274
analysis of these results shows that compared to buildings without seismic isolation, seismic
isolation using rubber metal, and seismic isolation using fluoroplast, vibrations, building
distortions, ground inertia forces, and variable shear forces on the building floor are reduced by
1.35 to 2 times.
LITERATURE:
1.
Machmudov S. M., Samieva S. K. Quantitative assessment of the reliability of the
system" foundation-seismic isolation foundation-building" //Central Asian Journal of STEM. –
2021. – Т. 2. – №. 2. – С. 445-452.
2.
Khakimov G. A. et al. COMPACTION OF LOESS BASES OF BUILDINGS AND
STRUCTURES, AS WELL AS BULK SOILS AROUND THE FOUNDATION USING
VIBRATORY ROLLERS IN SEISMIC AREAS //Galaxy International Interdisciplinary
Research Journal. – 2023. – Т. 11. – №. 4. – С. 306-311.
3.
Махмудов С. М., Самиева Ш. Х. КОНСТРУКТИВНЫЕ РЕШЕНИЯ
СЕЙСМОИЗОЛИРУЮЩИХ ФУНДАМЕНТОВ ЗДАНИЙ //НАУЧНЫЕ РЕВОЛЮЦИИ
КАК КЛЮЧЕВОЙ ФАКТОР РАЗВИТИЯ НАУКИ И ТЕХНИКИ. – 2021. – С. 36-38.
4.
Samiyeva S. K., Makhmudov S. M. SEISMIC ISOLATION SYSTEM AND
SEISMIC
DAMPERS.
– 2022. Национальное объединение изыскателей и
проектировщиков
(НОПРИЗ), Национальный
исследовательский
Московский
государственный строительный университет (НИУ МГСУ), Научно-исследовательский
центр "Строительство" (АО "НИЦ "Строительство").
5.
GMFN, Dos, Samiyeva Sh Kh, and Master MA Muminov. "DEFORMATION OF
MOISTENED LOESS FOUNDATIONS OF BUILDINGS UNDER STATIC AND
DYNAMIC LOADS." (2022). European Journal of Research Development and Sustainability,
3(12), 44-48. Retrieved from https://scholarzest.com/index.php/ejrds/article/view/3049
ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ЖОЙЛАРИДА ШОВҚИН ИФЛОСЛАНИШИНИ
КАМАЙТИРИШНИНГ ОПТИМАЛЛАШТИРИШ МОДЕЛЬ ЯРАТИШ
PhD (tayanch doktarant) Axatova Nasiba Salimovna
Toshkent Arxitektura Qurilish Universiteti, nasibaakhatova@gmail.com
https:orcid.org0009-0006-0077-7284
t.f.n. Prof. Miralimov Mirraxim Mirmaxmudovich
Toshkent Arxitektura Qurilish Universiteti,
Аннотация: Ўтказилган бир нечта тажрибалар таҳлили асосида ишлаб
чиқариш биноларида шовқин ифлосланишини камайтиришга мўлжалланган моделни
ишлаб чиқиш учун иншоотнинг тўғри географик жойлашуви муҳум ҳисобланади, ҳамда
шовқиннинг иш муҳитига таъсирини минималлаштириш ва оптималлаштириш
моделининг самарадорлиги хисобланади.
Калит сўзлар: Шовқин модели, Яшаш жойлари шовқин тасири, ишлаб чиқариш
обектлари, шовқин тасири сўровномаси, шовқин башорат модели.
Abstract: Based on the analysis of several conducted experiments, the correct
geographical location of the facility is important for the development of a model designed to
reduce noise pollution in production buildings, and the effectiveness of the model for
minimizing and optimizing the impact of noise on the working environment is calculated.
Аннотация: На основе анализа нескольких проведенных экспериментов
установлено, что правильное географическое расположение объекта имеет важное
значение для разработки модели, предназначенной для снижения шумового загрязнения
производственных зданий, а также эффективности модели по минимизации и
оптимизации воздействия шума на рабочие места. Окружающая среда рассчитана.
275
Кириш.
Шаҳар миқёсида, эшитиш қулайлиги шароитларини таъминлаш учун
атроф-муҳит шовқини назорат остида бўлиши керак. XXI асрда урбанизация ва
саноатнинг ривожланиши билан атроф-муҳит шовқини муаммолари тез-тез пайдо бўла
бошлади.
Шовқиндан келиб чиқадиган асосий физиологик таъсирлар инсонда
мушакларнинг кучланиши, стресс, қон босимининг ошиши, юрак тезлиги, қон
айланишининг ўзгариши, кўз қорачиғининг кенгайиши ва уйқусизликдир.
Адабиётлар шарҳи. Шовқиннинг асосий психологик таъсири асабийлашиш,
қўрқув, ноқулайлик, ташвиш, чарчоқ, секин ақлий фаолият ва иш самарадорлигининг
пасайиши ҳисобланади дейди Озгувин, ҲН 2008 йил Шовқинни назорат қилиш саноат
ва атроф-муҳит шовқин тасири.
Атроф-муҳит шовқинининг инсон саломатлигига салбий таъсири адабиёт
тадқиқотларида тез-тез учраб туради.
Покистонлик
олимлари
тадқиқотларида
шундай
хулоса
берилган.
“Автотранспорт воситалари ва саноат механизмлари техник хизмат кўрсатиши керак,
шунингдек, ишчи кучи уларни ҳаддан ташқари шовқин даражасидан ҳимоя қилиш учун
овоз ўтказмайдиган ва ҳимоя воситалари билан таъминланиши керак.” [2]
Яна бошқа олимларнинг айтишича «Саноат шовқини ишлаб чиқариш жараёнида
ишчиларнинг соғлиғига таъсир қилувчи касбий касалликларнинг сабаби эканлигини ва
ишчиларнинг тахминан 7% иш билан боғлиқ эшитиш муаммоларидан азият чекишини
айтган».
Бугунги кунда транспортдан келиб чиқадиган шовқин (автомобиль йўли
шовқини, аэропорт шовқини ва темир йўл шовқини), саноат фаолиятидан келиб
чиқадиган шовқин, қурилиш фаолияти натижасида пайдо бўлган шовқин, одамлар ва
фаолият натижасида юзага келадиган шовқинлар атроф-муҳит шовқинининг
шаклланишида хиссаси кщпроқ деб ҳисобланади.
Автомобиллардан ҳосил бўлган шовқинни назорат остида ушлаб туриш учун
автомагистраль шовқин харитасини, темир йўл шовқин харитасини ва аэропорт
шовқинини хариталарини ўрганиб тадқиқотлар олиб борилади. Ушбу тадқиқотларда
саноат шовқинларини назорат қилиш ва саноат шовқинларини хариталаш бўйича
тадқиқотлар ҳақида маълумот берилган. [1]
Яна бир бошқа тадқиқотда шундай дийилган «Оран шаҳри саноат ҳудудларида
шовқин ифлосланишини ўрганиб чиқди ва саноат ҳудудида шовқин ифлосланишига
олиб келадиган асосий омиллар компрессорли, насосли ва турбинали машиналар
эканлигини аниқланган. Орандаги саноат шовқин даражалари натижалари ўртача
шовқин даражаси 95 дан 115 дБА гача бўлганлигини кўрсатди.» [3]
Тадқиқот методологияси ва эмпирик таҳлил
Адабиётларда стратегик шовқин хариталари одатда шовқин мониторинги
тизимлари ва ҳисоблаш усулларига мувофиқ тайёрланганлиги кузатилмоқда. Стратегик
шовқин хариталарини тайёрлаш батафсил таҳлил ва ўлчовлар натижасида амалга
оширилади. Ушбу мақолада стратегик шовқин хариталарини тайёрлаш жараёни ҳақида
маълумот берилди ва адабиётда қўлланиладиган усуллар батафсил ёритилди.
Катта майдонни таҳлил қилишда фақат шовқин ўлчовлари этарли эмаслиги ва
шовқин даражасини ҳисоблаш усуллари ёрдамида аниқлаш мумкин деб
ҳисобланди. Ҳисоблаш усули ёрдамида шовқин даражаси ҳисоблаб чиқилиши ва
ҳисобланган қийматлар шовқин ўлчовларини бажариш орқали текширилди.
Саноат шовқинларини хариталашда ҳисоблаш методологияси, компьютерда
моделлаштириш ёрдамида саноат шовқин хариталарини тайёрлаш, шовқинни ўлчаш ва
мониторинг тизими ҳақида.
Биринчи ўринда тўғри натижаларга эришиш учун шовқин хариталарини
тайёрлаш жараёнида ҳисоблаш методологиясини аниқлаш керак. 1-расмда шовқинни
хариталаш жараёни ва саноат шовқини учун ҳисоблаш усуллари аниқланган;
276
1-расмда
шовқинни хариталаш жараёни ва саноат шовқини учун ҳисоблаш усуллари
2-расм.
Ернинг заифлашув ҳиссаларини ҳисоблаш чизмаси.
Икки томонлама диффракция учун йўл узунлиги фарқини аниқлашга мувофиқ,
A s , A r va A m ернинг заифлашув ҳиссаларини ҳисоблаш
𝑳
𝒇𝒕
(𝑫𝑾) = 𝑳
𝒘
+ 𝑫
𝒄
− 𝑨
(1-формула)
𝑳
𝒇𝒕
(𝑫𝑾)
- Қабул қилувчининг жойлашувидаги эквивалент доимий шамолдан
пастга октава диапазонли товуш босими даражаси
𝑳
𝒘
- Октава диапазонли товуш қуввати даражаси нуқта манбаи томонидан ишлаб
чиқарилган дБА.
𝑫
𝒄
- Йўналишни тўғирлаш (бўш жойга тарқаладиган кўп йўналишли нуқта
товуш манбаи учун, D c =0 дБА)
𝑨
- Октава диапазонининг сусайиши формуласи, (дБА)
𝑨 = 𝑨
𝒅𝒊𝒗
+ 𝑨
𝒂𝒕𝒎
+ 𝑨
𝒈𝒓
+ 𝑨
𝒃𝒂𝒓
+ 𝑨
𝒃𝒐𝒔𝒉𝒒𝒂
(2)
𝑨
𝒅𝒊𝒗
- Геометрик дивергенция туфайли пасайиш
𝑨
𝒂𝒕𝒎
- Атмосферанинг сўрилиши туфайли заифлашув
𝑨
𝒈𝒓
- Тупроқ эффекти туфайли заифлашув
𝑨
𝒃𝒂𝒓
- Тўсиқ туфайли заифлашиш
𝑨
𝒃𝒐𝒔𝒉𝒒𝒂
- Ҳар хил бошқа таъсирлар (барглар, саноат майдончалари ва уйлар
бўйлаб тарқалиш туфайли заифлашув)
Геометрик дивергенция туфайли пасайиш формуласи
𝑨
𝒅𝒊𝒗
= [𝟐𝟎
𝒅
𝒅
𝟎
+ 𝟏𝟏] дБА
(3)
d - Манбадан қабул қилувчигача бўлган масофа, метрларда
𝒅
𝟎
- Малумот масофаси(=1 m)
НАТИЖАЛАР
Натижадан шундай ҳулоса қилиб айтганда, қурилиш миқёсида кўриб чиқилиши
керак бўлган асосий чора-тадбирлар қуйидагилардан иборат:
•
Саноат биноси иншоотининг овоз даражасини ошириш,
•
Саноат биноси ичидаги овозни ютиш даражасини ошириш,
•
Шовқин манбасида шовқин даражасини назорат қилиш.
277
Шаҳар миқёсида кўриб чиқилиши керак бўлган асосий чора-тадбирлар қуйида
келтирилган:
•
Шовқиннинг ифлосланиши шаҳар дизайнида муҳим параметр сифатида кўриб
чиқилиши керак ва шаҳар дизайнлари шовқин чораларини ўз ичига олиши керак.
•
Манба ва қабул қилувчилар орасидаги масофани иложи борича ошириш керак.
•
Агар иложи бўлса, саноат зоналарини турар-жойлардан узоқда жойлашган
турли ҳудудларда лойиҳалаш керак.
•
Турар-жой ва саноат ҳудудлари ўртасида ҳимоя яшил зонасини лойиҳалаш
шовқин ифлосланишини камайтиришнинг яхши усули ҳисобланади.
•
Шовқин тўсиғининг дизайни яшаш жойларида шовқин даражасини
пасайтириши мумкин ва дизайн параметрларини ҳисобга олиш керак.
•
Материалларга асосланган яхшиланишлар (овозни ютиш кўрсаткичларини
ошириш ёки овоз узатишни йўқотиш кўрсаткичларини ошириш) шаҳар миқёсида
шовқин даражасини яхшилаши мумкин.
Акустик хусусиятларни яхшилашга қаратилган турли хил илмий материалларга
асосланган тадқиқот ҳисобланиб, кенг кўламли тадқиқот йўналишларини ўз ичига олади.
Тадқиқот
илмий
адабиёт
нуқтаи
назаридан
қараганда
долзарб
мавзу
ҳисобланади. Келгуси
тадқиқотларда,
ишлаб
чиқариш
жойларида,
шовқин
ифлосланишини камайтиришнинг оптималлаштириш моделини яратиш бўйича
ишлайдиган мутахассислар ҳамда академик тадқиқотчилар учун фойдали бўлиши
мумкинлиги тахмин қилинмоқда.
АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ
1.
Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti, (2018), Yevropa mintaqasi uchun atrof-muhit
shovqini bo‘yicha ko‘rsatmalar,
2.
Özgüven, HN, (2008), Gürültü Kontrolü Endüstriyel ve Çevresel Gürültü,
Turkiya Akustika Assotsiatsiyasi nashrlari, kengaytirilgan 2-nashr,
3.
Kim P, Ryu X, Jeon JJ, Chang SI. Janubiy Koreyaning ikkita shahridagi oddiy
shahar shakllariga asoslangan yo'l-transport shovqinining statistik xaritasi
4.
ISO 9613–2, Acoustics, Attenuation of sound during propagation outdoors, Part
2: General method of calculation. 1996
5.
ISO 9613-1, Acoustics — Attenuation of sound during propagation outdoors —
Part 1: Calculation of the absorption of sound by the atmosphere, 1993
6.
ISO 8297, Acoustics — Determination of sound power levels of multisource
industrial plants for evaluation of sound pressure levels in the environment — Engineering
method. 1994
7.
ISO 3744, Acoustics — Determination of sound power levels and sound energy
levels of noise sources using sound pressure — Engineering methods for an essentially free
field over a reflecting plane, 2010
8.
ISO 3746, Acoustics — Determination of sound power levels and sound energy
levels of noise sources using sound pressure — Survey method using an enveloping
measurement surface over a reflecting plane, 2010
9.
ISO 10140-2 Acoustics — Laboratory measurement of sound insulation of building
elements — Part 2: Measurement of airborne sound insulation. 2010
10.
ISO 16283-1, Acoustics — Field measurement of sound insulation in buildings and
of building elements — Part 1: Airborne sound insulation. 2014
11.
16283-3, Acoustics — Field measurement of sound insulation in buildings and of
building elements — Part 3: Façade sound insulation. 2016
12.
ISO 717-1, Acoustics — Rating of sound insulation in buildings and of building
elements — Part 1: Airborne sound insulation. 2013
13.
[1] https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21704376/
14.
278
15.
[3] https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8186962/
UDK.692.4.
BINOLARDA ENERGIYA TEJAMKORLIK CHORA-TADBIRLARINI
AMALGA OSHIRILISHINI QOPLANISH MUDDATI
katta o’qit. A.A. Muminov
O‘zbekiston,
Toshkent arxitektura – qurilish universiteti,
Annotatsiya. Ushbu maqolada energiya tejamkorlik chora-tadbirlarini amalga
oshirilishini qoplanish muddati bo’yicha tadbirlar qo'llash masalalari muhokama qilinadi.
Ushbu echimlar energiya sarfini kamaytiradi. Chora-tadbirlar qaytarilish muddatiga qarab
tuzilgan guruhlarga bo'linadi, ulardan foydalanish samaradorligini baholash ko'rib chiqiladi.
Eng oddiy chora-tadbirlar qoplash muddatini qisqartirishi va energiya sarfini kamaytirishga
kamroq ta'sir ko'rsatishi ko'rsatilgan. Energiyani tejaydigan loyihalarni amalga oshirish uchun
investitsiyalarning samaradorligini baholash va taqqoslash natijalari tahlil qilingan.
Kalit so‘zlar: Energiya tejash, energiya samaradorligi, to'lov muddati, energiya sarfi,
chegirmalash, chegirma stavkasi, foiz stavkasi.
Аннотация. В данной статье рассматриваются вопросы применения мер по
срокам окупаемости реализации энергосберегающих мероприятий. Эти решения
снижают потребление энергии. Мероприятия делятся на группы, которые
формируются в зависимости от срока окупаемости, рассматривается оценка
эффективности их использования. Было показано, что простейшие меры сокращают
срок окупаемости и оказывают меньшее влияние на снижение энергопотребления.
Проанализированы результаты оценки и сравнения эффективности инвестиций в
реализацию энергосберегающих проектов.
Ключевые слова: Энергосбережение, энергоэффективность, срок окупаемости,
энергопотребление, скидка, ставка дисконтирования, процентная ставка.
Annotation. This article discusses the application of measures for the payback period
for the implementation of energy-saving measures. These solutions reduce energy consumption.
Activities are divided into groups, which are formed depending on the payback period, an
assessment of the effectiveness of their use is considered. It has been shown that the simplest
measures shorten the payback period and have less impact on reducing energy consumption.
The results of evaluation and comparison of the efficiency of investments in the implementation
of energy-saving projects are analyzed.
Key words: Energy saving, energy efficiency, payback period, energy consumption,
discount, discount rate, interest rate.
Kirish.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2019 yil 22
avgustdagi “Iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohaning energiya samaradorligini oshirish,
energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etish va qayta tiklanuvchi energiya manbalarini
rivojlantirishning tezkor chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 5-Farmonida O’zbekistotda kelajakda
xalq xo’jalik tarmoqlarining energiya samaradarligini keskin oshirish, energiya tejavchi yangi
texnologiyalarni (chora-tadbirlarni) xalq xo’jaligining barcha sohalariga joriy etish hamda
qayta hosil bo’luvchi energiya manbalarini rivojlantirishning chora-tadbirlari masalalariga
alohida e’tibor qaratgan[1].
Usullar va natijalar.
Energiyani tejaydigan chora-tadbirlarni amalga oshirishning
qaytarilish muddati energiya tejaydigan tadbirlarni amalga oshirish bo'yicha loyihaning
investitsion samaradorligini aniqlashning eng oson va tezkor usullaridan biri sifatida ishlatiladi,
shuningdek xavf-xatarlarga nisbatan muqobil loyihalarni tezkor taqqoslash: agar barcha asosiy
parametrlar bir xil bo'lsa, unda qoplash muddati qisqaroq bo'lgan investitsiya kamroq xavfli
hisoblanadi. Qaytarilish davriga ko'plab omillar ta'sir qiladi:
