247
DILSHODI BARNONING PEDAGOGIK QARASHLARI
Kurbanova Gullola Baxramovna
GulDPI PhD
Eshdavlatova Elinura Xusniddin qizi
GulDPI talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.11002363
Annotatsiya.
Maqolada Dilshodi Barnoning hayoti va ijodi, asarlari, hayoti davomida
koʻrgan qiyinchiliklari, feodalizm zamonda xotin-qizlarni bilimli qilishga qaratilgan harakati
haqida soʻz boradi. XIX oʻzbek va tojik demokratik adabiyotining rivojlanishiga hissa qoʻshgan
shoira va uning asarlari hozirgi zamon pedagogikasi uchun ham katta ahamiyatga ega ekanligi
aks etgan.
Kalit so‘zlar:
pedagogika, feodalizm, otin, maktabdor, maktabxona, ma'rifat, progressiv
,shoira, klassik.
PEDAGOGICAL VIEW OF DILSHODI BARNO
Abstract.
The article talks about the life and works the difficulties she faced during her life,
the movement aimed at educating women in the age of feudalism. The poetess who contributed to
the development of uzbek and tajik democratic literature of the XIX century and her works are
also of great importance for modern pedagogy.
Keywords:
Pedagogy, feudalism, Otin, Schoolmaster, Schoolhous, Enlightenment,
Classical, Poetess, Progressive.
ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ВЗГЛЯДЫ ДИЛШОДИ БАРНО
Аннотация.
В статье рассказывается о жизни и творчестве, трудностях с
которыми она сталкивалось на протяжении своей жизни, движении, направленном на
просвещение женщен в эпоху феодализма. Поетесса, внесшая, вклад в развитие узбекской
и таджикской демократии ХIX века. Литература и ее произведения также имеют
большое значение для современной педагогики.
Ключевые
слова:
педагогика,
феодализм,
отин,
учетель,
школьное
здание,просвещение, классический, прогрессивный, поет.
Dilshodi Barno 1800-yilda Oʻratepada sobiq Mirmishon mahallasida tugʻilgan.Otasi
Raximqul shoirtabiat kishi edi.U kishi Oʻratepada olib borilgan janglardan birida xalok
boʻlgan.Onasi esa Barno 13 yoshida 1813-yilda vabo kasalligi tufayli olamdan oʻtadi. 14 yoshida
ham otasidan ham onasidan ajralib yetim qoladi va 90 yoshli katta bobosi bilan ip igirib kun
248
kechiradi. Oʻsha paytda Oʻratepa qulay geografik sharoiti va tabiiy boyliklari bilan ajralib turgan
shu sababli oʻzbek xonliklari oʻrtasida talash boʻlgan. 1816-1817-yillarda Qoʻqon xoni Amir
Umarxon Oʻratepaga bostirib kiradi va koʻpgina asirlarni Qoʻqonga olib ketadi. Ular orasida
Dilshodi Barno ham bor edi. U asirlar orasida oʻzining qoʻzalligi va nazokati bilan ajralib turgan.
Oʻshapaytda u oʻn yetti yosh boʻlgan kelganidan uch kundan keyin uni yuvintirib, kiyintirib Amir
Umarxonning yoniga kirgizadi. Barchamizga maʼlumki, Umarxon Qoʻqon xoni boʻlish bilan bir
qatorda shoirtabiat, maʼrifatli kishi boʻlgan.Shu sababli ham "Amiriy" taxallusini olgan. Uning
davrida Qoʻqonda ilm, maʼrifat, adabiyot, gullab yashnagan. Amir Umarxon davrida xonlikda
yetmishga yaqin shoirlar ijod qilgan. Qoʻqon shahri adabiyot markaziga aylangan. Amir Umarxon
koʻpgina shoir va yozuvchilarga homiylik qilgan. Uning adabiyotga boʻlgan muxabbati tufayli
ham mumtoz adabiyotning yorqin yulduzlaridan biri boʻlgan Nodirabegimga uylanadi. Shuning
uchun ham Dilshodi Barnoning shoiralik qobilyatini tekshirib koʻrish uchun unga bir anorni
koʻrsatib,
-Bu anorga ne deysan, deydi
- Ichin qonga toʻldiribsan, deb javob beradi.
Barnodan gʻazablangan xon "oʻjar" qizni saroydan quvishni buyuradi chunki, Dilshodi
Barno xalqning ogʻir turmush sharoiti va jamiat hayotidagi ijtimoiy-siyosiy voqealarni koʻrib
turgan edi. U Turkistonni Chor Rossiyasining bosib olishiga boʻlgan munosabatda shoira
zamondoshlaridan ilgarilab bu hodisaning barcha oqibatlarini toʻgʻri tushungan. Uning ilk
ijodi "xalq taqdirining badiiy yilnomasi" darajasigacha koʻtarilgan. Lekin, shunday boʻlsa-
da, u har doim baxtiyor zamon va yaxshi kunlarning kelishiga ishonib yashagan. Bu uning
she'riatidagi "Bu jabr-zulm albat muvaqqat" misralarida ham aytib oʻtilgan .Amir Umarxon
Dilshodi Barnoni saroydan quvib yuborgandan keyin,u yarim kechada Shayx kalon mahallasining
imomi Mulla Toshmuhammadning xonadonidan panoh topadi. Mulla Toshmuhammadning 80
yoshli maktabdor onasi Dilshodi Barnoni quchoq ochib kutib oladi va bir necha kundan soʻng
mulla Toshmuhammadga nikohlab beradi.Mulla toshmuhammad imomligini davom
ettiradi.Dilshodi Barno esa oʻz qaynonasi bilan maktabdorlik qila boshlaydi.Dilshodi Barnoning
maktabtabdor ya'ni hozirgi davrimizga qiyoslash aytadigan boʻlsak, pedagog boʻlib yetishishida
qaynonasining roli katta ahamiyatga ega.U umrining yarmidan koʻpini ilm toliblarini oʻqitishga
sarfladi. Ularni savodli qilish hayot va jamiatni goʻzallashtiradi deb oʻyladi va maktabdorligini
davom ettirdi. Oʻqitishjarayonida u oʻquvchilarning soniga alohida eʼtibor bergan.Bir yilda 23
nafar oʻquvchi qizlarni savodli qilgan.Shuningdek, Dilshodi Barno Oʻrta Osiyoning Rossiyaga
qoʻshilishiga ijobiy baho beradi.Oʻrta Osiyodagi xonliklarining tugatilishi,urushlarga barham
249
berilishi, Turkistonga fan-texnika yutuqlarining kirib kelishi tarafdori boʻlgan. Uning qaynonasi
99 yoshida vafot etadi va shundan soʻng Dilshodi Barno qaynonasining maktabdorlik kasbini
oʻziga kasb qilib oladi. Shoira 57 yoshga kirganda mulla Toshmuhammad ham olamdan oʻtadi.
Ularning sakkiz nafar farzandi boʻlib,ulardan ikki oʻgʻil,ikki qiz tirik qoladi.
Dilshodi Barno XIX asr Qoʻqonda ijod qilgan shoira. U ayni paytda maktabxona
maktabdori boʻlib ham faolyat yuritgan. U oʻzining maktabdorlik faolyati haqida shunday deydi:
"Mening suhbatdoshlarim va dugonalarim aqilli qizlar va isteʼdodli shoiralar edi. 51 yil davomida
men maktabdorlik (oʻqituvchilik) qilgan va yiliga 23 nafardan, jaʼmi 891 nafar qizning savodini
chiqardim. Bulardan deyarli toʻrtdan bir qismi she'riatga qobilyatli boʻlib, shoira va oʻz davrining
"aqilli va dono odamlari" edilar" deydi.
Masalan, "Qarolar falsafasi" asarining muallifi Anbar Otin ham uning iqtodorli
talabalaridan biri boʻlgan. Dilshodi Barnoning qalamiga mansub "Muxojirlar tarixi", "Inson
matonati va muhojirlar tarixi" hamda "Barnoning tanlangan she'rlari " asarlari bizgacha yetib
kelgan.
1969-yilda Oʻzbekistonda Dilshodi Barnoning oʻzbek tilidagi bir asari topilgan. Bu asar
"Tarixi muhojiron" deb nomlanadi. Asar orqali shoira Dilshodi Barno haqidagi maʼlumotlarimizni
yanada boyitadi va uning ijodining yangi bir sahifasini ochdi. Asarda shoirning 42 ta gʻazali
mavjud. Bularning 36 tasi oʻzbek tilida 6 tasi esa tojik tilida yozilgan. Unda berilishicha har bir
gʻazal yetti baytdan iboratdir. 17 ta gʻazalga Dilshod, 22 ta gʻazalga Barno taxallusini qoʻygan.
Qoʻlyozmaning ayrim varoqlari tushib qolganligi sababli aynan qaysi yilda yozilgani ma’lum
emas.
Dilshodi Barnoning "Tarixi muhojiron" asari uning dunyoqarashi, oʻz davridagi ilgʻor
progressiv fikrlari chuqurroq aks etgan asardir. Uning asarlarida xonlikdagi oʻzaro urushlar,
urushning xalq ommasi turmushiga koʻrsatgan ayanchli taʼsiri kabi masalalar oʻz ifodasini topgan.
Turkistonliklarni doʻst, inoq boʻlib yashashga ham davad etgan.
Oʻsha paytda johillik, xurofot hukmron boʻlgan feodalizm sharoitida xotin-qizlarni
bilimli, maʼrifatli qilish gʻoyat progressiv hodisa edi. Shunday boʻlsa-da Dilshodi Barno xotin-
qizlarni savodli qilish harakatidan toʻxtamadi. Dilshodi Barno oʻz maktabida yosh qizlarni
tarbiyalar, ularga xat-savod oʻrgatar va ularni chuqur bilim egasi qilib chiqarishga intilar edi. Shu
bilan birga yosh isteʼdodli qizlarga oʻzbek, tojik klassik adabiyoti namoyondalari asarlarini ham
oʻrgatar va ularni estetik ruhda tarbiyalab, oʻz zamonasining ilgʻor kishilari qilib yetishtirishga
harakat qilgan.
250
Dilshodi Barno asarlarini yozishda hind shoirlariga ergashib tasavvufchilar va hukmron
tabaqani maqtashga qarshi turgan. Uning bizgacha 142 ta asari yetib kelgan boʻlib, shundan 80
tasi oʻzbek tilidagi gʻazallardir. Bu shoiraning oʻzbek xalqiga boʻlgan mehri va hurmati oʻzgacha
ekanligini bildiradi.
Shoiraning ustozlari adabiyotning klassik namoyondalari Nizomiydan Bedilgacha,
Navoiydan Nodiragacha boʻlgan eng yaxshi qalam sohiblari boʻlgan. Shoira Dishodi Barno buyuk
muttafakkir Mir Alisher Navoiyni oʻziga pir deb bilgan. Dilshodi Barnoning eng yaqin ustozi va
zamondoshi Nodira va Uvaysiy boʻldi. Bu haqida oʻz tarjimai holida "Ulugʻ otinlar Jahon Otin va
Nodiraxonim nazmlari saliqamgʻa quvvat baxsh etar" deb yozgan edi. U shoir oʻz
zamondoshlarining qalb tarjimoni boʻlishi zarur degan masalani ilgari suradi. Dilshodi Barno
lirikasida insonga muhabbat, inson taqdiri uchun qaygʻurish, hayotni qadirlash, adolat va
haqiqatga intilishni koʻrish mumkin. Uning sheʼrlarida zamonga hamnafaslik sezilib turadi.
Dilshodi Barnoning asarlarida boshidan oʻtkazgan qiyinchiliklari, shunga qaramay ijodiy xatti-
harakatlarini koʻrishimiz mumkin.
Dilshodi Barno oʻzining tarixiy va badiiy asarlari bilan XIX asr oʻzbek va tojik demokratik
adabiyotining rivojlanishiga munosib hissa qoʻshgan. Shoira oʻz davridagi hayot voqealarini rang-
barang obrazlarda aks ettirgan realistik asarlari, oʻtmishdagi oʻzbek va tojik xotin-qizlarning
yurak sadolaridir.
Dilshodi Barnoning asarlaridagi pedagohik gʻoyalar hozirgi zamon pedagogikasi uchun katta
ahamiyatga ega. Uning asarlarida insonparvarlik, vatanga muhabbat, xalq taqdiri uchun kurash
yaqqol sezilib turadi. U insonni biz pedagog boʻlishi bilan bir qatorda psixolog ham deyishimiz
mumkin. 14 yoshida ham otasidan, ham onasidan yetim qolsa-da, oʻsha paytdagi johillik, hurofot
hukmron boʻlgan feodalizm zamonda xotin qizlarni bilimli qilishga intilgan. Shu bilan birga yosh
isteʼdod egalariga oʻzbek tili bilan bir qatorda tojik tili klassik namoyondalarining adabiy asarlarini
oʻqitib oʻz zamonasining ilgʻor kishilari qilib yetishtirishga hissasini qoʻshgan.
REFERENCES
1.
Dilshodi Barno, Tanlangan asarlar. (Nashrga tayyorlovchi M.Qodirova). Gʻafur Gʻulom
nomidagi Adabiyot va Sanʼat nashriyoti, 1972.-P.3-10.
2.
Dilshodi Barnoning oʻzbek tilidagi "Muxojirlar tarixi asari". Toshkent-1972.-P.10-11.
3.
8-sinf Oʻzbekiston Tarixi darsligi "Oʻqituvchi" Nashriyoti-Mattbaa ijodiy uyi. Toshkent-
2019.-P.147.
251
4.
Nuruddinova Malikaxon Sharabovnaning maqolasi "Tarixdan aks sado: "Tarixi
muxojironasari haqida".-P.2-3.
5.
Erkin Rabbimovich maqolasi, 11- oktabr 2018- yil.-P.1-2.
