ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
120
AGROSANOAT MAJMUALARINING INVESTITSION ENERGOAUDIT
Magdiyev Hayotullo G‘aybullo o‘g‘li
katta o‘qituvchi.
Toshkent davlat texnika universiteti.
Mirzayev Otabek Muzaffar o‘g‘li
Talaba.
Toshkent davlat texnika universiteti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.11520684
Annotatsiya.
Ushbu maqolada agrosanoat majmualarining investitsion energoaudit
mavzusi nazariy o‘rganilib respublikamiz energiya istemoli statistik taxlili o‘rganilgan.
Agrosanoat majmualarining tarkibi ularga investitsion energoauditning qo‘llanilishi o‘rqali
erishish munkun bo‘lgan yutuqlar keltiriligan.
Kalit so‘zlar va iboralar
: agrosanoat, iqtisodiyot, energoaudit, qayta ishlash sanoati,
qishloq xo‘jaligi.
INVESTMENT ENERGOAUDIT OF AGRICULTURAL COMPLEXES
Abstract.
In this article, the topic of investment energy audit of agro-industrial complexes
is theoretically studied and the statistical analysis of energy consumption of our republic is
studied. The composition of the agro-industrial complexes has been made possible by the use of
investment energy audit.
Key words and phrases:
agro-industry, economy, energy audit, processing industry,
agriculture.
ИНВЕСТИЦИОННЫЙ ЭНЕРГОАУДИТ СЕЛЬХОЗКОМПЛЕКСОВ
Аннотация.
В данной статье теоретически изучена тема инвестиционного
энергоаудита агропромышленных комплексов и изучен статистический анализ
энергопотребления нашей республики. Составление агропромышленных комплексов стало
возможным благодаря использованию инвестиционного энергоаудита.
Ключевые слова и фразы:
агропромышленный комплекс, экономика, энергоаудит,
перерабатывающая промышленность, сельское хозяйство.
Kirish.
O‘zbekiston Respublikasida olib borilayotgan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy
islohotlarning samarasi ko‘p jihatdan agrosanoat majmuasi tarmoqlarining rivojlanish darajasiga
bog‘liq. Mamlakatimiz siyosiy, ijtimoiy – iqtisodiy imkoniyatlarini yuksaltirishda agrosanoat
majmuasining ahamiyati va o‘rni katta. Agrosanoat majmuasi faoliyatining asosiy maqsadi, bosh
funktsiyasi qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirish, ularni tayyorlash, qayta ishlash hamda
iste’molchilarga yetkazib berish bilan o‘zaro bog‘langan tizimning maqsadga muvofiq, bir
me’yorda barqaror ishlashini ta’minlash, provardida mamlakat iqtisodiyotini mustahkamlash,
aholi turmush darajasini oshirishga xizmat qilishdan iborat.
Majmuada bozor iqtisodiyoti talablariga javob bera oladigan iqtisodiy mexanizmlarni
yaratish, mahsulotlar miqdori va sifatini oshirish, ishlab chiqarishning eng samarali va maqbul
shakllarini vujudga keltirish, mahsulotlar tannarxini arzonlashtirishga qaratilgan chora-tadbirlarni
ishlab chiqish va ularni ishlab chiqarishga joriy etish dolzarb masalalardan hisoblanadi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
121
Agrosanoat majmuasini rivojlantirish mamlakatning iqtisodiy quvvatini, aholining
turmush darajasini oshirishga xizmat qiladi. Shu sababli mamlakat agrosanoat majmuasining
rivojlanishiga O‘zbekiston Respublikasi prezidenti va hukumati tomonidan doimiy e’tibor berilib
kelinmoqda. Bu e’tiborning natijasi o‘laroq, mustaqillik yillarida bozor iqtisodiyoti sharoitida
agrosanoat majmuasi tarmoq hamda korxonalari faoliyatini yuritish uchun zarur huquqiy baza
yaratildi va ular muttasil takomillashtirilib borilmoqda. Olib borilayotgan iqtisodiy siyosat
natijasida mamlakat iqtisodiyotida katta sifat o‘zgarishlar yuz berdi. Ayniqsa, mulkiy
munosabatlar takomillashdi va bu holat agrar sohada nodavlat sektorning tez rivojlanishiga olib
keldi.
ASOSIY QISM.
Agrosanoat majmualari (ASM) qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab
chiqarish, qayta ishlash va sotishni birlashtirgan murakkab tizimlardir. Bu majmualar qishloq
xo‘jaligi va sanoat korxonalari o‘rtasidagi integratsiyani ta'minlaydi va iqtisodiy jihatdan
ahamiyatli rol o‘ynaydi. Quyida agrosanoat majmualarining asosiy tarkibiy qismlari va ularning
funktsiyalari keltirilgan:
1. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish
Fermer xo‘jaliklari:
Asosiy qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini, masalan, don, sabzavot,
meva, sut, go‘sht va boshqa mahsulotlarni ishlab chiqaradi.
Kooperativlar va uyushmalar:
Fermerlarni birlashtirib, ularga texnik va moliyaviy
yordam ko‘rsatadi, resurslar bilan ta’minlaydi va mahsulotlarni sotishda yordam beradi.
2. Qayta ishlash sanoati
Qayta ishlash korxonalari:
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlaydi, masalan, un,
konservalar, go‘sht va sut mahsulotlari, shuningdek, meva-sabzavot konservalari va sharbatlar
ishlab chiqaradi.
Saqlash va omborxona tizimlari:
Mahsulotlarni saqlash uchun zarur sharoitlarni
ta’minlaydi, masalan, sovutgichlar, muzlatgichlar va quruq omborlar.
3. Ta’minot va logistika
Transport kompaniyalari:
Mahsulotlarni fermer xo‘jaliklaridan qayta ishlash
korxonalariga, omborlardan bozor va savdo nuqtalariga yetkazib beradi.
Ta’minot zanjirlari:
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlash
uchun zarur bo‘lgan urug‘, o‘g‘it, texnika va boshqa resurslar bilan ta’minlaydi.
4. Sotish va marketing
Bozorlar va savdo markazlari:
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini iste’molchilarga
yetkazib beradi.
Eksport va import agentliklari:
Mahsulotlarni xalqaro bozorlarga eksport qilish va
xorijiy mahsulotlarni import qilish bilan shug‘ullanadi.
5. Yordamchi xizmatlar
Moliya va kredit tizimlari:
Fermerlar va qayta ishlash korxonalarini moliyalashtiradi,
kreditlar ajratadi va sug‘urta xizmatlarini ko‘rsatadi.
Ilmiy-tadqiqot va konsalting xizmatlari:
Qishloq xo‘jaligi va qayta ishlash
texnologiyalari bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib boradi va yangi texnologiyalarni joriy etishda
yordam beradi.
Agrosanoat majmualarining ahamiyati
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
122
Iqtisodiy rivojlanish:
Qishloq joylarda ish o‘rinlarini yaratish va daromad manbalarini
oshirish orqali iqtisodiy rivojlanishga hissa qo‘shadi.
Oziq-ovqat xavfsizligi:
Ichki bozorni qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bilan ta’minlash
orqali oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlaydi.
Eksport imkoniyatlari:
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash orqali eksport
hajmini oshirish va valyuta tushumlarini ko‘paytirish imkonini beradi.
Agrosanoat majmualarining investitsion energoaudit — bu qishloq xo‘jaligi va sanoat
korxonalarining energetika tizimlarini o‘rganish va tahlil qilish jarayoni bo‘lib, uning asosiy
maqsadi energiya resurslaridan samarali foydalanish, energiya samaradorligini oshirish va
investitsiyalar orqali energiya tejamkorlik choralarini amalga oshirishdir. Bu audit quyidagi asosiy
bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
1. Ma’lumotlarni yig‘ish va tahlil qilish
Energiya iste‘moli bo‘yicha ma‘lumotlar:
Elektr energiyasi, gaz, yoqilg‘i va boshqa
energiya manbalarining iste'moli haqida ma‘lumotlarni yig‘ish.
Jarayonlar va texnologiyalar:
Ishlab chiqarish jarayonlari va qo‘llanilayotgan
texnologiyalarni o‘rganish.
2. Energiya tejamkorlik imkoniyatlarini aniqlash
Energiya yo‘qotishlari:
Korxonada energiya yo‘qotishlari bo‘lgan sohalarni aniqlash.
Energiya samaradorligini oshirish imkoniyatlari:
Energiya tejamkor texnologiyalar
va usullarni aniqlash.
3. Investitsion loyiha takliflari tayyorlash
Investitsion loyihalar:
Energiya tejamkorlikka erishish uchun amalga oshirilishi
mumkin bo‘lgan loyihalar va ularning qiymatini aniqlash.
Moliyaviy tahlil:
Loyihalarning iqtisodiy samaradorligini hisoblash (NPV, IRR,
Payback Period).
4. Amalga oshirish va monitoring qilish
Loyihalarni amalga oshirish:
Taklif etilgan investitsion loyihalarni amalga oshirish.
Monitoring va tahlil:
Loyihalar amalga oshirilgandan so‘ng, ularning samaradorligini
monitoring qilish va doimiy tahlil qilib borish.
Energioauditning afzalliklari
Energiya tejamkorligi:
Energiya resurslaridan samarali foydalanish natijasida
xarajatlarni kamaytirish.
Atrof-muhitni muhofaza qilish:
Energiya iste'molini kamaytirish orqali atrof-muhitga
salbiy ta'sirni kamaytirish.
Moliyaviy foyda:
Energiya xarajatlarini kamaytirish orqali moliyaviy tejamkorlikka
erishish.
Agrosanoat majmualarining investitsion energoaudit boshqa audit turlaridan bir necha
jihatlari bilan farqlanadi. Quyida energioaudit va boshqa audit turlarining asosiy farqlari
keltirilgan:
1. Maqsad va Yo‘nalish
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
123
Energioaudit:
Bu auditning asosiy maqsadi energiya resurslaridan samarali
foydalanishni tahlil qilish, energiya samaradorligini oshirish va energiya tejamkorlik
imkoniyatlarini aniqlashdir.
Boshqa auditlar:
Moliya auditi, ichki audit, operatsion audit kabi boshqa audit
turlarining maqsadlari turlicha bo‘lib, ular moliyaviy hisobotlarning aniqligini tekshirish, ichki
nazorat tizimlarini baholash, korxona operatsiyalarining samaradorligini tahlil qilish kabi
masalalarni qamrab oladi.
2. Tahlil Qilinadigan Ma'lumotlar
Energioaudit:
Bu audit energiya iste'moli, energiya yo'qotishlari, energiya resurslari va
ularning samaradorligi kabi ma'lumotlarni tahlil qiladi.
Boshqa auditlar:
Moliya auditi moliyaviy hisobotlar, balanslar, foyda va zarar
hisobotlari, naqd pul oqimi kabi moliyaviy ma'lumotlarni tahlil qiladi. Ichki audit korxonaning
ichki nazorat tizimlarini, risklarni boshqarish jarayonlarini va umumiy operatsion samaradorlikni
baholaydi.
3. Metodologiya va Vositalar
Energioaudit:
Bu audit energiya samaradorligini oshirish uchun muayyan
metodologiyalar va vositalarni qo‘llaydi, masalan, energiya monitoring tizimlari, termografik
tahlillar, energiya modellashtirish dasturlari.
Boshqa auditlar:
Moliya auditi xalqaro moliyaviy hisobot standartlari (IFRS, GAAP) va
audit standartlariga (ISA) asoslangan metodologiyalarni qo‘llaydi. Ichki audit va operatsion audit
turli xil boshqaruv va nazorat modellaridan, masalan, COSO modelidan foydalanadi.
4. Natijalar va Tavsiyalar
Energioaudit:
Audit natijasida energiya tejamkorlik imkoniyatlari, energiya
samaradorligini oshirish uchun amalga oshirilishi lozim bo‘lgan investitsion loyihalar haqida
tavsiyalar beriladi.
Boshqa auditlar:
Moliya auditi natijasida moliyaviy hisobotlarning haqqoniyligi
to‘g‘risida xulosa beriladi va moliyaviy xato va kamchiliklarni bartaraf etish bo‘yicha tavsiyalar
beriladi. Ichki audit natijasida ichki nazorat tizimlarini yaxshilash, risklarni kamaytirish va
operatsion jarayonlarni samaradorligini oshirish bo‘yicha tavsiyalar beriladi.
5. Qamrov
Energioaudit:
Qishloq xo‘jaligi va sanoat korxonalarining energetika tizimlarini chuqur
o‘rganadi.
Boshqa auditlar:
Moliya auditi korxonaning butun moliyaviy faoliyatini qamrab oladi.
Ichki audit va operatsion audit korxonaning ichki jarayonlari va operatsiyalarini keng qamrovda
tahlil qiladi.
2016 — 2022-yillarda respublikamizda elektr energiyasi ishlab chiqarish
ko‘rsatkichlari:
➖
2016-yil - 59,0 mlrd kVt
⋅
soat;
➖
2017-yil - 60,7 mlrd kVt
⋅
soat;
➖
2018-yil - 62,8 mlrd kVt
⋅
soat;
➖
2019-yil - 63,6 mlrd kVt
⋅
soat;
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
124
➖
2020-yil - 66,4 mlrd kVt
⋅
soat;
➖
2021-yil - 71,3 mlrd kVt
⋅
soat;
➖
2022-yil - 74,3 mlrd kVt
⋅
soat.
2022-yilda elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi 2016-yilga nisbatan 15,3 mlrd
kVt
⋅
soatga yoki 25,9 foizga ko‘pni tashkil etdi.
Energetika vazirligi axborot xizmati O‘zbekiston va dunyo miqyosida elektr energiyasi
iste'moliga doir qiyosiy ma'lumotlar jamlangan infografikani
Ma'lum qilinishicha, dunyo miqyosida umumiy energiya iste'molining o‘rtacha 23 foizi
turar-joylar hissasiga to‘g‘ri keladi, bu ko‘rsatkich O‘zbekistonda 40 foizga teng.
Dunyoda bir yilda 1 kvadrat metr maydon uchun energiya sarfi yiliga 120–150 kVt/soatni
tashkil etadi, O‘zbekistonda esa 1 kvadrat metr uchun yiliga o‘rtacha 390 kVt/soat energiya sarf
qilinadi.
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
mlrd kVt
⋅
soat
59
60,7
62,8
63,6
66,4
71,3
74,3
59
60,7
62,8
63,6
66,4
71,3
74,3
0
10
20
30
40
50
60
70
80
mlrd kVt
⋅
soat
mlrd kVt
⋅
soat
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
125
XULOSA.
Agrosanoat majmualarining investitsion energoaudit boshqa audit turlaridan
o‘zining maxsus maqsadi, tahlil qilinadigan ma'lumotlar, qo‘llaniladigan metodologiya va
vositalar, natijalar va tavsiyalar hamda qamrovi bilan ajralib turadi. Bu auditning asosiy e'tibori
energiya samaradorligini oshirishga qaratilgan bo‘lib, qishloq xo‘jaligi va sanoat korxonalarining
iqtisodiy va ekologik jihatdan barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi.
Agrosanoat majmualari qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishdan tortib, qayta
ishlash va sotishgacha bo‘lgan barcha jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Bu tizim qishloq xo‘jaligi va
sanoatning o‘zaro integratsiyasini ta’minlab, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishga katta hissa
qo‘shadi.
Agrosanoat majmualarining investitsion energoaudit qishloq xo‘jaligi va sanoat
korxonalarining energetika samaradorligini oshirish va iqtisodiy foyda ko‘rish maqsadida muhim
vositadir. Bu jarayon korxonalar uchun nafaqat moliyaviy, balki ekologik jihatdan ham katta
ahamiyatga ega.
REFERENCES
1.
Иванов Г.С.Методика оптимизации уровня теплозащиты зданий//Стены и фасады.
2001. № 1-2. С. 7-10.
2.
Иванов Г.С., Дмитриев А.Н., Спиридонов А.В., Хромец Ю.Д. Радикальное решение
проблемы энергосбережения в градостроительстве на основе применения новых
конструкций окон//Строительные материалы, оборудование, технологии XXI века.
1999. № 10. С. 10-12.
3.
Самарин О.Д. Энергетический баланс зданий и возможности энергосбережения //
Новости теплоснабжения. [Электронный ресурс] URL:http://www.ntsn.ru. (дата
обращения 26.11.2016).
4.
Шеина С.Г., Миненко А.Н. Анализ и расчет «мостиков холода» с целью повышения
энергетической эффективности жилых зданий//Инженерный вестник Дона. 2012. Т.
22. № 4-1. С. 131.
5.
Muradov S. et al. CAUSES OF NATURAL EMERGENCIES //Modern Science and
Research. – 2024. – Т. 3. – №. 5. – С. 92-130.
6.
Muradov S. et al. CONTENT AND ESSENCE OF THE LAW AND LEGAL
DOCUMENTS ON THE PROTECTION OF THE POPULATION AND TERRITORIES
FROM EMERGENCIES //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 5. – С. 168-
204.
7.
Muradov S. et al. STABILITY CALCULATION OF LOAD LIFT VEHICLES //Modern
Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 5. – С. 205-234.
8.
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIENERGETIKA VAZIRLIGI sayti
https://minenergy.uz/uz/news/view/2580
