68
ZARAR KO‘RIB ISHLAYOTGAN KICHIK BIZNES KORXONALARIGA
INVESTITSIYALARNI JALB QILISHNING XUSUSIYATLARI
Boboyev Akmal Choriyevich
Boltayev Behro‘z Tohirovich
Buxoro muhandislik-texnologiya institute.
https://doi.org/10.5281/zenodo.11523289
Kirish.
Jahondagi rivojlangan mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini
ta’minlashda kichik biznes korxonalarini rivojlantirish muhim o‘rin tutadi. Ayniqsa, kichik biznes
korxonalarini rivojlashtirishda investitsiyalarni jalb etish orqali yuqori samaradorlikka erishgan,
eng ilg‘or tajribalarga asoslangan AQSh, Germaniya, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Shveysariya,
Kanada, Norvegiya, Niderlandiya, Gonkong, Birlashgan Arab Amirliklari va boshqa bir qator
davlatlarda bu borada ijobiy holatlar kuzatilgan. Shuningdek, “Jahon tajribasida kichik biznes
korxonalarining investitsiyasiz juda sekin rivojlanayotganligi ham barchaga ma’lum”. Shunday
ekan, jahonning deyarli barcha mamlakatlarida zarar ko‘rib ishlayotgan kichik biznes
korxonalariga investitsiyalarni jalb etish muhim ahamiyat kasb etmoqda.
2022 yil 28 yanvarda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022-2026 yillarga
mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning Taraqqiyot Strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-60-sonli Farmoni
qabul qilinib, ushbu Farmonning III. “Milliy iqtisodiyotni jadal rivojlantirish va yuqori o‘sish
sur’atlarini ta’minlash” bo‘limidagi 29-maqsadida:“Tadbirkorlik faoliyatini tashkil qilish va
doimiy daromad manbalarini shakllantirish uchun sharoitlar yaratish, xususiy sektorning Yalpi
ichki mahsulotdagi ulushini 80 foizga va eksportdagi ulushini 60 foizga yetkazish”o‘z aksini
topgan.
Asosiy qism.
2021 yilda O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha 98,9 mingta yangi kichik
korxona va mikrofirmalar (fermer va dehqon xo‘jaliklarisiz) tashkil qilindi, bu esa o‘tgan yilga
nisbatan 6,1 foizga ko‘p demakdir. Eng ko‘p kichik korxona va mikrofirmalar savdo sohasida
(38,9 %), sanoat sohasida (19,5 %), qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligida (11,8 %), qurilish
sohasida (6,4 %) tashkil etilgan.
Ammo faoliyat yuritayotgan kichik korxona va mikrofirmalarning soni 2021 yilda o‘tgan
yilga nisbatan ko‘paygan bo‘lsada, YaIMda kichik tadbirkorlik ulushi -0,6 (2020 y.- 55,5%; 2021
y. – 54,9 %) foizni tashkil etmoqda. Shuningdek, sanoat (-0,9%), qurilish (-0,1%), savdo (-0,2%),
xizmat ko‘rsatish (-0,7%), yuk tashish (-2,2%), yuk aylanmasi (-2,4%), yo‘lovchi tashish (-0,7%)
va boshqa sohalarda o‘tgan yilgiga nisbatan kamaygan.
69
Bu esa, o‘z navbatida, zarar ko‘rib ishlayotgan kichik biznes korxonalariga
investitsiyalarni jalb etish yordamida ularni rivojlantirishni talab etadi. Shuning bilan birgalikda,
kichik biznes sub’ektlarining ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlari, ularning iqtisodiy faoliyatlarida
yuzaga kelayotgan muammolar, “ishbilarmonlik sikli”ning barqarorligini ta’minlash, xo‘jalik
yuritishning boshqa shakllari bilan o‘zaro ta’sir va aloqalarni tartibga solish dolzarb
yo‘nalishlaridan hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996 yil 11 dekabrdagi “Korxonalarning
bankrotligi to‘g‘risida”gi qonunchilikni amalga oshirishga doir chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-
1658-son Farmoniga asosan ishlab chiqilgan “Iqtisodiy nochor korxonalarni sanatsiyalash
to‘g‘risida”gi Nizom xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar – qarzdorlarning to‘lov qobiliyatini
sog‘lomlashtirish hamda tiklash maqsadida o‘tkaziladigan nochor korxonalarni sanatsiyalash
masalalarini tartibga soladi.
Mazkur Nizomda “sanatsiyalash” tushunchasiga izoh beriladi va uning maqsadiga aniqlik
kiritiladi. Jumladan, ta’kidlanadiki, zarar ko‘rib ishlaydigan, to‘lov qobiliyati bo‘lmagan
iqtisodiy
nochor korxonani sanatsiyalash
(1-chizma) deyilganda mulkdor, kreditor (kreditorlar) yoki
boshqa shaxslar, shu jumladan, davlat tomonidan moliyaviy yordam ko‘rsatish yo‘li bilan xo‘jalik
sub’ekti faoliyatini moliyaviy sog‘lomlashtirish tushuniladi.
Xo‘jalik sub’ektining to‘lov qobiliyatini tiklash, tovarlar (ishlar, xizmatlar)ga haq to‘lash
bo‘yicha kreditorlar talablarini qondira olish, shu jumladan budjetga va budjetdan tashqari
jamg‘armalarga to‘lovlarni to‘lay olish qobiliyatini tiklash, shuningdek korxonalarning samarali
faoliyatini davom ettirishi uchun moliyaviy sharoitlar yaratish – sanatsiyalashning maqsadidir.
Zarar ko‘rib ishlaydigan, to‘lov qobiliyati bo‘lmagan yoki iqtisodiy nochor korxonani
sanatsiyalashning vazifasi uning barqaror moliyaviy ta’minotini, mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni
ishlab chiqarish, sotishni boshqarish, tashqil etish, uning texnika va texnologiyasida zarur qayta
o‘zgarishlarni oqilona va samarali amalga oshirishni ta’minlashdir.
Sanatsiyalash qarzdor korxonaga xo‘jalik sudida uning iqtisodiy nochorligi to‘g‘risida ish
qo‘zg‘atgunga qadar, shuningdek bankrotlik to‘g‘risida ish qo‘zg‘atish chog‘idagi dastlabki
tadbirlar jarayonida moliyaviy yordam ko‘rsatish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Korxonani sanatsiyalashning davomiyligi 18 oydan oshmasligi lozim.
Nizomda ta’kidlanishicha, xo‘jalik sudining qaroriga muvofiq nodavlat korxonalari uchun
sanatsiyalash davri 6 oygacha o‘zaytirilishi mumkin.
Sanatsiyalash boshlanishidan 12 oy o‘tgach, kreditorlarning talablari umumiy summasidan
kamida 40 foizi qondirilishi lozim.
70
Zarar ko‘rib ishlaydigan, to‘lov qobiliyati bo‘lmagan yoki iqtisodiy nochor korxonaning
mulkdorlari, kreditorlar, boshqa yuridik va jismoniy shaxslar sanatsiyalash sub’ektlari
hisoblanadilar. O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulki qo‘mitasi ho‘zuridagi iqtisodiy nochor
korxonalar ishlari qo‘mitasi davlat nomidan sanatsiyalash sub’ekti sifatida qatnashadi.
Xo‘jalik sub’ektining to‘lov qobiliyatini tiklash, tovarlar (ishlar, xizmatlar)ga haq to‘lash
bo‘yicha kreditorlar talablarini qondira olish, shu jumladan budjetga va budjetdan tashqari
jamg‘armalarga to‘lovlarni to‘lay olish qobiliyatini tiklash, shuningdek korxonalarning samarali
faoliyatini davom ettirishi uchun moliyaviy sharoitlar yaratish – sanatsiyalashning maqsadidir.
1-chizma. Korxonalarni bankrotlik va sanatsiya – tarkibiy o‘zgartirish
jarayonlaridagi asosiy muammolari
Zarar ko‘rib ishlaydigan, to‘lov qobiliyati bo‘lmagan yoki iqtisodiy nochor korxonani
sanatsiyalashning vazifasi uning barqaror moliyaviy ta’minotini, mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni
Korxonalarni
bankrotlik va
sanasiya - tarkibiy
uzgartirish
jarayonlaridagi
asosiy
muammalari
Inqirozga qarshi
malakali
boshqaruv
kadrlarining
yetishmasligi
Korxonani
tarkibiy
o'zgartirishda
korxona
raxbarlarining
qiziqishlari
yo'qligi
Korxonalar aktivlarini
realizasiya qilishda
baholashning yetarli
darajada o'zgaruvchan
(egiluvchan) emasligi
Kreditorlarning
qarzdorlar mulkini
hisobga olish
huquqlariga ega bo'lishi
sabablari qarzdor
korxonalarning eng
qimmat aktivlarini
yo'qotib qo'yish
xavfining mavjudligi
Sudga da'vo
arizasining kiritish
va qaror chiqarish
vaqti orasida
aktivlarni "olib
ketish"imkoniyati
mavjudligi
71
ishlab chiqarish, sotishni boshqarish, tashqil etish, uning texnika va texnologiyasida zarur qayta
o‘zgarishlarni oqilona va samarali amalga oshirishni ta’minlashdir.
Sanatsiyalash qarzdor korxonaga xo‘jalik sudida uning iqtisodiy nochorligi to‘g‘risida ish
qo‘zg‘atgunga qadar, shuningdek bankrotlik to‘g‘risida ish qo‘zg‘atish chog‘idagi dastlabki
tadbirlar jarayonida moliyaviy yordam ko‘rsatish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Korxonani sanatsiyalashning davomiyligi 18 oydan oshmasligi lozim.
Nizomda ta’kidlanishicha, xo‘jalik sudining qaroriga muvofiq nodavlat korxonalari uchun
sanatsiyalash davri 6 oygacha o‘zaytirilishi mumkin.
Sanatsiyalash boshlanishidan 12 oy o‘tgach, kreditorlarning talablari umumiy summasidan
kamida 40 foizi qondirilishi lozim.
Zarar ko‘rib ishlaydigan, to‘lov qobiliyati bo‘lmagan yoki iqtisodiy nochor korxonaning
mulkdorlari, kreditorlar, boshqa yuridik va jismoniy shaxslar sanatsiyalash sub’ektlari
hisoblanadilar. O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulki qo‘mitasi ho‘zuridagi iqtisodiy nochor
korxonalar ishlari qo‘mitasi davlat nomidan sanatsiyalash sub’ekti sifatida qatnashadi.
Xulosa.
Qattiq raqobat sharoitida xo'jalik yuritishning bozor shakllari alohida xo'jalik
yurituvchi sub'ektlarning to'lovga qodir emasligiga yoki ularning vaqtincha to'lovga
layoqatsizligiga olib keladi. Biroq, iqtisodiyot barqarorlashgan taqdirda ham, mamlakatda bunday
korxonalar bo'lmaydi, deb o'ylamaslik kerak. Masalan, AQShda yangi tashkil etilgan kichik va
o'rta korxonalarning qariyb 50 foizi bir yil ichida o'z faoliyatini to'xtatadi. Biroq, qonun tomonidan
tan olingan bankrotlar barcha korxonalarning atigi 1% ni tashkil qiladi. Shuningdek, Buxoro
viloyati Statistika boshqarmasi ma’lumotlariga qaraganda oxirgi 15 yil ma’lumotlariga ko‘ra
ro‘yxatdagi korxonalarning 8 foizdan toki 36 fiozgacha bo‘lgan qismi faoliyat yuritmagan va
yopilib ketgan
1
. Albatta bu raqamlar ko‘rsatib o‘tilgan korxonalarning barchasi bankrot
bo‘lganligini anglatmaydi. Ammo faoliyat yuritmaslik va majburiy yopilib ketish korxonalarning
bankrotligining asosiy belgilaridan biri hisoblanadi.
REFERENCES
1.
Azimov, B. F., & Rakhimova, D. D. (2022). The role of research and innovations in the
modernization of the regional economy.
Conferencea
, 43-47.
1
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTI HUZURIDAGI STATISTIKA AGENTLIGI BUXORO
VILOYATI STATISTIKA BOSHQARMASI маълумотлари асосида муаллиф томонидан қайта ишланган.
72
2.
Азимов, Б. Ф., Рахимова, Д. Д., & Солиев, Д. Н. (2022). Научные основы
инновационного подхода к развитию промышленности и сокращению бедности в
узбекистане.
Universum: экономика и юриспруденция
, (5 (92)), 14-17.
3.
Б.Ф. Азимов, A.Ч. Бобоев, & Ж.Ж. Абдуллаев (2022). ОПРЕДЕЛЕНИЕ
ЭКСПОРТНЫХ
ДРАЙВЕРОВ
РЕГИОНА
ПУТЕМ
АНАЛИЗА
ВНЕШНЕТОРГОВОГО ОБОРОТА БУХАРСКОЙ ОБЛАСТИ. Ученый XXI века, (7
(88)), 20-24.
4.
Азимов Бобир Фаттоҳевич (2019). Ўзбек миллий урф-одатлари инвестицион ва
инновацион трансформациялашга муҳтожми?. Экономика и финансы (Узбекистан),
(8), 33-39.
5.
Djunaitov, G. N., & Azimov, B. F. (2023). Oilaviy tadbirkorlikni davlat tomonidan qo’llab-
quvvatlash zaruriyati.
Science and Education
,
4
(1), 888–896. Retrieved from
https://openscience.uz/index.php/sciedu/article/view/4919
6.
Азимов, Б. Ф. Экономическая безопасность и ее социально-экономическое значение
/ Б. Ф. Азимов, Д. Д. Рахимова // Экономическая безопасность социально-
экономических систем: вызовы и возможности : Сборник трудов IV Международной
научно-практической конференции, Белгород, 28 апреля 2022 года / Под редакцией
Е.А. Стрябковой, Н.А. Герасимовой, А.М. Кулик. – Белгород: Общество с
ограниченной ответственностью Эпицентр, 2022. – С. 351-354. – EDN PSURWB.
7.
Азимов, Б. Ф. Формирование и совершенствование стратегии поддержки
инновационной деятельности в регионах Республики Узбекистан / Б. Ф. Азимов //
Молодой ученый. – 2022. – № 12(407). – С. 63-65. – EDN VQOYFQ.
8.
Qudratova, G. (2024). THE IMPORTANCE OF INNOVATIVE POTENTIAL IN
INCREASING COMPETITIVENESS.
Modern Science and Research
,
3
(1), 933-938.
9.
Azimov, B. F., & Qudratova, G. M. (2023). Oliy ta’lim muassasalarining
raqobatbardoshligini oshirish.
Science and Education
,
4
(7), 476-481.
10.
Qudratova, G. (2024). THE IMPORTANCE OF INNOVATIVE ACTIVITY IN
INCREASING
THE
COMPETITIVENESS
OF
HIGHER
EDUCATION
INSTITUTIONS.
Modern Science and Research
,
3
(2), 1257-1261.
11.
Mahmudovna, Q. G. (2024). RAQOBATDOSHLIKNI OSHIRISHDA INNOVATSION
SALOHIYATNING AHAMIYATI.
12.
Mahmudovna, Q. G. (2024). RAQOBAT STRATEGIYALARI, ULARNI AMALGA
OSHIRISHDA
INNOVATSIYALARDAN
FOYDALANISHNING
73
AHAMIYATI.
IQTISODIYOT VA ZAMONAVIY TEXNOLOGIYA JURNALI| JOURNAL
OF ECONOMY AND MODERN TECHNOLOGY
,
3
(5), 15-21.
13.
Mahmudovna, G. G. (2024). COMPETITIVE STRATEGIES, THE IMPORTANCE OF
USING
INNOVATION
IN
THEIR
IMPLEMENTATION.
IQTISODIYOT
VA
ZAMONAVIY TEXNOLOGIYA JURNALI| JOURNAL OF ECONOMY AND MODERN
TECHNOLOGY
,
3
(5), 8-14.
14.
Muradov S. et al. CAUSES OF NATURAL EMERGENCIES //Modern Science and
Research. – 2024. – Т. 3. – №. 5. – С. 92-130.
15.
Muradov S. et al. ANALYSIS OF SAFETY REQUIREMENTS OF EQUIPMENT
WORKING UNDER HIGH PRESSURE //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3.
– №. 5. – С. 131-167.
16.
Muradov S. et al. CAUSES OF NATURAL EMERGENCIES //Modern Science and
Research. – 2024. – Т. 3. – №. 5. – С. 92-130.
17.
Muradov S. et al. CONTENT AND ESSENCE OF THE LAW AND LEGAL
DOCUMENTS ON THE PROTECTION OF THE POPULATION AND TERRITORIES
FROM EMERGENCIES //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 5. – С. 168-
204.
18.
Muradov S. et al. STABILITY CALCULATION OF LOAD LIFT VEHICLES //Modern
Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 5. – С. 205
