448
Ялгашев Бунёд Махмудович
таянч докторант
Мирзо Улугбек номидаги Узбекистан Миллий университет!!
САМАРҚАНД МИЛЛИЙ МЕЪМОРЧИЛИК САЪНАТИНИНГ ЎЗИГА ҲОС
ЖИҲАТЛАРИ (ИМОМ МОТУРДИЙ МАҚБАРАСИ МИСОЛИДА)
Дунёдаги ҳар қайси ҳалқ учуй асрлар синовига бардош берадиган бебаҳо маданий мерос
қолдириш осой иш эмас. Узбек халқи инсониятнинг тафаккур хазинасига салмоқли, бетакрор ҳисса
қўшган миллатлардан биридир. Буига аждодларимиз бизга қолдириб кетган бебаҳо асори атиқалар,
масжиду мадрасалар мисолдир.
Маданий мерос - бу ўтмиш даврларидан инсониятга қолган моддий ва маънавий маданият
бойликлари мажмуи ҳисобланади. Янги авлод моддий ва маънавий маданият негизини ҳар гал янгидан
яратмайди, балки ўтмишда аждодлар томонидан яратилган маданий бойликларга таянади.
Маданий мерос объктлари ичида архитектура ёдгорликларининг ўрни юқори ҳисобланади. Зеро,
архитектура ёдгорликлари шаҳарнинг ривожи ва тараққиётини кўрсатиб беришга хизмат қилади.
Ҳозирги кунда Узбекистондаги тарихий - меъморий обидаларининг катта қисми Урта Осиёга
ислом дининг кириб келиши натижасида барпо этилган. Ислом дини тарқалган дастлабки даврларда
масжидлар қурулишига алоҳида аҳамият беришган. Чунки мақбараларда диний ибодатдан ташқари,
чақалоқ туғулиши билан боғлиқ маросимлар, дафн қилиш ва бошқа маросимлар амалга оширилган.
Шунингдек, X асрдан сўнг ислом дини ривожига катта ҳисса қўшган авлиёлар, алломалар ва тарихий
шахсларни эъзозлаш ва қабрларини обод қилиш мақсадида кўплаб мақбаралар барпо этилган. Шулар
қаторига Самарканд шаҳрида Имом Ал Бухорий, Имом Ал Мотуридий, Шайх Бурҳониддин Соғаржий,
Хўжа Дониёр, Ҳ,азрати Ҳ,изр ва бошқа мақбараларни киритишимиз мумкин. Айниқса, Имом ал
Мотурдий мақбараси ўзининг тарихи ва қурулиш услуби билан Самарканд меъморий обидалари
орасида алоҳида эътиборга лойиқ.
Имом Мотуридий мажмуаси.
Ислом оламида Имом ал-Ҳуда (Ҳ,идоят имоми) ва Алам ул-Ҳуда
(Ҳидоят байроғи) унвонларига сазовор бўлган Абу Мансур ал Мотуридий 870 йиллар атрофида
Самарканд вилоятининг Мотурид қишлоғида таваллуд топтан. Абу Мансур Муҳаммадга “Мотурид”
номи шу жойда туғилиб, вояга етганлиги учун берилган нисбатдир. Яъни, “Мотурид” - “нима
хохлайсан” деган маънони англатади.[1, - Б 39]
Имом Мотуридий ёшлигидан диний илмни яхши эгаллайди. Кейинчалик фиқҳ ва каломни
ўрганиб, машҳур калом илми соҳиби бўлиб этишади. Мотурдий ўз таълимотининг катта қисмини
инсон тақдири масаласига қаратар экан, у “инсонда танлаш ҳуқуқи мавжуд” деган ҳулосага келади.
Яъни, “инсонда ирода ихтиёри мавжуд экан, у тўғри ёки эгри йўлни ўзи танлайди” деб ҳисоблайди.
Калом илми султони Имом Мотурдий 944 йили Чокардиза қабристонига дафн этилган.
Чокардиза қабристони X асрда қурилган. Қабристон ўрнида ҳарбий қалъа мавжуд бўлган,
шунинг учун маҳаллий аҳоли уни Чокардиза, яъни “чокар” - “армия”, “диза” - “қалъа” деб номлаган.
Унда Имом Мотурдий қабридан ташқари, Абу Қосим Самарқандий ва Бурҳониддин Марғинони
қабрлари ҳам мавжуд. Ислом оламида Чокардиза қабристонинг даражаси Маккадаги Муаллоҳ ва
Мадинадаги Боқийя қабристони билан тент деган таърифни беришади.[2]
Мотурдий мақбараси Регистоннинг шарқий қисмида жойлашган бўлиб, қурилган вақтда
маҳаллий аҳоли орасида машҳур зиёратгоҳлардан бири саналган. Манбаларда келтирилишича, ушбу
қабристонда 3000 дан ортиқ буюк уламолар дафн этилган.
Мақбаранинг ғарбида Соҳибқирон Амир Темур томонидан Ҳирот ва Машҳаддан келтирилган
саййидлар (пайғамбарзодалар) гумбазли дахмаси жойлашган. Мажмуанинг шимол томонидаги супада
IX-XVIII асрларга мансуб қабртошлар мавжуд. Мақбаранинг жанубий-ғарбий томонида, боғ ичида
машҳур фиқҳшунос, мусулмон қонунчилигининг гултожи - “Ал Ҳ,идоя” асари муаллифи
Бурҳониддин Марғинонийнинг қабри жойлашган.
449
Мақбара XX асрнинг 30 йилларида бузиб ташланган, ҳамда узок йиллар давомида ҳалқнинг
миллий ва диний қадриятлари орасидан унитила бошланишига олиб келган. Мақбара 2000 йил 17
ноябрда Имом Мотурдийнинг 1130 йиллик юбилейини нишонлаш муносабати билан қайта тикланди.
Мақбаранинг барпо этилишида ўзбек миллий меъморчилик мактабининг илғор анъаналари
кўлланилган бўлиб, бинонинг ташқи шакл кўринишидан бошлаб, деворлардаги нақшинкор парчинлар
исломий битиклар билан безатилган.
Меъморий мажмуанинг барпо этилиши мухандислар Р.Салоҳиддинов ва Э.Нуриллаевлар
томонидан амалга оширилган бўлиб, унинг қурулишида Самарқандлик машҳур халқ усталари
Мирумар Асадов, Матлуб Махмудов, Ёқуб Тагиров, Тошпўлат Атоевлар иштирок этишган. [3, -564 6]
Мажмуанинг қурулиш услуби ўзининг ажойиб қиёфаси туфайли кўплаб маҳаллий ва хорижий
сайёхларни ўзига жалб қилади. Бинонинг безаклари Марказий Осиё минтақасига ҳос бўлган миллий
услубда, яъни ўзбек ўймакорлиги ва ганчнинг анъанавий элементларига (гипс ва гил таркибидаги
тошларни отиш натижасида олинган семент материалининг Урта Осиёдаги номи) тўла шаклда
қурилган.
Мақбара пишиқ ғиштдан мурабаа тархли қурулиш услубида 12x12 метр қилиб қурилган.
Мурабаа тархли қурулиш услуби бу IX-XVI асрларга оид Самарканд меъморий обидаларининг
қурулиш жараёнида кенг қўлланилган. Бунда бино асосан мурабаа, яъни квадрат, дойра ва бошқа
шаклда қурулади. Бинонинг баландлиги эса, гумбазни қўшиб ҳисоблаганда 17,5 метрга тент.
Пойгумбази 24 та кичик равоқларга бўлинган ва ганчкори панжаралар билан безатилган. Пойгумбаз
бу - гумбаз ўрнатиладиган асосий қисм. Гумбазнинг гардишсимон остки, бинонинг эса устки қисми
ҳисобланади. [4] Пойгумбаз гумбазни бинодан баланд кўтариб, ажратиб туради ва бинога салобат
багишлайди.
Мажмуанинг ички ва ташқи кўринишида меъморий эпиграфика, яъни арабча хуснихат ёзувидаги
безаклар билан безаш саънатидан фойдаланилган. Бу эса IX-XV асрларда ислом динининг Самарканд
миллий меъморчилик саънатига кўрсатган таъсиридан далолатдир. Араб ёзувидаги безакларни
узоқдан ўқиш осой бўлиши учуй улкан мовий гумбазларни кўтариб турувчи гардишларнинг сатҳи
бараварига йирик куфий ёзувлар билан нақшланган. Пештоқлар сатҳидан ҳам ёзувлар учуй алоҳида
жой қолдирилиб, улар арабча йирик ҳашамдор “сулс” ва тўғри чизиқли кўп қаторли “насх”
ҳусниҳатларида ишланган.[5, - 6 б]
Бундан ташқари, Урта Осиё ва Шарқ меъморчилигига илгаридан (VII-VIII асрларда) маълум
бўлган, асосан гумбазлар ичини безашда ишланган юлдузеимон безак тури - муқарнасни қўллаш кенг
тарқалган. Имом Мотурдий мақбарасининг пойгумбаз ва ганчкори панжараларнинг ўртасидаги жойи
ҳам мураккаб тузулишдаги муқарнаслар билан безатилган. Муқарнас бу арабча сўз бўлиб, меъморий
безак тури ҳисобланади. Бунда равоқли косачалар устма-уст жойлаштирилади ва мураккаб шакл
ҳосил бўлади. Бу безак тури фақатгина биноларнинг ички безакларида эмас, балки ташқи пештоқлар
равоқлари ва миноралар гулдасталарининг бош қисмини безашда ҳам кен қўлланилган. Мазкур безак
услубини Темурийлар даври меъморий обидаларида, яъни Улугбек мадрасаси, Амир Темур
мақбараси, Шоҳи Зинда узлатгоҳидаги Шодимулк мақбарасида ажойиб такрорланмас намуна
сифатида учратишимиз мумкин.
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, Самарканд меъморий обидаларининг қурулиш услуби
ўзига ҳослиги билан ажралиб туради, шу жихатдан, Имом Мотурдий мақбарасининг қурулишида ҳам
миллийлик ва ислом дини меъморчилиги ҳамоҳанглиги кўзга ташланади. Бу эса нафақат, маҳаллий
аҳолининг, балки хорижий сайёхларнинг ҳам эътиборини ўзига тортишда асосий аҳамият касб этади.
АДАБИЁТЛАР:
1.
Кавсар Абу ал-Футутх ал-Лоикий (Миер). Мотуридия // “Имом ал-Мотурдий ва унинг ислом
фалсафасида тутган ўрни” мавзусидаги халқаро конференция материаллари,- Самарқанд. Фан, 2000. -
Б 39.
450
2.
http://www.alexarapov.narod.ru/sam8485.html
3.
Узбекистон обидаларидаги дурдона битиклар. “Узбекистон маданияти ва санъати форуми”
жамгармаси. - Т: Узбекистон, 2011. - 564 б.
4.
УзМЭ. Биринчи жилд. Тошкент, 2000-йил.
5.
Уралов А.С., Эшпўлатова М.Р. Ўрта Осиёда Амир Темур ва Темурийлар даври
меъморчилигининг бадиий хусусиятлари. Проблемы архитектурыи строительства.№ 2. - Самарканд.
2017 й. - 6 б.
6.
Tojiahmedova Muyassar. Abu Mansur Al-Moturidi - The Protector Of A Pure Creed. The American
Journal
of
Social
Science
and
Education
Innovations.
2020
й.
Doi:
https://doi.
org/10.37547/tajssei/Volume02Issuel2-35
7.
Шермухамедова, Нигинахон. "Фалсафа." Тошкент: Noshir (2009).
