Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
Prospects for improving the institution of review in the
legislation of the Republic of Uzbekistan
Alisher IMOMNAZAROV
1
Law Enforcement Academy of the Republic of Uzbekistan
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received February 2025
Received in revised form
28 February 2025
Accepted 20 March 2025
Available online
15 April 2025
This research is dedicated to the prospects of improving the
inspection institute in the criminal procedural legislation of the
Republic of Uzbekistan. The study substantiates the necessity of
introducing new inspection objects into legislation, such as
digital data and vehicles. The author proposes conducting all
types of inspections during the pre-investigation verification
stage, continuously recording investigative actions on video,
and conducting inspections without the participation of
witnesses. The work presents a deep analysis of the results of a
large-scale survey among law enforcement representatives. The
proposed changes are aimed at ensuring the admissibility of
evidence in criminal proceedings and making legal and fair
decisions in cases. Moreover, the study comprehensively covers
the issues of improving the methodological foundations of
investigative inspection actions in the context of modern
technologies. The research serves as an important step towards
further improvement of criminal procedural legislation.
2181-
1415/©
2025 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol6-iss3/S-pp
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
inspection,
digital evidence,
criminal proceedings,
investigative actions,
procedural legislation.
Ўзбекистон
Республикаси
қонунчилигида
кўздан
кечириш институтини такомиллаштириш истиқболлари
АННОТАЦИЯ
Калит сўзлар:
кўздан кечириш,
рақамли далиллар,
жиноят процесси,
тергов ҳаракатлари,
процессуал қонунчилик.
Мазкур тадқиқот иши Ўзбекистон Республикаси
жиноят
-
процессуал қонунчилигида кўздан кечириш
институтини
такомиллаштириш
истиқболларига
бағишланган.
Тадқиқотда
рақамли
маълумотлар,
транспорт воситалари каби янги кўздан кечириш
объектларини
қонунчиликка
киритиш
зарурлиги
1
Independent Researcher, Law Enforcement Academy of the Republic of Uzbekistan. Tashkent, Uzbekistan.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
03 (2025) / ISSN 2181-1415
85
асосланади. Муаллиф терговга қадар текширув босқичида
кўздан кечиришнинг барча турларини ўтказиш, тергов
ҳаракатларини видеоёзувга узлуксиз қайд этиш, холис
иштирокисиз кўздан кечириш имкониятларини таклиф
қилади. Тадқиқот ишида ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган
вакиллари ўртасида ўтказилган кенг кўламли сўровнома
натижалари чуқур таҳлил қилинган. Таклиф этилаётган
ўзгартиришлар
жиноят
процессида
далилларнинг
мақбуллигини таъминлаш, иш бўйича қонуний ва
адолатли қарор қабул қилишга хизмат қилади. Шунингдек,
тадқиқотда замонавий технологиялар контекстида кўздан
кечириш тергов ҳаракатларининг методологик асосларини
такомиллаштириш масалалари атрофлича ёритилган.
Тадқиқот жиноят
-
процессуал қонунчиликнинг янада
такомиллашувига муҳим қадам бўлиб хизмат қилади
.
Перспективы совершенствования института пересмотра
в законодательстве Республики Узбекистан
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
осмотр,
цифровые доказательства,
уголовный процесс,
следственные действия,
процессуальное
законодательство.
Данное
исследование
посвящено
перспективам
совершенствования института осмотра в уголовно
-
процессуальном законодательстве Республики Узбекистан.
В исследовании обосновывается необходимость внедрения
в законодательство новых объектов осмотра, таких как
цифровые данные и транспортные средства. Автор
предлагает проводить все виды осмотра на этапе
доследственной проверки, непрерывно фиксировать
следственные действия на видеозапись, осуществлять
осмотр без участия понятых. В работе проведен глубокий
анализ результатов масштабного опроса представителей
правоохранительных органов. Предлагаемые изменения
направлены на обеспечение допустимости доказательств в
уголовном процессе, принятие законных и справедливых
решений по делу. Кроме того, всесторонне освещены
вопросы совершенствования методологических основ
следственных действий по осмотру в контексте
современных технологий. Исследование служит важным
шагом к дальнейшему совершенствованию уголовно
-
процессуального законодательства.
Бугунги кунда мамлакатимизда суд
-
ҳуқуқ соҳасида амалга оширилаётган
ислоҳотларда жиноят
-
процессуал қонун ҳужжатларини бугунги кун талабларидан
келиб чиқиб такомиллаштириш муҳим масалалардан бири ҳисобланади. Бундан
кўзланган энг асосий мақсад жиноят
-
процессуал қонунчилик ҳужжатларининг
самарали тизимини яратиш орқали шахснинг ҳуқуқ ва эркинликлари, қонуний
манфаатларини ишончли ҳимоя қилишдир.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
03 (2025) / ISSN 2181-1415
86
Жиноят процессида кўздан кечириш теров ҳаракатининг ўзига хос
жиҳатлари, уни ўтказиш асослари, мақсадлари, кўздан кечириш тергов
ҳаракатининг объектлари ва турлари, уларни ўтказишнинг ўзига хос жиҳатлари ва
процессуал тартиби, шунингдек, кўздан кечириш тергов ҳаракатини ўтказишга
оид халқаро стандартлар ҳамда хорижий мамлакатлар қонунчилиги нормалари
таҳлили тўғрисида юқорида сўз юритилди. Тадқиқот ишининг олдинги бобларида
амалга оширилган таҳлиллардан келиб чиққан ҳолда қуйида Ўзбекистон
Республикаси қонунчилигида кўздан кечириш институтини такомиллаштириш
истиқболларини баён этамиз.
Шу ўринда айтиш мумкинки, Ўзбекистонда кўздан кечириш тергов
ҳаракатининг процессуал тартибини такомиллаштиришда муайян бир
ривожланган хорижий давлатнинг мазкур соҳадаги тажрибасини кўчириб олиш
ёки такрорлаш билан белгиланган мақсадга эришиб бўлмайди.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 14 майдаги
ПҚ–
3723-
сон қарори билан тасдиқланган Ўзбекистон Республикасининг Жиноят
ва жиноят
-
процессуал қонунчилигини такомиллаштириш концепцияси [1] ҳамда
“Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон –
2030” стратегиясини
2023 йилда сифатли ва ўз вақтида амалга ошириш
чора
-
тадбирлари тўғрисида”ги
қарорида [2] ҳам тергов ҳаракатларини амалга оширишнинг оптимал
механизмларини яратиш асосий вазифалардан бири сифатида белгиланган.
Кўздан кечириш тергов ҳаракатларининг алоҳида тури сифатида Жиноят
-
процессуал кодексининг 16
-
бобида белгилаб қўйилган. Мазкур бобда кўздан
кечириш тергов ҳаракатининг асослари ва объектлари (турлари), уларни
ўтказишнинг процессуал тартиби ва шартлари, кўздан кечириш тартибининг
умумий қоидалари, кўздан кечириш натижаларини қайд этиш (кўздан кечириш
баённомасини тузиш) билан боғлиқ процессуал қоидалар белгиланган.
Шунингдек, Жиноят
-
процессуал кодексининг “Далиллар ва исбот қилиниши
лозим бўлган ҳолатлар” номли учинчи бўлимидаги исбот қилишни амалга
оширишда қўлланиладиган асосий қоидаларда ҳам кўздан кечириш тергов
ҳаракатини ўтказишга оид қоидалар (исбот қилишда тақиқланган ҳолатлар,
далилларни баённомада қайд этиш ва уларни қайд этишда ёрдамчи усуллардан
фойдаланиш, шу жумладан ўта оғир жиноятлар бўйича ҳодиса содир бўлган жойни
кўздан кечиришнинг
видеоёзув орқали қайд этилиши шартлиги ва бошқалар)
белгиланган.
Шунга кўра, жиноят
-
процессуал қонунчиликда кўздан кечириш институтини
тадқиқ этиш ҳамда уларнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда мазкур
институтни такомиллаштиришнинг янгича методологик асосларини яратиш
муҳим аҳамиятга эга. Бугунги кунда, мазкур институтни қайта кўриб чиқиш
орқали уни такомиллаштиришни талаб этаётган бир нечта масалалар мавжуд.
Жиноят
-
процессуал кодексининг 135
-
моддасида кўздан кечириш теров
ҳаракатининг
объектлари белгиланган бўлиб, ушбу тергов ҳаракатининг объекти
сифатида ҳодиса содир бўлган жой, мурда, ҳайвонлар, теварак
-
атроф, бинолар,
нарса ва ҳужжатлар кўздан кечириш объекти сифатида текширилади.
Миллий олимлардан Д.
Миразов, Ш.
Файзиев ва М.
Чўтбаевлар [3, C. 183, 161,
226], хорижий олимлардан эса, А.А.
Закатова ва Б.П.
Смагорин [4, C. 389],
С.
Курбатова Т.
Шкодиналар [5] ҳам ҳодиса жойини, мурдани, ҳайвонларни,
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
03 (2025) / ISSN 2181-1415
87
теварак
-
атрофни, биноларни, нарса ва ҳужжатларни, тирик одамни, почта
-
телеграф жўнатмаларини, жиноят изларини кўздан кечириш объектларидан бири
сифатида қайд этишган.
Мазкур муаллифлар томонидан кўрсатилган кўздан кечириш тергов
ҳаракатининг
объектларини якуний деб бўлмайди. Чунки, бугунги кунда
замонавий ахборот
-
коммуникация технологияларининг ривожланиб бориши ушбу
соҳадаги жиноятларни тергов қилишда янги тушунчаларни, янги текширув
объектларини (рақамли маълумотлар, далиллар) тадқиқ этишни заруриятга
айлантирмоқда.
Юқоридаги параграфларда қайд этилганидек, “компьютер далили”,
“Интернет далили” ва “рақамли (электрон) далил” тушунчалари қўлланилмоқда
[6]. Бироқ, қонунчилигимизда на рақамли маълумотларни кўздан кечириш
тартиби, на рақамли (электрон) далил тушунчаси ва унга қўйилган талаблар очиб
берилмаган. Бугунги
кунда ушбу турдаги жиноятлар аниқланган тақдирда жиноят
иши бўйича тергов ҳаракатлари, шу жумладан кўздан кечиришни амалга ошириш
умумий қоидалар асосида олиб борилмоқда.
Дарҳақиқат, ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятларнинг содир
этилиши рақамли маълумотлар, уларни аниқлаш ва кўздан кечиришнинг алоҳида
тартибини ишлаб чиқишни заруриятга айлантирмоқда.
Замонавий техника воситаларининг ривожланиши натижасида ахборот
технологиялари ва ахборот хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларнинг ошиб
бораётганлиги, янги ахборот тизимларининг, кибержиноятларнинг халқаро
миқёсда содир этилишига имкон яратувчи “виртуал макон”нинг вужудга
келганлиги, хакерлик ҳамжамиятларининг жиноий тармоқларга кириб келиши [7,
C. 28] суд
-
тергов амалиётида электрон далилларни тўплаш ва улар билан ишлаш
фаолияти ортда қолиб бормоқда.
Мазкур фикр билан қисман келишган ҳолда айтиш мумкинки, бугунги
рақамли технологияларнинг ривожланиш тенденциялари жиноят
-
процессуал
ҳуқуқий муносабатлардан илгарилаб кетган.
Б.А.
Ражабов суд
-
тергов амалиётидаги устувор вазифалар сифатида
далилларни тўплаш ва мустаҳкамлашда замонавий усулларни қўллаш, илғор ва
замонавий криминалистик техника воситаларидан, ахборот
-
коммуникация
технологиялари ва суд экспертиза имкониятларидан самарали фойдаланиш
чораларини кўришни қайд этиб ўтиб ўтган [8, C. 43].
Дарҳақиқат, бугунги кунда тергов ҳаракатларини, шу жумладан кўздан
кечириш ўтказиш орқали далилларни тўплаш ва мустаҳкамлашда замонавий
технологияларни қўллаш терговнинг тез ва сифатли ўтказилишини таъминлаш
билан бир қаторда, иш бўйича далилларни сохталаштиришнинг ҳам олдини
олишга хизмат қилади.
Жиноят процессида исбот қилишни амалга ошириш электрон ресурслардан
фойдаланишнинг ҳуқуқий асосларини белгилаш, яъни жиноят
-
процессуал
қонунчиликка “электрон жиноят иши”, “электрон далил [9, C. 13, 11]”, “электрон
маълумот”, “электрон ҳужжат”, “электрон ахборотдан нусха кўчириб олиш [10, C.
9]”, “рақамли ахборот ташувчиси [11, C. 15]”, –
деган тушунчаларни процессуал
жиҳатдан мустаҳкамлашни талаб этмоқда [12, C. 43].
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
03 (2025) / ISSN 2181-1415
88
Мазкур фикрларни таҳлил этадиган бўлсак, амалдаги қонунчилик
ҳужжатларида юқорида кўрсатилган тушунчаларнинг мазмун
-
моҳияти очиб
берилмаган. Бугунги кунда жиноят
-
процессуал қонунчиликда рақамли
маълумотлар билан ишлаш бўйича, шу жумладан рақамли (электрон)
маълумотларнинг кўздан кечириш объекти сифатида белгиланмаганлиги ҳамда
уларни кўздан кечиришда аниқ процессуал тартибнинг мавжуд эмаслиги, тергов
амалиётида жиноят иши доирасида улардан фойдаланишда муаммоларни юзага
келтирмоқда.
Тадқиқот давомида ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган вакиллари ўртасида
ўтказилган сўровномадаги “
жиноят содир этиш орқали олинган пуллар, мол
-
мулклар давлат фойдасига мусодара қилиниши тўғрими?
” деган саволга
респондентларнинг 93,3 фоизи “
Ҳа. Бу каби мол
-
мулклар мусодара қилиниши керак
”
мазмунидаги жавобни, “
жиноят содир этиш орқали олинган мол
-
мулклардан
фойдаланиш орқали олинган фойда Давлат фойдасига мусодара қилиниши
керакми?
” деган саволга эса, унда иштирок этган 266 нафар респондентларнинг
90,6 фоизи “
Ҳа. Бу каби мол
-
мулклар мусодара қилиниши керак
” мазмунидаги
жавобни беришган [13].
Тадқиқот давомида ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган вакиллари ўртасида
ўтказилган сўровномадаги “
Рақамли маълумотларни кўздан кечиришнинг
процессуал тартиби ва шартларини қонунчиликда аниқ белгилаш мақсадида
ЖПКга
янги модда киритиш керакми?
” деган саволга унда иштирок этган
291 нафар респондентларнинг 89,3 фоизи “
Ҳа. Бу зарур ва долзарб масала
” деган
мазмундаги жавобни беришган [14].
Мазкур салбий ҳолатларни олдини олиш мақсадида Жиноят
-
процессуал
кодексининг 135
-
моддасига кўздан кечиришнинг алоҳида объекти сифатида
“рақамли маълумотларни”
ҳам киритиш таклиф этилади.
Шунингдек, кўздан кечириш тергов ҳаракатининг бошқа турларида бўлгани
сингари “рақамли маълумотлар”ни кўздан кечиришнинг процессуал тартиби ва
шартларини қонунчиликда аниқ белгилаш мақсадида Жиноят
-
процессуал
кодексини “Рақамли маълумотларни кўздан кечириш” деб номланган 140
1
-
модда
билан тўлдириш ҳамда уни қуйидаги таҳрирда баён этиш мақсадга мувофиқ:
“140
1
-
модда. Рақамли маълумотларни кўздан кечириш
Терговга қадар текширувни амалга оширувчи органнинг мансабдор шахси,
суриштирувчи, терговчи ва суд рақамли маълумотларни улар топилган жойда,
башарти кўздан кечириш кўп вақт ёки қўшимча техник воситалар талаб қилса,
кейинчалик суриштирув, дастлабки
тергов ёки суд муҳокамаси ўтказилаётган
жойда кўздан кечирадилар.
Рақамли маълумотларни кўздан кечириш холислар ва ахборот
технологиялари соҳасидаги мутахассис ёки эксперт иштирокида амалга
оширилади.
Рақамли манбалардаги иш учун аҳамиятли рақамли далиллардан
белгиланган тартибда нусха олинади ҳамда унга қиймат берилади.
Кўздан кечириш техник воситалардан фойдаланилган ҳолда, башарти
рақамли маълумотлар ёки иш учун аҳамиятли бошқа изларнинг йўқолишига ёхуд
шикастланишига олиб келмаса, ўтказилиши мумкин”.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
03 (2025) / ISSN 2181-1415
89
Ўз навбатида, “рақамли маълумотлар”ни кўздан кечириш объекти сифатида
процессуал қонунчиликда белгилаш рақамли далил тушунчасини ҳам ишлаб
чиқишни тақозо этади. Бир қатор муаллифлар, шу жумладан Л.В.
Головкон
рақамли далилларни далилларнинг янги тури сифатида эътироф этишни [15, C.
15-
25], Б.Х.
Хамидов ва Б.
Каримовлар қийматланган ахборотларни рақамли далил
сифатида эътироф этиб, қонунчиликка киритиш лозимлиги ҳақидаги қарашларни
илгари суришган [16, C. 18].
Юқоридаги таҳлил натижалари ҳамда жиноят ишларини тергов қилишда
ваколатли мансабдор шахслар турли электрон ёки бошқа ахборотларга дуч
келаётганлиги ҳамда ушбу маълумотлар ишни ҳал этиш учун муҳим аҳамиятга эга
эканлиги сабабли, Жиноят
-
процессуал кодексига
“Рақамли далиллар”
деб
номланган 204
1
-
моддани киритиш ҳамда уни қуйидаги таҳрирда баён этиш
таклиф этилади:
“
204
1
-
модда. Рақамли далиллар
Иш учун аҳамиятли ҳолатлар тўғрисидаги маълумотларни ўз ичига олган
рақамли маълумотлар, яъни матнли, график ахборотлар, фото
-
, аудио,
видеоёзувлар, ахборот тизимлари, веб
-
сайтлар ва тармоқлардаги қийматланган
ахборотлар рақамли далиллардир.
Тергов ҳаракати баённомасининг, суд мажлиси баённомасининг электрон
шакли ва уларга илова қилинган аудио
-
ва видеоёзувлар ҳам электрон далил
ҳисобланади.
Рақамли далилнинг чоп этилган нусхаси фақат унинг рақамли шакли
мавжуд бўлганда юридик кучга эга.
Рақамли далилларни тўплаш, текшириш ва баҳолаш тартиби ушбу Кодексга
мувофиқ амалга оширилади”.
Сўнги йилларда мамлакатимизда йўл
-
транспорт ҳодисаларининг содир
этилиш динамикасининг кўпайиб бориши, транспорт воситаларининг жиноят
қуроли ёки жиноят содир этишга ёрдам берувчи восита сифатида жиноят содир
этишда фойдаланиш ҳолатлари ортиб бормоқда.
Статистик маълумотларга юзланадиган бўлсак, республикамизда йўл
ҳаракат
хавфсизлиги қоидаларини бузиш (Жиноят кодексининг 266
-
моддаси)
жинояти 2021 йилда 3 118 та содир этилган бўлса, ушбу кўрсатгич 2022 йилда
3 406 тага етган. Мазкур тоифадаги жиноятлар 2023 йилда 3
325 марта содир
этилган [17]. Бундай ҳолатларда транспорт воситасини кўздан кечириш тергов
ҳаракати амалга ошириб келинмоқда.
Бироқ, амалдаги қонунчилик ҳужжатларида транспорт воситалари кўздан
кечириш тергов ҳаракатининг алоҳида текширув объекти сифатида назарда
тутилмаган. Шуни қайд этиш керакки, жиноят содир этилганда
автотранспорт
воситалари ҳам жиноят ҳақида маълумот бериши мумкин бўлган текширув
объектларидан бири ҳисобланади.
Мисол учун, йўл
-
транспорт ҳодисаси содир этилганда транспорт
воситасининг маълум бир нарсага (бошқа автотранспорт воситасига, уйларга,
тўсиқларга) урилиши натижасида ўзидан излар қолиши ёки содир қилинган
жиноятга алоқадор бўлган изларнинг, яъни қон, соч, кийим бўлаклари,
жабрланувчига тегишли бўлган буюмлар, инсон танасининг маълум қисмлари ёки
уларга тегишли моддалар, микро зарралар мавжудлиги текширилади.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
03 (2025) / ISSN 2181-1415
90
Мазкур ҳолатларда транспорт воситаларини кўздан кечириш зарурияти
юзага келади ҳамда кўздан кечириш тергов ҳаракати умумий қоидалар асосида
олиб борилади.
А.В.
Далинин ва С.В.
Аристовлар ҳам кўздан кечириш тергов ҳаракатини
текширув объектларига кўра таснифлаб, транспорт воситаларини кўздан
кечиришнинг алоҳида объекти сифатида қайд этишган [18]. Е.И.
Третьякова,
В.С.
Крапивин [19, C. 127
-
132] ҳамда В.Е.
Суденко [20, C. 185
-
190] каби муаллифлар
ҳам айрим турдаги жиноятларда транспорт воситаларини кўздан кечириш тергов
ҳаракатининг объекти сифатида илмий
-
назарий жиҳатдан ўрганишган.
Юқоридаги таҳлиллардан келиб чиқиб, транспорт воситаларини кўздан
кечиришни тергов ҳаракатининг алоҳида объекти сифатида Жиноят
-
процессуал
кодекси 135
-
моддасининг
1-
қисмига киритиш таклиф этилади.
Шунингдек, таклиф этилаётган мазкур ўзгартирилардан келиб чиқиб,
“транспорт воситалари”ни кўздан кечиришнинг процессуал тартибини
қонунчиликда аниқ белгилаш мақсадга мувофиқ.
Тадқиқот давомида ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган вакиллари ўртасида
ўтказилган сўровномадаги “
Транспорт воситаларини кўздан кечиришнинг
процессуал тартибини қонунчиликда алоҳида белгилаш учун зарурият мавжуд деб
ҳисоблайсизми?
” деган саволга унда иштирок этган 291 нафар респондентларнинг
71 фоизи “
Ҳа. Бу амалиётда муҳим аҳамиятга эга
” деган мазмундаги жавобни
беришган [21].
Шу сабабли, Жиноят
-
процессуал кодексига “Транспорт воситаларини кўздан
кечириш” деб номланган 140
2
-
модда киритиш ҳамда уни қуйидаги таҳрирда баён
этиш
таклиф этилади.
“140
2
-
модда. Транспорт воситасини кўздан кечириш
Терговга қадар текширувни амалга оширувчи органнинг мансабдор шахси,
суриштирувчи, терговчи ва суд транспорт воситасини у топилган жойда, башарти
кўздан кечириш кўп вақт ёки қўшимча техник воситалар талаб қилса, кейинчалик
суриштирув, дастлабки тергов ёки суд муҳокамаси ўтказилаётган жойда кўздан
кечирадилар.
Кўздан кечириш техник воситалардан фойдаланилган ҳолда амалга ошириш
талаб қилинганда ундаги жиҳозлар ва воситаларнинг бутунлигига зарар
етказилмаслиги талаб қилинади.”
Кўриб турганимиздек, юқорида кўздан кечириш тергов ҳаракатининг
алоҳида тури сифатида “рақамли маълумотлар”ни ҳамда “транспорт
воситалари”ни кўздан кечиришнинг процессуал тартибини қонунчиликка
киритиш таклиф этилмоқда. Ушбу тушунчаларнинг ҳуқуқий асослари ва улар
билан боғлиқ талабларнинг, хусусан, уларни қўллаш тартиби ва шартларининг
жиноят
-
процессуал
қонунчиликда
белгиланиши
суд
-
тергов
амалиётида
далилларни тўплаш билан боғлиқ муаммоларнинг бартараф этилишига ҳамда
ортиқча
оворагарчиликларнинг олдини олишга хизмат қилади.
Суд
-
тергов амалиётида дастлаб ўтказилган кўздан кечиришда текширув
объекти тўлиқ ўрганилмаган ҳолатлар юзага келмоқда. Бундай вазиятларда
дастлабки текширилган объектни қўшимча равишда ўрганиш ёки қайта
кўздан
кечириш текшириш зарурияти юзага келмоқда. Бироқ, амалдаги қонунчилик
ҳужжатларида дастлабки кўздан кечириш объектларини қўшимча равишда
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
03 (2025) / ISSN 2181-1415
91
текшириш ёки қайта кўздан кечириш ўтказиш асослари ва процессуал тартиби
белгиланмаган. Бундай ҳолатларда мансабдор шахслар кўздан кечиришни умумий
қоидалардан келиб чиққан ҳолда ўтказмоқда. Бу эса, турли хил амалиётлар
шаклланишига олиб келмоқда.
Д.Б.
Базарова ва И.Р.
Астанов [22, C. 133], Д.Н.
Балашов, Н.М.
Балашов ва
Маликов [23, C. 503] ҳамда А.И.
Деревянко ва В.И.
Езикян [24, C. 72] каби
муаллифлар илгари умуман кўздан кечирилмаган ёки лозим даражада кўздан
кечирилмаган айрим объектларни қўшимча ёки қайта кўздан кечириш
лозимлигини қайд этиб ўтишган.
Юқоридагилардан келиб чиқиб, кўздан кечириш тергов ҳаракатининг
қўшимча ва қайта ўтказиш асосларини қонунчиликда аниқ белгилаш мақсадида
кўздан кечириш тартибининг умумий қоидалари сифатида Жиноят
-
процессуал
кодексининг 136
-
моддасини қуйидаги мазмундаги янги қисмлар билан тўлдириш
таклиф этилади:
Дастлабки ўтказилган кўздан кечиришда кўздан кечириш объекти тўлиқ
ўрганилмаган ёки унда бўшлиқлар мавжуд бўлса, у қўшимча равишда кўздан
кечирилади.
Айнан бир объектни қайта кўздан кечириш қуйидаги ҳолларда амалга
оширилиши мумкин:
1)
объектни самарали кўздан кечириш учун дастлабки кўздан кечириш
шароити қулай бўлмаганда;
2)
дастлабки кўздан кечиришдан сўнг янги маълумотлар олинганда;
3)
дастлабки кўздан кечириш сифатсиз амалга оширилганда.
Кўздан кечириш тергов ҳаракатини такомиллаштиришни талаб этадиган
яна бир ҳолат бу тергов ҳаракатини ўтказишда холис иштирокини таъминлаш
билан боғлиқдир. Жиноят
-
процессуал кодексига (136, 352
-
моддалар) асосан
кўздан кечириш тергов ҳаракатини ўтказишда холиснинг иштирок этиши
мажбурий ҳисобланади. Бироқ, кечиктириб бўлмайдиган ҳолатларда айрим кўздан
кечириш тергов ҳаракатини амалга оширишда холис иштирокини таъминлашда
қийинчиликлар юзага келмоқда.
Шунингдек, барча ҳолатларда ҳам ишда иштирок этаётган холисларнинг иш
юритишдан манфаатдорлик ҳолатлари ҳам юзага келиши мумкин. Чунки барча
ҳолатларда ишдан манфаатдор бўлмаган холисларни топиш мансабдор шахслар
учун муаммо ҳисобланади.
Бундан ҳолатларда кўздан кечириш тергов ҳаракатида холис сифатида иш
бўйича манфаатдор шахс иштирок этганлик асоси билан Далил ЖПК талаблари
бузилган тарзда олинган деб баҳоланади ҳамда у мақбул эмас деб топилади [25].
Муаммонинг ечими сифатида кўздан кечириш тергов ҳаракатини узлуксиз
видеоёзувда қайд этган ҳолда, холис иштирокисиз ҳам ўтказиш механизмларини
ишлаб чиқиш лозим.
А.Б.
Акимов тергов ҳаракатларини алоҳида ҳолларда, яъни бориш қийин
бўлган узоқ чекка ҳудудлардаги жойларда, фуқароларни холис сифатида жалб
этиш имконияти бўлмаганда холисларнинг иштирокисиз, асослантирилган қарор
асосида амалга оширилиши лозимлиги қайд этган бўлса [26], А.А.
Тажиев ва
М.Н.
Саидазимов тергов ҳаракатларини видеоёзувга қайд этган ҳолда, холис
иштирокисиз ўтказиш лозимлигини таъкидлашган [27, C. 33
-36].
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
03 (2025) / ISSN 2181-1415
92
Мазкур муаллифларнинг фикрлари билан келишган ҳолда айтиш мумкинки,
агарда кўздан кечириш тергов ҳаракатини
амалга оширишда холис иштирокини
таъминлашнинг реал имконияти мавжуд бўлмаса ҳамда кўздан кечиришни
видеоёзувда узлуксиз қайд этишнинг техник имкониятлари мавжуд бўлган
тақдирда, кўздан кечириш тергов ҳаракатини
холис иштирокисиз
ўтказиш
мақсадга мувофиқ.
Шуни қайд этиш керакки, Ўзбекистон Республикаси Президентининг
2020
йил
2
мартдаги
ПФ–
5953-
сон
Фармони
билан
тасдиқланган
2017
–2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта
устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини “Илм, маърифат ва рақамли
иқтисодиётни ривожлантириш йили”да амалга оширишга оид Давлат дастурининг
47-
бандида холислар институтини илғор хорижий тажриба асосида янада
такомиллаштириш ҳамда тергов ҳаракатларини видеоёзув орқали қайд этишнинг
замонавий механизмларини белгилаш назарда тутилган [28].
Тадқиқот давомида ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган вакиллари ўртасида
ўтказилган сўровномадаги “
Кўздан кечиришни холислар иштирокисиз, видеоёзувга
узлуксиз қайд этиш орқали ўтказиш асосларини қонунчиликда аниқ белгилаш
зарурми?
” деган саволга унда иштирок этган 288 нафар респондентларнинг
83,8 фоизи “
Ҳа. Бу жараённи самаралироқ ташкил этишга ёрдам беради
” деган
мазмундаги жавобни беришган [29].
Юқоридагилардан келиб чиқиб, кўздан кечириш тергов ҳаракатини холис
иштирокисиз видеоёзувга узлуксиз қайд этиш орқали ўтказиш асосларини
қонунчиликда аниқ белгилаш мақсадида Жиноят
-
процессуал кодексининг
136-
моддасини қуйидаги мазмундаги янги қисмлар билан тўлдириш таклиф
этилади:
“
Қуйидаги
ҳолларда:
1) олис ва етиб бориш
қийин бўлган ҳудудларда;
2) одамларнинг ҳаёти ва соғлиғига хавф туғдириши мумкин бўлганда;
3)
тунги вақтда ёки кечиктириб бўлмайдиган ҳолатлар юзага келганда ва
шахсларни холис сифатида жалб қилишнинг имкони бўлмаганда кўздан кечириш
холислар иштирокисиз,
видеоёзувга узлуксиз қайд этилган ҳолда амалга оширилиши
мумкин
”.
Тадқиқот давомида ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган вакиллари ўртасида
ўтказилган сўровномадаги “
Қуйидаги
ҳолатларда кўздан кечиришни холислар
иштирокисиз, видеоёзувга узлуксиз қайд этган ҳолда ўтказиш мумкин деб
ҳисоблайсизми?
” деган саволга унда иштирок этган 290 нафар респондентларнинг
235 нафари (81 фоизи) “
Олис ва етиб бориш қийин бўлган ҳудудларни
”, 197 нафари
(67,9 фоизи) “
Тунги вақтда ёки кечиктириб бўлмайдиган ҳолатлар юзага келганда
”,
180 нафари (62 фоизи) “
Одамларнинг ҳаёти ва соғлиғига хавф туғдириши
” ва
“
Шахсларни холис сифатида жалб қилишнинг имкони бўлмаган ҳолат
”ни
киритишни қўллаб
-
қувватлашган [30].
Шунингдек, амалдаги қонунчилигимиз бўйича “ўта оғир жиноятлар бўйича
ҳодиса
содир бўлган жойни кўздан кечириш” ҳаракати видеоёзув орқали қайд
этилиши шарт.
Бошқа ҳолатларда кўздан кечириш тергов ҳаракатини видеоёзувда қайд
этиш шарт эмас. Бироқ, кўздан кечириш тергов ҳаракати жиноятни фош қилиш,
унинг иссиқ излари ва жиноятни содир этиш жараёнини аниқлаш учун муҳим
аҳамиятга эга бўлган ва тиклаб бўлмас жараён ҳисобланади.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
03 (2025) / ISSN 2181-1415
93
Тадқиқот давомида ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган вакиллари ўртасида
ўтказилган сўровномадаги “
Ҳодиса
содир бўлган жойни кўздан кечиришни барча
жиноят ишлари бўйича видеотасвирга олиш тартибини мажбурий белгилаш
керакми?
” деган саволга унда иштирок этган 289 нафар респондентларнинг
58,8 фоизи “
Ҳа. Бу далилларни мустаҳкамлаш учун муҳим
” деган мазмундаги
жавобни беришган [31].
Шунга кўра,
ҳодиса
содир бўлган жойни кўздан кечиришни барча жиноят
ишлари бўйича видеотасвирга
олиш тартибини белгилаш лозим.
Бунда, Жиноят
-
процессуал кодекси 91
-
моддасининг тўртинчи қисми
1-
кичик бандидаги “ўта оғир жиноятлар бўйича ҳодиса содир бўлган жойни кўздан
кечириш;” деган сўзларни “ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечириш;” деган
сўзлар билан алмаштириш таклиф этилади.
Кўздан кечириш тергов ҳаракати ўтказишни такомиллаштиришни талаб
этадиган кейинги ҳолат бу терговга қадар текширув босқичи билан боғлиқ.
Хусусан, Жиноят процессуал кодексидан кўриш мумкинки, жиноят ишини
қўзғатишдан олдин, яъни терговга қадар текширув босқичида фақат
ҳодиса
содир бўлган жойни кўздан кечириш
мумкин.
Бироқ, суд
-
тергов амалиётида терговга қадар текширув босқичида кўздан
кечиришнинг бошқа турларидан ҳам
фойдаланиш зарурияти мавжуд ҳамда айрим
ҳолатларда улардан фойдаланиб келинмоқда.
Қонунчиликда
эса ушбу тартибга йўл қўйилмайди. Масалан, Жиноят
-
процессуал кодексининг “Жиноятга оид аризалар, хабарлар ва бошқа
маълумотларни кўриб чиқиш тартиби” деб номланган 329
-
моддасининг иккинчи
қисмига мувофиқ терговга қадар текширув ўтказиш босқичида яъни жиноят
ишини қўзғатгунга қадар фақатгина шахсий тинтув ва олиб қўйиш,
ҳодиса
содир бўлган жойни кўздан кечириш
, экспертиза ўтказиш, тафтиш тайинлаш,
тезкор
-
қидирув тадбирларини ўтказиш мумкин ҳисобланади. Бошқа тергов
ҳаракатларини ўтказиш эса ман қилинади.
Бизнинг фикримизча, тергов қадар текширув босқичида жиноят изларини
тезда аниқлаш ҳамда кейинчалик терговни тўлиқ ўтказилишини таъминлаш
мақсадида тергов қадар
текширув босқичида кўздан кечиришнинг барча
турларини ўтказиш тартибини белгилаш мақсадга мувофиқ.
Шунга кўра, Жиноят
-
процессуал кодекси 329
-
моддасининг иккинчи
қисмидаги
“ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечириш” деган сўзларни “кўздан
кечириш” деган сўзлар билан алмаштириш таклиф этилади.
Бу орқали терговга қадар текширув босқичида кўздан кечиришнинг барча
турларини ўтказиш имконияти яратилади ҳамда бу орқали иш бўйича далиллар ўз
вақтида аниқлаш ҳамда қонуний, асосли ва адолатли қарор қабул қилишга
эришилади.
Тадқиқот давомида ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган вакиллари ўртасида
ўтказилган сўровномадаги “
Терговга қадар текширув босқичида кўздан
кечиришнинг барча турларини ўтказиш тартибини белгилаш зарурати
мавжудми?
” деган саволга унда иштирок этган 290 нафар респондентларнинг
90 фоизи “
Ҳа. Бу жиноят изларини тезда аниқлаш ва жиноят ишларини очишга
ёрдам беради.
” деган мазмундаги жавобни беришган [32].
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
03 (2025) / ISSN 2181-1415
94
Кўздан кечириш тергов ҳаракатини такомиллаштиришни талаб этадиган
кейинги ҳолат бу рақамли далилларни кўздан кечириш жараёни ва уларни қайд
этиш билан боғлиқ. Аксарият ҳолатларда рақамли маълумотларни кўздан
кечиришнинг процессуал тартиби бузилган ҳолда маълумотлар олиш ҳолатлари
учрамоқда. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2018 йил
24 августдаги 24
-
сон қарори 9
-
бандида “рақамли (электрон) ташувчи
жисмлардаги маълумотлар мутахассис иштирокисиз олиб қўйилганлиги ёки
кўздан кечирилганлиги” далилни номақбул деб топишга асос бўлади.
Фикримизча, мазкур бандда қўлланилган “жисмлар” сўзи фақат моддий
характерга эга бўлган предметларга нисбатан қўлланилади. Ўзбек тилининг
изоҳли луғатида “жисм” сўзининг “тана”, “организм”, “вужуд”, “модда”, “материя”,
“фазонинг ҳамма томондан берк сирт билан ўралган бир қисми” деган маънолари
ҳам мавжудлиги белгиланган [33, C. 95]. Тадқиқотчи Б.Хамидов томонидан ҳам
мазкур норма нотўғри қўлланиб келинаётганлиги ҳамда рақамли (электрон)
ташувчи жисмлар тушунчаси мазмунан рақамли манбаларнинг бир тури саналиши
қайд этилган [34, C. 90].
Фикримизча ҳам, “рақамли (электрон) ташувчи жисмлар” тушунчаси
мантиқан ғализ бўлиб, юридик адабиётларда ҳам унинг маъноси очиб берилмаган.
Агарда ҳуқуқни қўлловчи рақамли ахборот ташувчиларни назарда тутган бўлса,
мазкур қурилмалар рақамли ахборотларни яратиш, қайта ишлаш функцияларига
эга эмас;
Мазкур фикрлар ҳамда юқорида Жиноят
-
процессуал кодексига киритиш
таклиф этилаётган “Рақамли маълумотларни кўздан кечириш” (140
1
-
модда)
шартларидан келиб чиқиб, Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленумининг
2018 йил 24 августдаги “Далиллар мақбуллигига оид жиноят
-
процессуал қонуни
нормаларини қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида”ги 24
-
сон қарори 9
-
банди
“к” кичик банди бешинчи хатбошисини қуйидаги таҳрирда баён қилиш мақсадга
мувофиқдир.
“рақамли далилларни тўплаш ва текширишнинг белгиланган тартибига
амал қилинмаганлиги”.
Кўздан кечириш тергов ҳаракати юзасидан таклиф этилаётган мазкур
нормалар
кўздан
кечириш
тергов
ҳаракатини
ўтказиш
тартибини
соддалаштиришга, далилларнинг мақбуллигини таъминлаш орқали иш бўйича
қонуний, асосли ва адолатли қарор қабул қилишга хизмат қилади.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
:
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Жиноят ва жиноят
-
процессуал қонунчилиги тизимини тубдан такомиллаштириш чора
-
тадбирлари
тўғрисида”ги қарори // Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси,
15.05.2018 й., 07/18/3723/1225
-
сон, 01.10.2018 й., 06/18/5547/1975
-
сон.
2.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон –
2030”
стратегиясини 2023 йилда сифатли ва ўз вақтида амалга ошириш чора
-
тадбирлари тўғрисида”ги қарори // Қонунчилик маълумотлари миллий базаси,
12.09.2023 й., 07/23/300/0693
-
сон.
3.
Jinoyat-protsessual huquq: Darslik / Yuridik fanlar doktori, professor M. A.
Rajabova tahriri ostida (To‘ldirilgan va qayta ishlangan uchinchi nashri). –
T.: O‘zbekiston
Respublikasi IIV Akademiyasi, 2021.
–
183-bet. Jinoyat-protsessual huquqi [Matn]: darslik.
–
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
03 (2025) / ISSN 2181-1415
95
Toshkent: Complex Print, 2020.
–
161-bet. Jinoyat-protsessual huquqi. Umumiy qism.
Darslik. // Mualliflar jamoasi. / yu.f.d., dots. G.Z.To‘laganova va yu.f.n., dots.
S.M.Raxmonovalarning umumiy tahriri ostida
–
Toshkent: TDYU nashriyoti, 2017.
–
226-bet.
4.
Криминалистика: Учебник. 2
-
е изд., доп. и перераб. / Под ред. А.А. Закатова,
Б.П. Смагорин
-
ского. М., 2003. С. 129; Криминалистика / Под ред. А.Г. Филиппова. С.
212;
Руководство по расследованию преступлений. М., 2002. С. 389.
5.
Курбатова С.М., Шкодина Т.К. Производство “Следственного осмотра2:
некоторые процессуальныеи правоприменительные аспекты // Социально
-
экономический и гуманитарный журнал Красноярского ГАУ. 2021. №3 (21). URL:
https://cyberleninka.ru/article/n/proizvodstvo-sledstvennogo-osmotra-nekotorye-
protsessualnyei-pravoprimenitelnye-
aspekty (дата обращения: 18.03.2024).
6.
Астанов И., Хамидов Б Общетеоретические вопросы, связанные с
электронными или цифровыми доказательствами: проблема и решение / ОИИ.
2021.
№7/S.
https://cyberleninka.ru/article/n/obscheteoreticheskie
-voprosy-
svyazannye-s-elektronnymi-ili-tsifrovymi-dokazatelstvami-problema-i-
reshenie
(дата
обращения: 14.03.2024).
7.
Расулев А.К. Ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларга
қарши
курашишнинг
жиноят
-
ҳуқуқий
ва
криминологик
чораларини
такомиллаштириш: Юрид. фан. бўйича докторлик (DSc) дис. автореф. –
Т., 2018. –
Б. 28.
8.
Ражабов Б.А. Жиноят процессида далилларни тўплаш, текшириш ва баҳолаш:
Монография –
Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2019. –
43-
бет.
9.
Бостанов Р.А. Использование производных доказательств в уголовном
судопроизводстве России: автореферат диссертации на соискание ученой степени
кандидата юридических наук. –
Н. Новгород, 2012. –
С.13., Оконенко Р.И.
«Электронные доказательства» и проблемы обеспечения прав граждан на защиту
тайны личной жизни в уголовном процессе: сравнительный анализ
законодательства Соединенных Штатов Америки и Российской Федерации:
Автореф. дис. на
соискание ученой степени канд. юрид. наук. –
М., 2016. –
С.11.
10.
Овсянников Д.В. Копирование электронной информации как средство
уголовно
-
процессуального доказывания: Автореф. дис. ... на соискание ученой
степени канд. юрид. наук.–
Екатеринбург, 2015. –
С.
9.
11.
Хмельницкая Т.В. Проблемы формирования доказательств в ходе
досудебного производства по уголовному делу: Автореф. дис. ... на соискание
ученой степени канд. юрид. наук. –
Нижний Новгород, 2016. –
С. 15.
12.
Ражабов Б.А. Жиноят процессида далилларни тўплаш, текшириш ва
баҳолаш: Монография –
Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2019. –
43-
бет.
13.
Сўровнома натижалари билан танишиб чиқиш учун иловага қаранг.
14.
Сўровнома натижалари билан танишиб чиқиш учун иловага қаранг.
15.
Головко Л.В. Цифровизация в уголовном процессе: локальная
оптимизация или глобальная революция? Вестник экономической безопасности.
2019;(1):15-25.
16.
Хамидов Б.Х. Компьютер ахборотидан қонунга хилоф равишда
(рухсатсиз) кириш жиноятини тергов қилишнинг криминалистик жиҳатлари.
Юридик фанлар бўйича фалсафа доктори (PhD) диссертация автореферати.
Тошкент –
2024.
–
18-
бет. Каримов Б. Научно
-
теоретические вопросы категории
цифровых доказательств // Review of law sciences. 2020. №Спецвыпуск. URL:
https://cyberleninka.ru/article/n/nauchno-teoreticheskie-voprosy-kategorii-tsifrovyh-
dokazatelstv (дата обращения: 14.03.2024).
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
03 (2025) / ISSN 2181-1415
96
17.
https://stat.sud.uz/
18.
Далинин А.В., Аристов С.В. Понятие осмотра места происшествия как
разновидности следственного осмотра // Социология и право. 2019. №4 (46). URL:
https://cyberleninka.ru/article/n/ponyatie-osmotra-mesta-proisshestviya-kak-
raznovidnosti-sledstvennogo-
osmotra (дата обращения: 18.03.2024).
19.
Третьякова Е.И., Крапивин В.С. Следственный осмотр транспортного
средства как объекта пожара //Алтайский юридический вестник. –
2021.
–
№. 2. –
С. 127
-132.
20.
Суденко В.Е. Особенности осмотра объектов железнодорожного
транспорта по факту террористического акта //Ученые записки Крымского
федерального университета имени ВИ Вернадского. Юридические науки. –
2017.
–
Т. 3. –
№. 1.
–
С. 185
-190.
21.
Сўровнома натижалари билан танишиб чиқиш учун иловага қаранг.
22.
Базарова Д.Б., Астанов И.Р. Криминалистика ва экспертиза. Дарслик. –
Тошкент: ТДЮУ, 2019. –
133-
б.
23.
Балашов Д.Н., Балашов Н.М., Маликов С.В. Криминалистика: Учебник. –
М.: ИНФРА
-
М, 2005. –
503 с. –
(Высшее образование). Адельханян, Роберт
Артурович. Криминалистика: курс лекций: учебное пособие для студентов высших
учебных заведений, обучающихся по специальности “Юриспруденция” Р. А.
Адельханян, Д. И. Аминов, П. В. Федотов. ЮНИТИ
-
ДАНА. –
2015.
–
92-
94 с.
24.
Деревянко А.И., Езикян В.И. Криминалистика: Учеб. пособие / Юж.
-
Рос.
гос. техн. ун
-
т. Новочеркасск: ЮРГТУ, 2007. –
72 с.
25.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2018 йил 24
августдаги 24
-
сонли «Далиллар мақбуллигига оид жиноят
-
процессуал қонуни
нормаларини қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида»ги қарори 9
-
бандининг
«б» кичик банди.
26.
Акимов А.Б. Жиноят процессида холислaр институти: муaммолaр,
ечимлар, истиқболлар //Юриспруденция. –
2022.
–
Т. 3. –
№. 3.
27.
Тажиев А.А. ва Саидазимов М.Н. Процессуал ҳаракатларда холислар
иштирокини такомиллаштириш //Образование наука и инновационные идеи в
мире. –
2023.
–
Т. 18. –
№. 7. –
С. 33
-36.
28.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “2017 –
2021 йилларда
Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши
бўйича Ҳаракатлар стратегиясини «Илм, маърифат ва рақамли иқтисодиётни
ривожлантириш йили»да амалга оширишга оид давлат дастури тўғрисида” 2020
йил 2 мартдаги ПФ–
5953-
сон ги Фармони // Қонун ҳужжатлари маълумотлари
миллий базаси, 03.03.2020 й., 06/20/5953/0246
-
сон
29.
Сўровнома натижалари билан танишиб чиқиш учун иловага қаранг.
30.
Сўровнома натижалари билан танишиб чиқиш учун иловага қаранг.
31.
Сўровнома натижалари билан танишиб чиқиш учун иловага қаранг.
32.
Сўровнома натижалари билан танишиб чиқиш учун иловага қаранг.
33.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. А.Мадвалиев таҳрири остида. Ж. II. Е –
М/
Таҳрир ҳайати: Т.Мирзаев (раҳбар) ва бошқ. ; ЎзР ФА Тил ва адабиёт ин
-
ти. –
Т.;
Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2006. –
95 Б.
34.
Хамидов Б.Х. Компьютер ахборотидан қонунга хилоф равишда
(рухсатсиз) кириш жиноятини тергов қилишнинг криминалистик жиҳатлари.
Юридик фанлар бўйича фалсафа доктори (PhD) диссертация автореферати.
Тошкент –
2024.
–
90-
бет.
