ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
118
GLOBALLASHUV SHAROITIDA SIYOSIY MAQSADLARDA MAMLAKAT
IQTISODIYOTIDAN FOYDALANISHNING SALBIY OQIBATLARI
SamDUKF asissenti
A.SH.Xasanov
SamDUKF talabasi
M. J. Abdug’aniyev
SamDUKF talabasi
Shamsiddinov Elmurod
https://doi.org/10.5281/zenodo.14533575
Annotatsiya
: Globallashuv jarayonida siyosat va iqtisodiyot bir-biriga tobora bog‘lanib
bormoqda. Davlatlar o‘zlarining siyosiy maqsadlarini amalga oshirishda iqtisodiy vositalardan
foydalanishni afzal ko‘radilar. Biroq bu jarayon qisqa muddatda muvaffaqiyat keltirgan bo‘lsa-
da, uzoq muddatli ijtimoiy va iqtisodiy salbiy oqibatlarga olib keladi. Globallashuvning asosiy
tamoyillari erkin savdo, resurslarga teng huquqli kirish va texnologik taraqqiyotga
asoslangan. Ammo, iqtisodiy vositalardan siyosiy qurol sifatida foydalanish ushbu
tamoyillarni buzadi. Misol sifatida iqtisodiy sanksiyalar, valyuta manipulyatsiyalari va savdo
urushlarini ko‘rishimiz mumkin. Maqolada ushbu hodisalarning salbiy oqibatlari chuqur tahlil
qilinadi.
Kalit so’zlar:
iqtisodiy sanksiya, geosiyosiy maqsadlar, iqtisodiyotni cheklash, global
ta’minit zanjiri, geosiyosiy bo’linish, energetika quroli.
1. Siyosiy maqsadlarda iqtisodiyotdan foydalanishning mohiyati
Siyosiy maqsadlarda iqtisodiy vositalardan foydalanish davlatlar tomonidan o‘z
geosiyosiy maqsadlarini amalga oshirishda qo‘llaniladigan strategik choralardir. Bu chora-
tadbirlarning quyidagi asosiy shakllari mavjud:
1.1. Iqtisodiy sanksiyalar
Iqtisodiy sanksiyalar
– bir davlat yoki davlatlar guruhi tomonidan boshqa davlatga
siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy bosim o‘tkazish maqsadida qo‘llaniladigan iqtisodiy cheklovlar
to‘plamidir. Ular odatda siyosiy kelishmovchiliklarni hal qilish, inson huquqlari buzilishiga
qarshi chora ko‘rish yoki xavfsizlik tahdidlarini kamaytirish uchun ishlatiladi.
Sanksiyalarning turlari:
1.
Savdo sanksiyalari
:
o
Muayyan tovarlar yoki xizmatlarning eksporti va importini cheklash.
Masalan, AQShning Eron neft eksportiga qo‘ygan sanksiyalari Eron iqtisodiyotiga sezilarli
ta’sir ko‘rsatgan. Quyida ushbu sanksiyalar haqida batafsil ma’lumot beraman:
Sanksiyalarning kiritilishi va yillari
2012-yil
: AQSh va Yevropa Ittifoqi Eronning yadro dasturi tufayli neft eksportiga qarshi
sanksiyalar joriy etdi. Bu sanksiyalar Eron neft eksportini kuniga 2,5 million barreldan 1
million barrelgacha qisqartirdi.
2015-yil
: Eron va xalqaro hamjamiyat o‘rtasida Yadro kelishuvi (JCPOA) imzolandi,
natijada sanksiyalar yumshatildi va Eron neft eksporti tiklana boshladi.
2018-yil
: AQSh prezidenti Donald Tramp JCPOAdan chiqishini e’lon qildi va Eron neft
eksportiga qarshi sanksiyalarni qayta tikladi. Bu sanksiyalar 2018-yil noyabr oyida kuchga
kirdi.
Eron ko‘rgan zarar
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
119
Iqtisodiy yo‘qotishlar
: Sanksiyalar natijasida Eron neft eksporti sezilarli darajada
kamaydi, bu esa mamlakatning asosiy daromad manbaiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. 2012-yildagi
sanksiyalar davrida Eron kuniga taxminan 60 million dollar daromadini yo‘qotgan. 2018-yilda
sanksiyalar qayta tiklangach, Eronning neft eksporti kuniga 2,5 million barreldan 300 ming
barrelgacha tushib ketdi, bu esa kunlik daromadning sezilarli qisqarishiga olib keldi.
Iqtisodiy o‘sishning pasayishi
: Sanksiyalar tufayli Eron iqtisodiyoti 2018 va 2019-
yillarda pasayish kuzatdi. Xalqaro Valyuta Jamg‘armasining ma’lumotlariga ko‘ra, 2019-yilda
Eron iqtisodiyoti 9,5% ga qisqargan.
Sanksiyalarga qo‘shilgan va qo‘shilmagan davlatlar
Qo‘shilgan davlatlar
: AQShning sanksiyalariga Yevropa Ittifoqi davlatlari, Kanada,
Avstraliya va Yaponiya kabi mamlakatlar qo‘shildi. Ular Eron neftini import qilishni
to‘xtatdilar yoki sezilarli darajada qisqartirdilar.
Qo‘shilmagan davlatlar
: Xitoy, Hindiston va Turkiya kabi davlatlar Eron neftini import
qilishni davom ettirdilar, garchi ba’zilari import hajmini kamaytirgan bo‘lsalar ham. Masalan,
Xitoy Eron neftining asosiy xaridori bo‘lib qoldi.
2.
Moliyaviy sanksiyalar
:
Cheklovlar bank tranzaksiyalariga, xalqaro moliya tizimiga kirish imkoniyatiga taalluqli
bo‘ladi.
Masalan, 2012-yilda Eron yadro dasturi tufayli SWIFT tizimidan uzib qo‘yilgan edi. Bu chora
Eron iqtisodiyotiga katta zarar yetkazdi, chunki mamlakat xalqaro to‘lovlarni amalga oshira
olmay qoldi. 2016-yilda yadro kelishuvi (JCPOA) imzolangach, Eron yana SWIFT tizimiga
qayta ulandi.
Rossiya
: 2022-yilda Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirishi ortidan AQSh va Yevropa Ittifoqi
Rossiyaning ayrim banklarini SWIFT tizimidan uzib qo‘yish choralarini ko‘rdi. Bu chora
Rossiya banklarining xalqaro moliyaviy operatsiyalarini sezilarli darajada chekladi.
3.
Aktivlarni muzlatish
:
o
Sanksiya ostidagi shaxslar yoki tashkilotlarning xorijdagi moliyaviy aktivlari muzlatiladi.
Rossiya iqtisodiyotining muhim sohalarida yetakchilik qiluvchi oligarxlar sanksiyalar ostiga
tushgan. Ulardan ba’zilari:
4.
Roman Abramovich
– "Evraz" kompaniyasi asoschilaridan va sobiq "Chelsea" futbol
klubi egasi.
5.
Alisher Usmonov
– Metallurgiya va telekommunikatsiya sohalarida yirik sarmoyador.
Uning yaxtasi musodara qilingan.
6.
Gennadiy Timchenko
– Energetika va tabiiy resurslar sohasida yirik tadbirkor.
7.
Oleg Deripaska
– "Rusal" alyuminiy kompaniyasining asoschisi.
8.
Vladimir Potanin
– "Norilsk Nickel" kompaniyasining rahbari.
9.
Investitsiya cheklovlari
:
o
Davlatlar yoki kompaniyalar muayyan mamlakatga sarmoya kiritishni taqiqlaydi.
10.
Texnologik sanksiyalar
:
o
Yangi texnologiyalar, dasturiy ta’minot yoki yuqori texnologik mahsulotlarning yetkazib
berilishini cheklash.
Masalan, AQShning Xitoy kompaniyalariga yarimo‘tkazgich texnologiyalarini eksport qilishni
cheklashi. Cheklovlarning mohiyati
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
120
AQSh hukumati Xitoy kompaniyalariga qarshi yarimo‘tkazgich texnologiyalarini eksport
qilishni cheklash orqali:
1.
Xitoyning
ilg‘or
texnologiyalar,
jumladan
sun’iy
intellekt
(AI)
va
superkompyuterlar
sohasidagi rivojlanishini sekinlashtirishni maqsad qilmoqda.
2.
Xitoy kompaniyalarining yarimo‘tkazgichlarga bo‘lgan
chet el texnologik qaramligini
oshirishga
harakat qiladi.
3.
Milliy xavfsizlikni ta’minlash
maqsadida yarimo‘tkazgichlar va boshqa ilg‘or
texnologiyalar harbiy maqsadlarda ishlatilishining oldini olishga intiladi.
Cheklovlarning asosiy bosqichlari
1.
2019-yil: Huawei kompaniyasiga cheklovlar
o
AQSh hukumatining Huawei kompaniyasini
qora ro‘yxatga
kiritishi texnologik
keskinlikning boshlanishi bo‘ldi.
o
Huawei'ga AQSh kompaniyalaridan chiplar, dasturiy ta’minot va boshqa texnologiyalar
eksport qilish taqiqlangan.
o
Natijada Huawei xalqaro bozordagi ulushini sezilarli yo‘qotdi.
2.
2022-yil oktyabr: Yangi eksport nazoratlari
o
AQSh Savdo vazirligi Xitoy kompaniyalariga ilg‘or yarimo‘tkazgichlar, ularni ishlab
chiqarish uchun zarur bo‘lgan
texnologiyalar
va
uskunalar
eksportini chekladi.
o
Cheklovlar quyidagilarga qaratilgan:
Ilg‘or chiplar
(sun’iy intellekt va superkompyuterlar uchun),
Chip ishlab chiqarish uskunalari
,
Xitoy kompaniyalariga AQSh texnologiyasiga asoslangan mahsulotlarni sotishni
to‘xtatish.
3.
Niderlandiya va Yaponiya hamkorligi (2023)
o
AQSh Xitoyga qarshi cheklovlarni yanada kuchaytirish uchun texnologiya yetkazib
beruvchi boshqa davlatlar bilan hamkorlik qildi.
o
ASML
(Niderlandiya) va
Tokyo Electron
(Yaponiya) kabi kompaniyalar Xitoyga ilg‘or
chip ishlab chiqarish uskunalarini sotishni chekladi.
Asosiy maqsadlar
1.
Xitoyning texnologik yuksalishini sekinlashtirish
o
Xitoyning yarimo‘tkazgichlar sohasida
mustaqil rivojlanishi
va yetakchi
texnologiyalarni egallashini oldini olish.
2.
Milliy xavfsizlikni ta’minlash
o
Yarimo‘tkazgich texnologiyalarining harbiy va strategik maqsadlarda qo‘llanilishidan
xavfsirash.
3.
Global yetakchilikni saqlab qolish
o
AQSh kompaniyalarining yarimo‘tkazgichlar bozoridagi yetakchi o‘rnini saqlab qolish.
Xitoyning javob choralari
1.
Texnologik mustaqillik strategiyasi
o
Xitoy yarimo‘tkazgichlar ishlab chiqarishni mahalliylashtirishga harakat qilmoqda.
o
Hukumat tomonidan yarimo‘tkazgichlar sohasiga milliardlab dollar mablag‘ ajratilgan.
2.
Muqobil ta’minot zanjirlari yaratish
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
121
o
Xitoy boshqa mamlakatlar, xususan, Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlari va Rossiya bilan
texnologik hamkorlikni kuchaytirishga intilmoqda.
3.
Amerika mahsulotlarini boykot qilish
o
Xitoy AQSh kompaniyalariga bosim o‘tkazish uchun ularning mahsulotlariga cheklovlar
joriy qilishi mumkin.
Oqibatlar
1.
Xitoy iqtisodiyoti uchun qiyinchiliklar
o
Cheklovlar Xitoyning sun’iy intellekt, 5G va superkompyuterlar kabi sohalardagi
rivojlanishini sekinlashtiradi.
o
Xitoyning texnologik kompaniyalari uchun zarur bo‘lgan ilg‘or chiplar taqchilligi yuzaga
keladi.
2.
Global ta’minot zanjirlari buzilishi
o
Yarmio‘tkazgichlar global iqtisodiyotning asosi hisoblanadi. Cheklovlar dunyo bo‘ylab
ishlab chiqarish va texnologik ta’minotga ta’sir qiladi.
3.
Texnologik geosiyosiy bo‘linish
o
AQSh va Xitoy o‘rtasidagi texnologik raqobat kuchayishi dunyoni texnologik jihatdan
ikkiga bo‘lish xavfini tug‘diradi:
G‘arb texnologiyalari (AQSh, Yevropa, Yaponiya),
Xitoy texnologiyalari (mahalliy ishlab chiqaruvchilar va hamkor davlatlar).
11.
Sayohat cheklovlari
:
o
Muayyan shaxslarning boshqa davlatlarga kirishini taqiqlash yoki viza berishni rad
etish.
Sanksiyalarning maqsadlari:
Siyosiy bosim o‘tkazish
: Boshqa davlatni o‘z siyosatini o‘zgartirishga majburlash.
Inson huquqlarini himoya qilish
: Inson huquqlari buzilgan davlatlarga qarshi choralar
ko‘rish.
Terrorizm va yadro qurollariga qarshi kurash
: Yadro dasturlari yoki terrorchilik
faoliyatini moliyalashtirishni cheklash.
Xalqaro xavfsizlikni ta’minlash
: Harbiy tajovuzkorlikni to‘xtatish yoki oldini olish.
Sanksiyalar ta’siri
1.
Ijobiy ta’siri
:
o
Sanksiyalar xalqaro hamjamiyat e’tiborini muammoga qaratadi.
o
Ayrim hollarda, sanksiya qo‘yilgan davlat o‘z siyosatini qayta ko‘rib chiqishga majbur
bo‘ladi.
2.
Salbiy ta’siri
:
o
Oddiy fuqarolarga zarar yetkazish
: Sanksiyalar ko‘pincha oddiy fuqarolarning
hayotini qiyinlashtiradi (inflyatsiya, ish o‘rinlarining qisqarishi).
o
Xalqaro iqtisodiyotga ta’sir
: Savdo va moliyaviy cheklovlar global yetkazib berish
zanjirlarini buzishi mumkin.
o
Sanksiyalarga qarshi chora
: Sanksiyaga uchragan davlatlar o‘zaro hamkorlikni
kuchaytirib, iqtisodiy izolyatsiyadan chiqish yo‘llarini qidiradi.
Masalan, Rossiya va Xitoy o‘zaro savdoni mahalliy valyutalarda amalga oshirmoqda.
1.2.
Energetika quroli sifatida foydalanish
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
122
Energetika resurslari, ayniqsa neft va gaz, siyosiy qurol sifatida ishlatilishi mumkin.
OPEK davlatlari neft ishlab chiqarish hajmini o‘zgartirish orqali global bozorlarga ta’sir
ko‘rsatadi. Misol uchun, Rossiya va Ukraina o‘rtasidagi mojaroda Rossiya Yevropaga gaz
yetkazib berishni kamaytirib, siyosiy bosim vositasi sifatida foydalanmoqda.
Ushbu strategiya qisqa muddatda natija berishi mumkin, ammo uzoq muddatda
energiya manbalariga bo‘lgan qaramlikni kamaytirishga olib keladi. Masalan, Yevropa
davlatlari qayta tiklanadigan energiya manbalariga investitsiyalarni ko‘paytirmoqda.
1.3.
Valyuta manipulyatsiyasi
Valyuta manipulyatsiyasi xalqaro savdoda raqobatbardoshlikni oshirish uchun amalga
oshiriladi. Masalan, Xitoyning yuan kursini sun’iy ravishda past saqlashi AQSh va boshqa
davlatlar bilan savdo urushiga sabab bo‘ldi.
Xalqaro valyuta fondi (IMF) ma’lumotlariga ko‘ra, valyuta manipulyatsiyasi global
iqtisodiy barqarorlikka putur yetkazadi. AQSh dollarining kuchayishi rivojlanayotgan
davlatlar uchun qarzlarning qimmatlashishiga olib keladi.
2. Siyosiy maqsadlarda iqtisodiyotdan foydalanishning salbiy oqibatlari
Iqtisodiyotdan siyosiy vosita sifatida foydalanish turli darajadagi salbiy oqibatlarga olib
keladi. Quyida asosiy oqibatlar keltirilgan:
2.1.
Ijtimoiy-iqtisodiy muammolar
Iqtisodiy sanksiyalar yoki savdo blokadalaridan eng ko‘p zarar ko‘radigan qatlam – bu
aholidir. Misol uchun, Eron sanksiyalari natijasida milliy valyutaning qadrsizlanishi va oziq-
ovqat narxlarining keskin oshishi kuzatildi.
Ma’lumotlarga ko‘ra, 2018-2020 yillarda Eron iqtisodiyotining qisqarishi o‘rtacha
6.8%ni tashkil etdi. Bu esa ishsizlik darajasining oshishiga olib keldi.
2.2.
Global iqtisodiy nomutanosiblik
Savdo urushlari xalqaro savdoning asosiy printsiplarini buzadi. Xitoy va AQSh
o‘rtasidagi savdo urushlari butun dunyo iqtisodiyotiga ta’sir qildi. Masalan, texnologik
kompaniyalar uchun global ta’minot zanjirlari buzildi.
Statistikaga ko‘ra, 2019 yilda global savdo hajmi atigi 0.9% o‘sdi, bu esa 2009 yildan
buyon eng past ko‘rsatkichdir.
3. Salbiy oqibatlarni yumshatish choralari
Globallashuv jarayonida siyosiy maqsadlarda iqtisodiyotdan foydalanishning salbiy
oqibatlarini kamaytirish uchun quyidagi choralarga e’tibor qaratish zarur:
- Xalqaro tashkilotlarning (masalan, Jahon Savdo Tashkiloti, IMF) o‘rnini mustahkamlash
va nizolarni hal qilishda faolligini oshirish.
- Diversifikatsiyalangan iqtisodiy siyosat yuritish va innovatsiyalarni rag‘batlantirish.
- Iqtisodiy va siyosiy manfaatlarni muvozanatlash orqali xalqaro hamkorlikni kuchaytirish.
Xulosa
Siyosiy maqsadlarda iqtisodiyotdan foydalanish qisqa muddatli maqsadlarga erishishda
foydali bo‘lishi mumkin, ammo bu jarayon uzoq muddatda global iqtisodiyotga jiddiy zarar
yetkazadi. Davlatlar xalqaro tamoyillar va manfaatlarni hurmat qilish orqali barqaror
rivojlanishni ta’minlashlari lozim.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
123
References:
1.
O’zbekiston Respublikasining 2025-yilgacha investitsiya siyosatistrategiyasi.
2.
O’zbekiston Respublikasining 2025-yilgacha investitsiya siyosati O’zbekiston
Respublikasining “Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to‘g‘risida”gi qonuni. 25.12.2019.
O’RQ- 598.
3.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston – 2030” strategiyasi to’g’risidagi
farmoni. 11.09.2023. PF-158.
4.
Орлова Е.Р. (2003) Инвестиции. Курс лекций. 2-е изд., доп. и пер. М.: Омега-Л,15б.
5.
G’ozibekov D. G’. Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari. – T.: “Moliya”, 2003, 45
bet.
6.
G.M.Galeeva and E.N.Kadeeva. Problems of attracting foreign direct investment into the
regional economy. Journal of Physics: Conference Series, 1730(2021) 012118, 2020. – P. 8.
7.
Qo’ziyeva
N.R.
Xorijiy
investitsiya
ishtirokidagi
korxonalar
faoliyatini
rag’batlantirishning moliya-kredit mexanizmini takomillashtirish yo’nalishlari. Iqt. fan. dok.
ilm. dar. olish uchun yoz. diss. avtoref. – T.: BMA, 2008, 11 bet
