90
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
ESHITISHI VA GAPIRISHIDA NUQSONI BO‘LGAN SHAXSLARNING JISMONIY
TAYYORGARLIGINI RIVOJLANTIRISH
Qiyomova Shohsanam Yarash qizi
O‘zbekiston davlat jismoniy tarbiya va sport universiteti o‘qituvchisi.
O‘zbekiston, Chirchiq.
shoxsanamkiyomova@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.17524069
Annotatsiya.
Mazkur maqolada eshitish va gapirishida nuqsoni bo‘lgan shaxslarning
jismoniy tayyorgarligini rivojlantirish masalalari yoritilgan. Tadqiqotda ularning jismoniy
sifatlarini oshirish, harakat faoliyatini takomillashtirish va reabilitatsion jarayonni sport
mashg‘ulotlari orqali samarali tashkil etish yo‘llari tahlil qilindi. Maxsus moslashtirilgan
mashqlar, vizual va kinestetik yondashuvlar, shuningdek, kommunikativ qo‘llab-quvvatlash
usullari asosida tuzilgan dastur yuqori samaradorlik ko‘rsatdi.
Kalit so‘zlar:
eshitishida nuqsoni bo‘lgan shaxslar, jismoniy tayyorgarlik,
moslashtirilgan mashg‘ulotlar, vizual signal, reabilitatsiya, koordinatsiya.
DEVELOPMENT OF PHYSICAL FITNESS OF PERSONS WITH DEFECTS IN
HEARING AND SPEECH
Abstract.
This article discusses the issues of developing physical fitness of persons with
hearing and speech impairments. The study analyzed ways to improve their physical qualities,
improve motor activity, and effectively organize the rehabilitation process through sports
training.
The program, which was based on specially adapted exercises, visual and kinesthetic
approaches, as well as communicative support methods, showed high efficiency.
Keywords:
persons with hearing impairments, physical fitness, adapted training, visual
signal, rehabilitation, coordination.
РАЗВИТИЕ ФИЗИЧЕСКОЙ ПОДГОТОВЛЕННОСТИ ЛИЦ С НАРУШЕНИЯМИ
СЛУХА И РЕЧИ
Аннотация.
В данной статье рассматриваются вопросы развития физической
подготовленности лиц с нарушениями слуха и речи. В исследовании проанализированы
способы совершенствования их физических качеств, повышения двигательной
активности и эффективной организации процесса реабилитации посредством
спортивных
тренировок.
Программа,
разработанная
на
основе
специально
адаптированных упражнений, визуально-кинестетического подхода, а также методов
коммуникативной поддержки, показала высокую эффективность.
Ключевые слова:
лица с нарушениями слуха, физическая подготовленность,
адаптированные тренировки, зрительный сигнал, реабилитация, координация.
Dolzarbligi
Hozirgi kunda jamiyatda imkoniyati cheklangan shaxslarni har tomonlama qo‘llab-
quvvatlash, ularni ijtimoiy hayotga faol jalb etish masalasi davlat siyosatining muhim
yo‘nalishlaridan biriga aylandi. Shular qatorida eshitish va gapirishida nuqsoni bo‘lgan
shaxslarning jismoniy tarbiyasi va sport faoliyatini rivojlantirish masalasi alohida e’tiborga
loyiqdir. Bu toifadagi shaxslar sport orqali nafaqat jismoniy barkamollikka, balki ruhiy
barqarorlik va ijtimoiy moslashuvga ham erishadilar. Biroq, ularning mashg‘ulotlarini tashkil
etishda o‘ziga xos metodik va kommunikativ muammolar mavjud.
91
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Eshitishida nuqsoni bo‘lgan shaxslar tovushli signallarni idrok eta olmaydilar, natijada
o‘qituvchi va sportchi o‘rtasidagi axborot almashinuvi murakkablashadi. Shu sababli, bunday
sportchilar bilan ishlashda vizual, imo-ishora va kinestetik aloqa vositalaridan foydalanish zarur.
Mazkur yondashuv mashg‘ulotlarning samaradorligini oshiradi va sportchilarning
ishonchini mustahkamlaydi. Jismoniy tayyorgarlik ularning umumiy sog‘lig‘ini mustahkamlash,
mushaklar kuchi, koordinatsiya, tezkorlik va chidamlilik sifatlarini rivojlantirishni nazarda
tutadi.
Eshitishida nuqsoni bo‘lgan shaxslarning fiziologik va psixologik xususiyatlari sog‘lom
odamlarnikidan farq qiladi. Ularda vizual idrok va fazoviy tafakkur kuchli rivojlangan, bu esa
mashg‘ulotlarni ko‘rgazmali tarzda o‘tkazishga imkon beradi. Mashqlarni o‘rgatishda murabbiy
imo-ishoralar, rangli belgilar va jismoniy ko‘rsatmalar orqali topshiriq beradi. Bu metod sportchi
tomonidan harakatni aniq tushunish va bajarish imkonini yaratadi. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan
shaxslar bilan ishlashda sabr-toqat, ijobiy muhit va individual yondashuv muhim ahamiyat kasb
etadi. Jismoniy tayyorgarlik mashg‘ulotlari nafaqat sport maqsadida, balki sog‘lomlashtirish va
reabilitatsion yo‘nalishda ham qo‘llaniladi. Mashqlar davomida ular o‘z tanasini boshqarishni,
harakatni muvofiqlashtirishni va kuchni to‘g‘ri taqsimlashni o‘rganadilar. Bu ularning ijtimoiy
faolligini oshirib, o‘ziga ishonchni mustahkamlaydi.
Moslashtirilgan mashqlar orqali ularning jismoniy rivojlanish darajasini oshirish mumkin.
Yengil atletika, suzish, gimnastika va stol tennisi kabi sport turlari bu guruh uchun eng
mos yo‘nalishlardandir. Ular oddiy, tabiiy harakatlarga asoslanganligi sababli, oson
o‘zlashtiriladi.
Tadqiqot davomida jismoniy tayyorgarlik mashg‘ulotlarining yangi tizimi ishlab chiqildi.
Mazkur tizim eshitishida nuqsoni bo‘lgan shaxslarning harakat faoliyatini bosqichma-
bosqich rivojlantirishga qaratildi. Mashg‘ulotlar jarayonida o‘zaro ishonchli muloqot, ijobiy
rag‘bat va jamoaviy hamkorlik muhitiga e’tibor berildi. Murabbiy va sportchi o‘rtasidagi aloqa
vizual belgilar, imo-ishoralar va jismoniy ko‘rsatmalar orqali amalga oshirildi. Bu metod har bir
qatnashchiga topshiriqni mustaqil tushunish imkonini berdi. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan
sportchilar jismoniy mashqlarni izchil bajargan hollarda ularning mushak kuchi va chidamliligi
sezilarli darajada oshadi.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, moslashtirilgan mashg‘ulotlar ularning
sog‘lomlashtirish ko‘rsatkichlarini yaxshilaydi. Shuningdek, bu metodika ularni jamiyatda faol
shaxs sifatida shakllantirishga xizmat qiladi. Shu sababli, jismoniy tayyorgarlikni moslashtirilgan
shaklda tashkil etish ilmiy-amaliy jihatdan dolzarb vazifa hisoblanadi.
Tadqiqotning maqsadi
eshitish va gapirishida nuqsoni bo‘lgan shaxslarning jismoniy
tayyorgarligini rivojlantirishning samarali usullarini ishlab chiqishdir.
Muhokama va natija
Tajriba davomida 12 nafar eshitishida va gapirishida nuqsoni bo‘lgan sportchi ishtirok
etdi. Mashg‘ulotlar 3 oy davomida, haftasiga 3 marta o‘tkazildi. Mashg‘ulot dasturi kuch,
tezkorlik, chaqqonlik va muvofiqlikni rivojlantiruvchi maxsus mashqlarni o‘z ichiga oldi.
Tajriba jarayonida har bir mashq vizual signal asosida boshqarildi. Masalan, “boshlash”
belgisi uchun yashil rang, “to‘xtash” belgisi uchun qizil rangdan foydalanildi. Mashg‘ulotlarda
harakatlarni takrorlash soni sportchilarning imkoniyatlariga qarab belgilandi. Mashqlar o‘z
ichiga yugurish, sakrash, cho‘zilish, muvozanat mashqlarini olgan. Natijada, mushak kuchi
o‘rtacha 18%, chidamlilik 22%, tezkorlik esa 25% ga oshgani kuzatildi.
92
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Harakat aniqligi va koordinatsiya ko‘rsatkichlari ham sezilarli yaxshilandi. Tajriba
guruhidagi sportchilarda jismoniy tayyorgarlik darajasi 4,1 balldan 4,8 ballgacha oshdi. Nazorat
guruhida bu ko‘rsatkich 3,9 dan 4,2 gacha bo‘ldi.
Mashg‘ulotlar davomida sportchilarning motivatsiyasi va ijtimoiy faolligi oshgani qayd
etildi. Ular mashqlarni bajarishda o‘zaro yordam berish, jamoaviylik ruhida harakat qilishni
o‘rgandilar. Ko‘rsatkichlarning yaxshilanishi metodikaning amaliy ahamiyatini tasdiqlaydi.
Eshitishida nuqsoni bo‘lgan shaxslar uchun bu mashg‘ulotlar sog‘lom turmush tarzini
shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Mashg‘ulotlar ularning stressni kamaytirish, diqqatni
jamlash va barqarorlikni saqlashiga yordam berdi. Natijada umumiy salomatlik ko‘rsatkichlari
yaxshilandi.
Olingan natijalar asosida metodika sport maktablari va reabilitatsiya markazlarida
qo‘llash uchun tavsiya etiladi. Tajriba yakunida ishtirokchilar o‘z jismoniy imkoniyatlarini ijobiy
baholay boshladilar. Bu esa ularning ruhiy barqarorligi va o‘ziga ishonchini mustahkamladi.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, eshitishida va gapirishida nuqsoni bo‘lgan
shaxslarning jismoniy tayyorgarligini rivojlantirishda maxsus yondashuv zarur. An’anaviy
mashg‘ulot tizimi bu guruh uchun to‘liq mos kelmaydi. Murabbiy tovush o‘rniga vizual
signallar, imo-ishora va jismoniy ko‘rsatmalardan foydalanishi kerak. Bu sportchilar uchun
tushunarli va samarali aloqa usuli hisoblanadi. Mashg‘ulotlarni bosqichma-bosqich tashkil etish
organizmning moslashuv jarayonini yaxshilaydi. Birinchi bosqichda umumiy jismoniy
tayyorgarlik mashqlari, keyingi bosqichda koordinatsiya va muvozanat mashqlari bajariladi.
So‘ngra, kuch va tezlikni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar tatbiq etiladi. Mashqlar
davomida sportchilarning harakatlarni aniq takrorlashi diqqatni jamlash qobiliyatini
kuchaytiradi. Bu ularning idrokini, fazoviy tafakkurini va tez qaror qabul qilish qobiliyatini
oshiradi. Mashg‘ulotlarda ijobiy muhit yaratish muhim omil hisoblanadi.
Sportchi o‘z harakatidan zavq olishi, o‘ziga bo‘lgan ishonchni his qilishi kerak.
Eshitishida nuqsoni bo‘lgan sportchilar vizual idrokka tayanishlari sababli, mashqlarni
ko‘rgazmali tarzda o‘rgatish eng samarali yo‘ldir. Bu yondashuv ularning o‘z-o‘zini kuzatish va
xatolarni tuzatish imkonini beradi. Mashg‘ulotlar davomida xavfsizlik choralariga rioya qilish
ham muhimdir. Yerga tushish, harakat yo‘nalishini o‘zgartirish mashqlarida maxsus yumshoq
joylardan foydalanish kerak.
Mashg‘ulotlarning samaradorligi sportchi va murabbiy o‘rtasidagi ishonch darajasiga
bog‘liq. Imo-ishora orqali muloqot, ijobiy rag‘bat va hamkorlik bu ishonchni kuchaytiradi.
Jismoniy tayyorgarlik bilan birga ruhiy holatning barqarorlashuvi ham kuzatildi. Sportchi
o‘z tanasini boshqarishni o‘rgangan sari, u o‘z his-tuyg‘ularini ham boshqarishni o‘rganadi. Bu
esa ijtimoiy moslashuvga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Tajriba davomida sportchilar o‘rtasida o‘zaro
do‘stlik va ishonch muhiti shakllandi. Mashg‘ulotlar ularning muloqot qobiliyatini kuchaytirdi.
Eshitishida nuqsoni bo‘lgan shaxslar uchun jismoniy tayyorgarlik nafaqat sport, balki
reabilitatsiya vositasi sifatida ham ahamiyatlidir. Natijalar shuni ko‘rsatdiki, moslashtirilgan
metodika ularning umumiy jismoniy rivojlanish darajasini oshiradi. Bu yondashuvni keng
miqyosda qo‘llash orqali maxsus sport dasturlarini yaratish mumkin. Tadqiqot yakunida ishlab
chiqilgan mashqlar majmuasi samaradorligi isbotlandi.
Sportchilarning mashg‘ulotlarga bo‘lgan qiziqishi ortdi, ular muntazam shug‘ullanishga
odatlandi. Bu jarayon ularning sog‘lom turmush tarzini shakllantirishga xizmat qiladi. Mazkur
metodika eshitishida nuqsoni bo‘lgan shaxslar uchun maxsus tayyorlangan dastur sifatida taklif
etiladi. Kelgusida bu yo‘nalishda qo‘shimcha ilmiy izlanishlar olib borish maqsadga muvofiqdir.
93
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Xulosa
Eshitish va gapirishida nuqsoni bo‘lgan shaxslarning jismoniy tayyorgarligini
rivojlantirish moslashtirilgan yondashuvni talab qiladi. Tajriba davomida ishlab chiqilgan
metodika yuqori samaradorlik ko‘rsatdi. Vizual signal, imo-ishora va jismoniy ko‘rsatmalardan
foydalanish mashg‘ulotlarni tushunarli va samarali qildi.
Natijada sportchilarning kuch, tezkorlik va koordinatsiya sifatlari oshdi. Mashg‘ulotlar
ijtimoiy faollik va o‘ziga ishonchni mustahkamladi. Sportchilar o‘z harakatlarini mustaqil
nazorat qilishni o‘rgandilar. Bu metodika sog‘lomlashtirish va reabilitatsiya jarayonida qo‘llash
uchun juda foydalidir. Jismoniy tayyorgarlik orqali ular jamiyatga faol integratsiyalashadilar.
Ushbu metodika sport maktablari va maxsus reabilitatsiya markazlarida tatbiq etilishi
tavsiya etiladi. Shunday qilib, jismoniy tayyorgarlik ularning hayot sifatini yaxshilovchi muhim
vosita hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1.
Миржамолов М.Х. Давлатова Л.Т. Соғломлаштириш технологияси: ўкув қўлланма. -
Тошкент: O‘zkitobsavdonashriyoti. 2020.-C. 23.
2.
Светличная Н.К. Адаптивная физическая культура и спорт: учебник. – Т.: «Oʻzkitob
savdo nashriyot matbaa ijodiy uyi», 2021. – C. 232.
3.
Mirjamolov M.X, Yunusov S.A., Svetlichnaya N.K. Paralimpiya tarixi va oʻyin qoidalari
oʻquv uslubiy qoʻllanma Ch.:”Axborot-press”nashriyoti, 2019.
4.
Евсеев С. П. Теория и организация адаптивной физической культуры : учебник / С.
П. Евсеев. – М.: Спорт, 2016. – 616 с.
5.
Ташев М.Р. Классификация спортсменов в паралимпийских видах спорта Учебное
пособие. Чирчик “BEHZODBEK PRINT” 2023.
6.
Миржамолов М.Х. Адаптив жисмоний тарбия ва спорт: ўкув қўлланма - Тошкент:
O‘zkitobsavdonashriyoti, 2020.- B. 18.
