-yilda ishlab chiqilgan va
G.G.Shegolov tomonidan takomillashtirilgan “Bankada kupaytirish usulidan” keng foydalanib
kelinmoqda. [1-3].
Tibbiyot zuluklarini sun’iy ko‘paytirishning zamonaviy metodlari ishlab chiqarilganga
qadar ular oddiy ko‘llarda va bo‘loq suvlari chiqadigan joylarda yovoiy holda ko‘payib yotardi,
chunki bo‘loq suvlari qish faslida iliq yoz faslida esa muzdek bo‘ladi. Tadqiqot uchun aptekadan
100 dona tibbiyot zulugi olinib tajriba uchun ishlatildi. [1-3]. Tajriba qism Laboratoriya sharoitida
tibbiyot zuluklarini ko‘paytirishda uch letirli shisha bankalardan 50 ta olinib har bir bankaga toza
ichimlik suvi bilan to‘ldirilib, har bir bankalarga bir juftdan tibbiyot zulugi solindi. Bunda eng
ahamiyatli jihati shundaki suv bankalarga bo‘g‘zigacha tuldirilmasligi kerak. Chunki, zuluklar
vaqti-vaqti bilan suvdan tashqariga chiqib turadi. SHuningdek, bankaning og‘zi surp matosi bilan
zich qilib bog‘lab qo‘yiladi.
460
Chunki, tibbiyot zuluklari bankadan tashqari muhitga chiqib ketmasligi uchun. Zuluklarni
ko‘paytiradigan xona harorati 25-27 0C, xona namligi esa 80 % bo‘lishi kerak. Tibbiyot zuluklari
saqlanayotgan bankadagi suvlar doimo toza bo‘lishi kerak. Bunda suv maxsus filtrlar asosida
tozalandi yoki almashtirib turiladi. Chunki, zuluklar bir sutkada bir necha marta chiqindi chiqarib
turadi. Vaqti-vaqti bilan yangi suyilgan hayvon qoni bilan oziqlantirilib turiladi. Oziqlantirilgan
zuluklar o‘z hajmiga nisbatan 4-5 barobar yirik bo‘lishi kuzatiladi va bunday zuluklar 3-4 oydan
xatto bir yilgacha ovqat emasligi mumkin.
SHuningdek, har bir ovqatlanishdan so‘ng zuluklar va bankalar tozalab yuvib turilishi
kerak. Tibbiyot zuluklari faqat urug‘lanish vaqtidagina muloqotda bo‘ladilar. Zuluklar
kopulyasiyasi tuxumlarga to‘lgan g‘umbaklarni muhitning 25-27 0C haroratida amalga oshirildi.
Shisha bankalar tuproq yoki torf bilan bo‘g‘zidan pasiroq joygacha to‘ldirilib zuluklarni
urug‘lantirishga bir oyga qoldirildi va keyinchalik ularni alohida-alohida torf to‘ldirilgan
bankalarga solindi. Albatta bunda torfning etarli darajada nam bo‘lishi kerak. Chunki, zuluklar torf
ustida engil harakat qilishi va tuproq qatlamlarida yo‘l ochib ko‘milishi kerak.
Tibbiyot zuluklari tuproqda uncha chuqur bo‘lmagan yo‘laklar hosil qilib, ularga o‘zining
kelajakda klechatka, ya’ni yosh zulukchalar taraqqiy etib, rivojlanadigan tuxumlarga to‘lgan
g‘umbaklarni qo‘yadi. Ularning og‘irligi 0,03 gr ni, uzunligi esa 7-8 mm ni tashkil etadi. Har bir
tibbiyot zulugi o‘rtacha 3 tadan 5 tagacha g‘umbaklar qo‘yib, har bir g‘umbakda 10-15 tagacha
yosh zulukchalar taraqqiy etganligi kuzatiladi. 2-3 soat o‘tgandan so‘ng g‘umbaklar yumshoq va
shaffof tuxumsimon shaklga kirdi.
Bunday g‘umbaklarda rivojlanayotgan yosh zuluklarni kuzatish mumkin bo‘ladi. O‘rtacha
25-30 kunda yosh tibbiyot zulukchalari g‘umbakni teshikchalaridan tark etishi kuzatildi va bunday
yosh zuluklar alohida toza suv bilan to‘ldirilgan bankalarga o‘tkazilib voyaga etgan zuluklar
singari qon bilan oziqlantirib boriladi, tezroq voyaga etadi, chunki tabiiy muhitda tibbiyot
zuluklari 3 yilda voyaga etadi. Bu esa ularning 1,5 yil oldin voyaga etishini ta’minlaydi.
Tadqiqotlar davomida shu narsa ma’lum bo‘ldiki bankada ko‘paytirilgan tibbiyot zuluklari
tabiiy muhitdagi ko‘llardan ovlangan tibbiyot zuluklaridan hech bir sifati bo‘yicha qolishmadi.
Tibbiyot zuluklarining bu metodlar asosida ko‘paytirilishi klinik tibbiyotda (davolash
uchun) kosmetologiya, dori-darmonlar uchun mahsulot bazasi sifatida foydalanishga yo‘l ochadi.
Eng muhim jihati shundaki, tibbiyot zuluklarini laboratoriya sharoitida ko‘paytirish
mazkur jonivorlarni tabiatda tur sifatida saqlash imkonini beradi.
461
XULOSA
Tadqiqotlar davomida shu narsa ma’lum bo‘ldiki laboratoriya sharoitida bankada
ko‘paytirilgan tibbiyot zuluklari tabiiy muhitdagi ko‘llardan ovlangan tibbiyot zuluklaridan hech
bir sifati bo‘yicha farq qilmasligi aniqlandi.
REFERENCES
1.
Abu Ali ibn Sino “Tib qonunlari”. 1-jild. T.: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi
nashriyoti.1983 – 195 b.
2.
Nikonov G.I. Meditsinskaya piyavka osnovы girudoterapii. SPb.:«SDS»-1998. – 320 s.
3.
Islomov A.X. Xushvaktov.A.A. Xushvakova.M.A. // Tibbiyot zuluklarni kupaytirish
usullari.// O‘zMU O‘zbekistonda tabiiy birikmalar kimyosining rivoji va kelajagi.
Toshkent27.05. 2021 y B.266-267
