SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
91
VALYUTA VA JAHON VALYUTA TIZIMI
M.Turdimuratov
JizPI, Iqtisodiyot va menejment kafedrasi dotsenti v.b
E.Fozilov
Kibersport fakulteti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15907948
Annotatsiya.
Ushbu maqolada milliy va jahon valyuta tizimining mazmuni,
shakllanish bosqichlari hamda ularning iqtisodiy munosabatlardagi o‘rni
o‘rganilgan. Valyutaning turlari, almashinuv kursi, konvertatsiya darajalari,
valyuta bozorining funksiyalari va xalqaro moliyaviy tashkilotlarning valyuta
tizimidagi roli tahlil qilinadi. Ayniqsa, zamonaviy jahon iqtisodiyotida valyuta
tizimi qanday muammolar bilan duch kelayotgani va raqamli valyutalarning
rivojlanishi dolzarb masala sifatida ko‘rib chiqiladi.
Kalit so‘zlar:
Valyuta, jahon valyuta tizimi, almashinuv kursi, konvertatsiya,
xalqaro hisob-kitob, valyuta bozori, raqamli valyuta.
Annotation.
This article explores the structure and role of national and
international currency systems, their stages of formation, and their place in
economic relations. It analyzes types of currencies, exchange rates, levels of
convertibility, functions of the foreign exchange market, and the role of
international financial institutions in the currency system. Special attention is
paid to current issues faced by the modern global monetary system and the
emergence of digital currencies as a relevant phenomenon.
Key words:
Currency, international monetary system, exchange rate,
convertibility, international payments, forex market, digital currency.
Valyuta va jahon valyuta tizimi bugungi kunda global iqtisodiy
munosabatlarning muhim qismini tashkil etadi. Milliy valyuta iqtisodiyotning
ichki muomalasini tartibga solsa, xalqaro hisob-kitoblar va savdo aloqalarida
jahon valyuta tizimi hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Bu tizimning barqarorligi har bir
davlatning iqtisodiy mustaqilligi va savdo imkoniyatlariga bevosita ta’sir
ko‘rsatadi.
1. Valyuta tushunchasi va uning turlari
Valyuta — bu biror davlatning qonuniy to‘lov vositasi bo‘lib, ichki va tashqi
iqtisodiy munosabatlarda ishlatiladi. Valyutalar quyidagi asosiy turlarga
bo‘linadi:
Milliy valyuta
– har bir davlatda qonuniy muomaladagi pul birligi.
Chet el valyutasi
– boshqa davlatlarning pul birliklari.
Haqiqiy va hisob-kitob valyutasi
– real pul ko‘rinishidagi va elektron
shakldagi hisob-kitob vositalari.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
92
Erkin konvertatsiyalanuvchi valyuta (USD, EUR)
– istalgan davlatda
erkin almashtiriladigan valyutalar.
2. Jahon valyuta tizimi va uning shakllanishi
Jahon valyuta tizimi – bu xalqaro savdo va kapital harakatlarini tartibga
soluvchi, valyutalarning o‘zaro almashinishini ta’minlovchi tizimdir. Jahon
valyuta tizimi quyidagi bosqichlarda shakllangan:
Oltin standarti tizimi (XIX – XX asr boshi)
– valyutalar oltin bilan
kafolatlangan.
Bretton-Vuds tizimi (1944–1971)
– AQSh dollari asosidagi oltin-dollarga
bog‘langan tizim.
Jamaika tizimi (1976 yildan hozirgacha)
– suzuvchi almashinuv
kurslariga asoslangan.
Bugungi kunda jahon valyuta tizimi suzuvchi kurslar asosida ishlaydi. Bu
tizimda talab va taklif asosida kurslar belgilanadi.
3. Valyuta kursi va konvertatsiya darajalari
Valyuta kursi – bir valyutaning boshqa valyutaga nisbatan qiymatini
bildiradi. Kurslar quyidagi omillarga bog‘liq:
Inflyatsiya darajasi
Foiz stavkalari
Savdo balansidagi farqlar
Siyosiy barqarorlik
Konvertatsiya
esa valyutaning erkin almashtirilish darajasini bildiradi.
U uch darajaga bo‘linadi:
1.
To‘liq konvertatsiyalanuvchi valyutalar (USD, EUR)
2.
Qisman konvertatsiyalanuvchi valyutalar (ba’zi rivojlanayotgan
davlatlar)
3.
Cheklangan valyutalar (qonuniy yoki ma’muriy cheklovlarga ega)
4. Valyuta bozori va uning funksiyalari
Valyuta bozori (Forex) – bu turli valyutalarni sotib olish va sotish bozoridir.
Uning asosiy funksiyalari:
Valyutani ayirboshlash
Xalqaro to‘lovlarni ta’minlash
Valyuta risklarini boshqarish
Spekulyativ foyda olish
Ushbu bozor hozirgi kunda eng yirik moliyaviy bozor bo‘lib, kunlik
aylanmasi 7 trillion AQSh dollaridan ortiqni tashkil etadi.
5. Jahon valyuta tizimidagi muammolar va tendensiyalar
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
93
Zamonaviy valyuta tizimi bir nechta muammolarga duch kelmoqda:
Global inflyatsiya va kurslarning beqarorligi
AQSh dollarining haddan tashqari ustunligi
Raqamli valyutalarning (CBDC, kriptovalyutalar) paydo bo‘lishi
Geosiyosiy xatarlar ta’siri
Shuningdek, ko‘plab davlatlar markaziy bank raqamli valyutalarini ishlab
chiqmoqda (masalan, Xitoyda —
Digital Yuan
, Yevro hududida —
Digital
Euro
).
Xulosa.
Valyuta va jahon valyuta tizimi — global iqtisodiy tartibning
muhim poydevorlaridan biridir. Uning samarali ishlashi xalqaro savdo,
investitsiyalar va moliyaviy barqarorlik uchun zarur. Kelajakda raqamli
valyutalarning jadal rivojlanishi ushbu tizimni tubdan o‘zgartirishi mumkin. Shu
boisdan, milliy iqtisodiy strategiyalarni ishlab chiqishda valyuta siyosati alohida
e’tiborga olinishi lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
S.X. Xodjayev. “Xalqaro iqtisodiy munosabatlar”, T.: Iqtisod-Moliya, 2020.
2.
M. Williamson. The Exchange Rate System, IMF Publications, 2022.
3.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy ma’lumotlari –
www.cbu.uz
4.
Krugman P., Obstfeld M. International Economics: Theory and Policy,
Pearson, 2018.
5.
International Monetary Fund – www.imf.org
6.
Bank for International Settlements – www.bis.org
