394
З.А.Абдуазимова
катта ўритувчи
Мирзо Улугбек номидаги Узбекистан Миллий университет!!
ГЛОБАЛАШГАН ЖАМИЯТДА ЭКОЛОГИК АХЛОҚНИ ШАКЛЛАНТИРИШГА
КОНЦЕПТУАЛ ЁНДАШУВНИНГ НАЗАРИЙ-МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ
XX асрнинг кейинги ўн йилликларида жамиятнинг ижтимоий, маънавий ва ахлоқий сиёсий
ривожланиш тенденциялари ҳозирги даврда илмий техника инқилобининг оқибатлари “табиат ва
жамият, инсоният мажмуаси муносабатлари йўналишларини белгилаб боришида экологик тафаккур
билан ижтимоий экологик борлиқ ўртасидаги диалектик бирликни, экологик фаолликни ва
маъсулиятнинг янги сифат даражаларини вужудга келтирмоқда. Тарихий тараққиётнинг объектив
ривожланиш қонуниятларидан келиб чиққан глобал муаммолар, инсонинг ахлоқий муносабатининг
омили сифатида кўзга ташланмоқда. “Экологик силсилалар (тарихий ходисалар) инсонинг маркакзида
бўлганлиги учуй эмас. Балки инсон тарихий ҳодиса сифатида марказий ўрини эгалаганлигидан келиб
чиқади”. [Отв. ред. Н.И.Лапин. С.324.]
Табиатга ахлоқий муносабатларнинг муқобил фалсафий ёндашувининг методологик асослари
жамият ва табиат ҳақидаги тассавурларнинг детерминат кўламини белгилаб боришдадир, экологик
муаммоларни бартараф этишда бу жараённинг муҳимлиги сиёсий, иқтисодий ва маънавий маданий
ҳамжиҳатликни талаб этиши миллий манфаатларнинг моҳиятидан келиб чиқишига иқрор бўлиш
мумкин.
Экологик ахлоқни ва воқеаликни фалсафий изоҳлаш тўғрироғи, асослашнинг моҳиятида давлат
сиёсати сиёсий асослари ва унга таяган ҳуқуқий тартибга солувчи юридик асослар ташкил этади.
Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш тўғрисида қонун, [Узбекистон Республикаси Олий
Мажлисининг Ахборотномаси,1997 й., 2-сон,] Узекистон Республикаси қонуни табиатни муҳофаза
қилиш тўғрисида. [Узбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1993 й., 1-сон].
Экологик қонунларни, илмий ютуқларини амалиётда тадбиқ этилиши, экологик вазиятни назорат
қилиш, экологик ҳавфсизликни таъминлаш негизида давлат ва у томонидан таъминланиши
муҳимлиги белгилангандир. Уз навбатида хуқуқий нормалар уларнинг самарадорлиги жамиятнинг
интеллектуал салоҳияти ва ривожланиш даражасига ва жаҳон цивилизациясининг тажрибаларини
ўзлаштириш имкониятига боғлиқ бўлади. Зеро жаҳон цивилизациясига даҳлдор бўлган энг замонавий
илмий билимларни эгаллаб туриб, мамлакат тараққиётини белгилаш кийингдир. Табиат ва жамият
муносабатлари ҳақидаги илмий фалсафий дунёқарашга эга бўлмасдан, давлат сиёсатини
демократлаштирмасдан қонун устиворлигини таъминланмасдан, экологик ахлоқий маданиятни
шакллантириш ва ривожлантириш мумкин эмас. Шунинг учун ўзбек фалсафа илми метадологиясида
жаҳон фалсафаси андозаси даражасига кўтариш ва белгилаб олиш, тадқиқотчилик йўналишларини
асослаб олиш, уларни талаб даражасида эканлигини тушуниш фуқоролик жамияти олдидаги асосий
вазифаларни белгилаб беради. Ижтимоий воқеаликнинг барча соҳаларида бўлгани каби табиат ва
жамият муносабатларини ўрганиш жараёни илмй ёндашувларнинг асосида шаклланар экан, уларнинг
бугунги ҳолати ва келгуси ҳаёти учун муҳим бўлган жараёнлардан бири ахлоқий нормалар
механизимларидир. Фалсафа фанининг борлиқ (моддийлиги ёки маънавийлигидан қатъий назар)
ҳаракат шаклларини туркумлаштиришга доир анъанавий, нисбатан турғун, классик-императив
тамойиллари аосида, жамият субъектлари ўртасидаги муносабатларни - конкрет ижтимоий ҳаракат ва
ахлоқий муносабат шакллари контекстида таҳлил қилинса, уларнинг йўналишлари, мазмуни,
моҳияти, хусусиятлари, функционал аҳамияти, истиқболи конкретлашади. Шу жумладан, экологик
ҳаракатларнинг негизида ахлоқий муносабатнинг шаклланиш ва ривожланиш қонуниятлари
ижтимоий ҳаракатларнинг ички динамикаси контекстида кўриб чиқилса, уларнинг морфогенезидаги:
умумийлиги ҳам, мазмун-моҳияти конкретлиги ҳам, ривожланиш даражалари ўртасидаги
алоқадорлик ҳам аниқланади. Илмий тадқиқотларнинг йўналишларини белгилаб олиш айнан ахлоқий
фаолият механизимларнинг шаклланиш ҳусусиятларига боғлиқдир. 3.Абдуллаева. С.Мамашокиров.
С. Пулатов. А.Ҳукумов. Т. Куйлиев. Э.Ҳошимова [Хошимова Э.; Мамашокиров С.; автореферат ]
тадқиқот намуналарида айнан янги замон талабларига мос келадиган табиат ва жамият
395
алоқадорлигининг тадқиқ қилиш ва фойдалинилган фалсафий методологик концепцияларнинг
моҳияти ва мазмуни, сиёсий ва ҳуқуқий жиҳатдан тадқиқ қилиш ва қиёлаш натижасида умумий
хулосалар чиқаришни ҳам тақазо этадиган жабҳларни ўрганишни заруратга айлантиради.
Натуралисток, исътемолчилик ва алармизм каби йуналишларда экологик инқироз сабабларини
ўраниш, ҳаракатлар стратегиясини ўсиш суъратларини белгилаш, гармоник ривожланиш ва экологик
ревалюцилар, табиатни муҳофаза қилиш барқарор ривожлантириш ва бошқа муқобил концепциялар
жамият, табиат алоқадорлигини ўзига ҳос тарзда акс эттиришини тарихда ва ҳозирги кунда мавжуд
бўлган қарашлар асосида ифодалайди. Мазкур концепцияларнинг муфассал ривожи қатор илмий
адабиётларда баён этилган. Жамият ва табиат тўғрисидаги натуралисток концепция қадимда юзага
келган бўлиб, унда табиат жамиятдан устун қўйилган ва илоҳийлаштирилгандир. Кейинчалик у янги
даврларда социал дарвинизм кўринишида табиат қонунларининг жамият ҳаётига тадбиқ этишдан ва
қўллашда намон бўлади. Бу концепцияга муофиқ жамиятда ҳам табиатнинг табий танлаш қонуни
сақланиб қолади. Ҳозирги кунда натуралистик концепция табиатга аралашмаслик кўринишида
намоён бўлмоқда. Мисол учуй Ғарб олилардан А.Швейцернинг[А.Швейцер“Блогавения перед
жизньню” М: 1992 г.с 5-16] илмий изланишларини олиб ўрганиш натижасида шундай хулосалар келиб
чиқадики, Алберт Швейцер ахлоқий фикрлашни олам билан маънавий ва ички алоқани аниқлаш
сифатида, ҳаётни яратиш сифатида ахлоқий муносабатни ўргана бошлаш керак деган ғояни илгари
суради. Табиатни, жамиятдан фақат инсон ва табиатни бузувчи утилитаристик ахлоқдан воз кечиш ва
ҳаёт олдидаги ҳурматдан иборат бўлган универсал ахлоққа ўтиш шароитидагина қутқариш мумкин
деб ҳисоблайди. А.Швейцернинг қатъий ишончига кўра, экологик ахлоқнинг ахлоқий-фалсафий
асослари сифатида олиб қараш лозим. Зеро, у универсал этикани яратди, унта кўра жониворларга
нисбатан ахлоқий муносабат инсоннинг олдидаги атроф-муҳитга масъуллик бурчини эслатиш билан
якун топди. Мутафаккир, қачонки аслида инсон ўзини ўраб турган барча нарсаларга тааллуқли
эканлиги борасида фикр билдирса, инсоннинг инсонга қандай муносабатда бўлишини ўрганиш
кераклиги ҳақидаги тасаввурларни мужассамлаштирса шундгина у мақсадга интилади. Агар инсон
ҳаётни сақланиб қолишга ва фаровонликка ҳисса қўшса, ҳаётни ҳурмат қилиш, ахлоқий муносабатни
муносиб тарзда олиб боришига иқрор бўла олади, табиий ва ҳаққоний равишда эзгуликларни амалга
оширса, ва агар ёвузлик ҳаётни барбод қилса, у ҳолда табий ва ахлоқий муносабатнинг асосий
тамойилларини ярата олишга қодир бўлади.
Исътемолчилик концепциясида жамият қонунлари табиат қонунларидан устун қуйилиб, тарихда
бу оқимнинг капиталистик руҳияти асосида ифолаш мумкин. У ўз моҳиятига кўра фойда кетидан
юрувчи фалсафий парадигмасидидаги прагматизмидир. Инсон табиатдан эҳсон кутиб яшай олмайди
балки уни мажбур қилади деган шиор остида фаоллашади ва мазимун моҳиятини ифодалайди.
Ривожланган мамлакатларда илмий техника инқилоби асосида исътемолчилик концепциясига карама-
қарши ҳолда алармизм концепцияси вужудга келди. Алармизм концепцияси немиз тилидан “ваҳима”,
“ҳавотир” деган маънони билдириб, унинг асосий мақсади экологик инқирозларни ўрганиб, уларни
олдини олишда сабабларини тадбиқ этишдан иборатдир. Бу йўналиш тарафдорлари яшиллар партияси
оқимини ташкил этиб, экологик муаммоларга қарши туришда экологик ҳаракатларга қиёсий тус
беришга интилмоқда.
Экологик инқироз сабаблари концепцияси экологик фожеаларнинг бош сабабини асосан
димографик омиллар билан изоҳлаб, яъни аҳолининг тез суъратлар билан ўсиши ва ривожланиши
асосида фаоллашади. Аҳоли сони ўсиши табий ресерсларга кўра уларни умумлаштириш ва
тенглаштириш концепциянинг бош мақсади ҳисобланади. Бу борада Пол Эречнинг карашларини
методологик ҳусусияти шундан иборатки, экологик алармизм, скептизм, пессимизмнинг
мутлоқлаштирилиши ҳозирги экологик воқеаликнинг реал ҳолатига ҳам ривожланиш тенденциясига
ҳам мос келмиайди. Зеро бу концепцияларнинг негизида ахлоқий экологик фаолиятнинг мутаносиб
ривожланган ҳолати мавжуд эмас.
Ҳаракатлар стратегияси концепциясида экологик фожеаларнинг техник ва демографик
сабабларини излашда куйидаги ҳусусиятларни тақазо этади:
1.
Табиатга аралашмасликка чақириш. Бунда инсонинг табий ўзгариш ҳусусиятларига узининг
эгоцентрик фаолиятини бошқармаслика чорлайди. Бу йўналиш биосфера тизимига хос бўлиши табий,
зеро инсонлар ҳаётини табиатсиз тасаввур этиб бўлмайди.
396
2.
Табиатга фаол антропотехноген таъсир жараёнида унинг қонунларини ўзлаштириш, тирик
мавжудотларга мутация жараёнларини суъний амалга ошириш инсоннинг доимий ошиб бораётган
моддий эҳтиёжларини қондириш имкониятини очиб беради.
3.
Киши организими шиддат билан ўзгараётган табий муҳитга мослаштириш имкониятини
топиш орқали экологик инқироздан чиқиш мумкин. Бу жараён табиатдаги ўзини тарибга солишга
мослашиш ва табиат қонунларини жамият қонунларига кўчириш орқали юз бериши зарурлиги назарда
тутилган. Демак, экологик фаолият стратегияси концепциясида табиат ва жамиятнинг объектив
қонунлари ҳисобга олинмайди.
Амалий этикани ва ахлоқий билимнинг тўғридан-тўғри амалий маконга тадбиқ қилишга
йўналтирилган шакли ахлоқий экологик фаолиятнинг муҳим бўғини ҳисобланади, шунингдек, ахлоқ,
илмий жиҳатдан текширилган фаолиятни ўрганиш ва жамиятни ҳаётий фаолиятининг амалиётига
жорий қилиш усулларини англаш, танқид қилиш ва асослаш каби тадқиқотларнинг самарали
эканлигини тушунтиради.
Экологик ахлоқ ғояси кучли фуқароликка оид таркибий қисмга эга бўлган ахлоқий билим ва
амалиёт сифатида асосланган, чункиэко-ахлоқнингзамонавий мақомида шакллантирилиши аслида
фуқаролик жамияти томонидан амалга оширилиши зарурдир. Шунингдек, ахлоқнинг замонавий
экологик муаммоларни ҳал этишнинг катализаторига айланишининг амалий имкониятларини очиб
берувчи воситалардан бири эканлиги аҳамиятлидир. Экологик муаммоларни ҳал этишга олиб келувчи
алоҳида инсоннинг амалий қадамлари индивидуал амалиётлар жараёнида ўзгаришларни содир этиши
мумкин. Агар инсон табиатни сақлаб қолиш мақсадида ўзининг ҳаётий эҳтиёжларини
минималлаштиришга, ишлаб чиқариш учун қайта тикланмайдиган табиий ресурслардан
фойдаланилган маҳсулотлар ва хизматлардан фойдаланишда ўзини қатъий равишда чеклашга
интилса, у ҳолда унинг иродаси ва ахлоқий муносабатига оид ҳаракатлари экологик аскетизм
йўналишидаги ахлоқий муносабатнингт такомиллаштириш жараёнини акс эттирувчи эко-ахлоқий
ҳаёт стартегиясини шакллантириш имкониятини очиб беради. Жамоавий [М.М.Р0Г0ЖА,15-с]
ҳаракатга мисол сифатида яшил консюмеризмни кўрсатишимиз мумкин. Эко-уюшмаларнинг (эко-
коммуна) аъзолари ўз ҳааркатларини табиат билан ўзаро уйғунликдаги муносабатларни ўрнатишга
йўналтир- гандилар. Индивидуал кишилар амалиёти, экологик аскетизм, яшил консюмеризм, эко-
уюшмалар ва экологик ижтимоий ташкилотларнинг фаолияти фуқаролик жамиятининг экологик
муаммоларни ҳал этиш ва давлатнинг экологик сиёсатини шакллантиришга таъсир кўрсатиш
имкониятлари призмаси орқали ўрганилади. Фуқаролик жамиятида алоҳида шахе ва
ташкиллаштирилган гуруҳнинг ҳаракатлари экологик ҳалокатнинг олдини олиш йўлидаги
ўзгаришларнинг катализатори бўлиш имкониятига эгадир.
Экологик ахлоқни шакллантириш жараёнида тарихий тараққиёт босқичида муҳофаза қилиш ва
ривожланиш концепциясида жамиятнинг экологик талаблари, эҳтиёжларни жамиятнинг иқтисодий ва
ижтиоий ривожланиш имкониятларига мослаштиришни ёқлаб чиқилади. Бу ҳақда чех олими
Б.Г.Грижимек: “ Экологик инқирозни олдини олиш, унинг оқибатларигақарши курашишдан
кўрадоимо бир нечабор қулайроқ” деб ёзади. [Б.Г.Грижимек с. 56]
Экологик концепцияларда табиатга оқилона муносабатда бўлиш ва фойдаланишнинг ўзига хос
оптимал вариантларини илгари суришдир. Бу концепцияларнинг ўзига ҳос бўлган умумий ҳусусияти
шундан иборатки, уларнинг инсон омили ва манфаатлари йўлида эътироф этилишида намоён
бўлишидадир.
Хулоса қилиб, биоэтика ва экологик ахлоқ инсон ва табиатнинг ўзаро уйгунлашган тизимли
ривожланишини таъминловчи инсоният ва табиат манфаатларининг нисбатини назарда тутади. Шу
аснода жонли табиат объектларига таъсир кўрсатган ва булардан ўз мақсадларида фойдаланган ҳолда,
инсон уларнинг имкониятлари ва манфаатларини ҳам ҳисобга олиши шартини белгилаб беради.
Табиатга нисбатан маънавий-ахлоқий муносабатдаги асосий ўзгариш маънавий қадриятларни қайта
баҳолашни тақозо этади, чунки мазкур ҳолатда табиат бўғинларининг инсон ва унинг эхтиёжлари
учун қадрият сифатида ҳисобга олмаган ҳолда мустақиллигини эътироф этиш зарурдир.
Табиат объектларига маънавий тамойилларни қўллаш ҳисобига анъанвий инсонпарварликнинг
кенгайиши юз беради. Инсоннинг ўз ҳудбинлигидан бош тортиши ва бутуй табиат оламига нисбатан
ҳурмат кўрсатишига мўлжалланган шахсий хатти- ҳаракатларининг янгича маънавий меъёрлари
397
ишлаб чиқилади. Шу аснода экологик ахлоқ ва биоэтика концепцияси инсоният ва барча қолган
биомуҳит манфаатларининг оқилона нисбатини эътироф этиб фаоллашади. Ҳ,аёт тўғрисидаги
замонавий
билимларнинг
инсонпарварликасосиэкология,
биология
фанлариманфаатларигамосравишдаўзгартирилган фалсафий ва ахлоқий билимлар мажмуасига замин
яратувчи билимлар негизини ифодалайди. Бу глобал биоэтика ва экологик ахлоқнинг фундаментал
шаклини яратишда экологик ахлоқий қоидаларининг услубий асосини ташкил этиб боради.
ЛИТЕРАТУРЫ:
1.
Философское сознание: драматизм обновления. Отв. ред.Н.И.Лапин.-М.Лолитизат, 1991.
С.324.
2.
Узбекистан Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 й., 2-сон, 52-модда; 2003
й., 9-10-сон, 149-модда; Узбекистан Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами, 2006 й., 41-сон, 405-
модда.
3.
Узбекистан Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1993 й., 1-сон, 38-модда;
Узбекистан Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1995 й., 6-сон, 118-модда;1997 й., 4-
5-сон, 126-модда; 1999 й., 1-сон, 20-модда; 2000 й., 5-6-сон, 153-модда; 2000 й., 7-8-сон, 217-модда;
2002 й., 9-сон, 165-модда; 2003 й., 9-10-сон, 149-модда; Узбекистан Республикаси қонун ҳужжатлари
тўплами, 2004 й., 25-сон, 287-модда; 51-сон, 514-модда; 2006 й., 41-сон, 405-модда; 2011 й., 1-2-сон,
1-модда, 36-сон, 365-модда.
4.
Хошимова Э. «Диалектика глобального, регионального и локального в экологии» Автореф.д-
ра. филос. наук.-Ташкент: Уқитувчи, 1992; Мамашокиров С. Экологик хавфсизликни таъминлашнинг
ижтимоий-сиёсий омиллари. Фалс.фан.док. дис.. .автореф- Тошкент, 1997.
5.
А.Швейцер “Блогавения перед жизньню” М: 1992 г. с 5-16.
6.
М.М. РОГОЖА, “ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИДА ЭКОЛОГИК ЭТИКА: НАЗАРИЙ- АМАЛИЙ
ЖИҲАТЛАР.” Мақола 2003й. Миллий авиация университета, Украина, Киев шаҳри, Космонавт
Комаров проспекта.
7.
Экологические очерки о природе человека (Под. ред. Б.Г.Грижимек)-М:”Прогрес” 1988 гс. 56.
8.
Вершок И. Л. Теоретические проблемы формирования экологического правосознания.:
Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. - Минск, 2004. - 20 с.
9.
Намазова,
Юлдуз
Музаффаровна.
"ГЛОБАЛ
ФУҚАРОЛИК
РУҲИДАГИ
ТАЪЛИМ." ИННОВАЦИОННЫЕ ПОДХОДЫ В СОВРЕМЕННОЙ НАУКЕ. 2019.
10.
Абдуллаева, Н. (2023). Эффективные методы организации научной деятельности студентов.
in Library, 22(2), 113-125. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/archive/article/view/21747
11.
Zikirova, N., et al. "Interactive Strategies and Methods of Education."
International Journal of
Recent Technology and Engineering (IJRTE) ISSN
(2019): 2277-3878.
12.
