121
MARKAZIY OSIYODA SUV MUAMMOLARI: HAMKORLIK VA MUQOBIL
YECHIMLAR ZARURIYATI
Zulfiya Erkinova Farhod qizi
Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti
III bosqich talabasi E-mail:
erkinovazulfiya635@gmail.om
Annotatsiya.
Markaziy Osiyo mintaqasi o‘zining strategik joylashuvi,
muhim qazilma boyliklari hamda boy energiya resurslari bilan jahon siyosiy
maydonida muhim ahamiyat kasb etadi. So‘nggi yillarda mintaqa iqlimining
keskin o‘zgarishi va suv tanqisligi kabi muammolarga samarali yechimlar
topishda bir qancha kelishmovchiliklar bilan yuzlashmoqda. Ushbu maqolada
Markaziy Osiyoda suv muammolari, ularning joriy holati va mumkin bo‘lgan
yechimlar haqida so‘z boradi. Maqola so‘ngida o‘rganishlar natijasida
kelingan xulosa va yechimlar taqdim etiladi.
Kalit so’zlar
: Markaziy Osiyo, suv, O‘zbekiston, Qozog‘iston,
qishloq xo‘jaligi, transchegaraviy daryolar
Kirish
Markaziy Osiyoni suv bilan ta’minlovchi asosiy manbalar bu ikki daryo
- Amudaryo va Sirdaryodir. Ular mintaqaning yillik suv hajmi - 116 km
3
ning
deyarli 90%ni qamrab oladi. Aholi sonining yillik o‘sib borishi suv iste’molining
ham demografik holatga proparsional tarzda oshib borishiga sabab
bo'lmoqda. Bundan tashqari cho'llanish holatlarining ko'payib borishi ham
mavjud muammolarni yanada keskinlashtirmoqda. BMT ning 2018- yilgi
cho'llanishga qarshi kurash to‘g'risidagi konvensiyasi hisobotlariga ko‘ra
cho‘llanish darajasi mintaqada 36.7% [1] ni tashkil etib, bu ko‘rsatkich
dunyodagi eng yuqori ko‘rsatkichlardan biridir. Mintaqaning yana bir katta
mummolaridan biri bu oshib borayotga suv iste’moli ko‘rsatkichlaridir. Suv
122
xo‘jaligi vazirligi ma’lumotlariga [2] asoslanib, O‘zbekistonda suvdan
foydalanish ko‘rsatkichlari solishtirilganda, 80-yillarda bu ko‘rsatkich 64 mlrd
m
3
ni taskil etgan bo‘lsa, 2019-yilda 53.9 mlrd m
3
, 2020-yilda esa 43.2 mlrd
m
3
ga qisqargani yaqqol ko‘rinadi. Qo'shni respublikalaridagi suv iste’moli
bilan bog‘liq vaziyat ham deyarli o'xshash.
Markaziy Osiyo suv iste'molida tarmoqlar va mamlakatlar ulushi
Figure 3 - Sector and country share in water consumption
Manba:
https://mavink.com/explore/Global-Water-Consumption
Markaziy Osiyodagi joriy vaziyat
Markaziy Osiyo mintaqasida suvdan oqilona foydalanishini
qiyinlashtirayotgan vaziyatlarning yana biri, mintaqada mavjud bo‘lgan bir
qancha transchegaraviy suv resurslari hisoblanadi. Transchegaraviy daryolar
nafaqat ichimlik suvi iste’molidagi muammolarga sabab bo‘layotgani, balki
ulardan foydalanishda aniq huquqiy asoslarning mavjud emasligi
davlatlarning
o‘zaro
munosabatlarida
qarama-qarshiliklar
keltirib
chiqarayotgani bilan ham ahamiyatga molikdir. So‘nggi yillarda ushbu
daryolar havzalarida mavjud bo‘lgan yoki qurilayotgan Qambarota, Rog‘un
va Andijon (Kampirobod) suv omborlari hamda Qo‘shtepa singari kanal,
shuningdek, turli gidrotexnik inshootlar transchegaraviy xarakterga egaligi
sababli ulardan foydalanishda kelib chiqayotgan o‘zaro qarama-qarshiliklar
mintaqaviy konflikt darajasigacha ko’tarilmoqda.
Mintaqada suv bilan bog‘liq vaziyatining eng keskin ko‘rinishi bu,
albatta, Orol dengizi inqirozidir. Orolni qutqarish xalqaro jamg’rmasi[3]
tomonidan taklif etilayotgan keng ko‘lamli “qutqaruv” dasturlarga
qaramasdan, Orol o‘z sathini yo‘qotishda davom etmoqda. Orol-Sirdaryo
havza inspeksiyasi boshlig‘i Zaynulla Kazto‘ganovning ta’kidlashicha, shu
paytgacha Shimoliy Orol dengizida to‘plangan suv hajmi 27,0 milliard kub
metrdan 18,5 milliard kub metrgacha, suv sathi esa 40,42 mB (m.) gacha
tushgan.
Qisqarib borayotgan Orol dengizi havzasi o‘rnida paydo bo‘layotgan
qumtepalar dengizbo‘yi aholisining sog‘lig‘i uchun xavfli kasalliklarni tarqatish
bilan birga qishloq xo‘jaligi tarmoqlariga ham katta zarar
keltirmoqda.
Orolning yo qolishi 1970-2020-yillar. Manba:
https://www.nur.kz/
Suv muammolarining qishloq xo‘jaligiga salbiy ta’sirlari
122
123
Ma’lumki, Markaziy Osiyo mintaqasi respublikalarining iqtisodiyotida
qishloq xo‘jaligi yirik ulushga ega. Qozog‘iston, Turkmaniston va O‘zbekiston
kabi mamlakatlarda qishloq xo‘jaligi hal qiluvchi soha bo‘lib, sug‘orish uchun
suvga talab yuqori. O‘zbekistonda YaIM ning qariyb 26 %
[4] ini qishloq xo‘jaligi sohasi tashkil etadi; Qozog‘iston iqtisodiyotining 38 %
[5] qishloq xo‘jaligiga tog‘ri keladi; Tojikistonda esa YaIMning 18-20 %i [6]
qishloq xo‘jaligi mahsulotlari. Quyidagi jadval mintaqa mamlakatlarida
tarmoqlar kesimida suvdan foydalanish ulushlarini ko‘rsatadi.
Tarmoqlar bo‘yicha suvdan foydalanish, umumiy foydalanishdagi
ulush
Manba:
https://www.eea.europa.eu/
Suv mintqada bir vaqtning o‘zida iqtisodiy rivojlanishni ham
kuchaytiruvchi ham cheklovchi omilga aylangan. Markaziy Osiyo
mintaqasining umumiy suv ste’molidan taqriyban 78 % i aynan qishloq
xo‘jaligi ehtiyojlarini qondirish, yerlarni sug‘orish maqsadida sarflanadi.
Iqlimning keskin o‘zgarish, global isish jarayonlari hamda suvdan oqilona
foydalanmaslik holatlari suv resurslarini sezilarli darajada kamayishiga olib
keladi. Natijada mintaqa aholisining suv bilan to‘la ta’minlangalik
124
ko‘rsatkichlari yiliga mavjud 2500 m
3
dan 1400 m
3
gacha qisqaradi. [7]
Markaziy Osiyoda suv bilan bog‘liq muammolar qishloq xo‘jaligiga
jiddiy tahdid solmoqda. Suv tanqisligining yuqoriligi, sug‘orishning
samarasizligi qishloq xo‘jaligida hosildorlikning pasayishiga va tuproq
sho‘rlanishining oshishiga olib keldi. Haddan tashqari suv olish natijasida
Orol dengizining qisqarishi yana ham keng ekologik oqibatlarni aks ettira
boshladi. Bundan tashqari, cheklangan suv resurslari uchun raqobat
ziddiyatlarni kuchaytiradi va qishloq xo‘jaligining barqaror rivojlanishiga
to‘sqinlik qiladi.
Ushbu muammolarni hal qilish uchun suv resurslarini boshqarishni
takomillashtirish, irrigatsiya infratuzilmasini yangilash va mintaqaviy
hamkorlikni kuchaytirish talab etiladi.
Markaziy Osiyoda suv bilan bog‘liq ekologik vaziyat
Markaziy Osiyoda suv bilan bog‘liq og‘ir sharoitning yaqqol ifodasi
mintaqadagi eko-vaziyatning qay darajada yomonlashib borayotganida
ko‘zga tashlanadi. Mahalliy ekosistemalar va biologik xilma-xillik suv
taqchilligi ta'sirda yildan yilga kamayib bormoqda. Daryolar suv sathining
o‘zgarishi, ekosistemalarning yo‘qolib ketishi hayvonot dunyosini tubdan
o‘zgarishiga olib kelmoqda. Bu esa o‘z navbatida, mintaqa mamlakatlarining
tabiiy boyliklariga salbiy ta'sir qiladi. Markaziy Osiyo mintaqaviy ekologik
markazi ijrochi direktori Iskandar Abdullayev bergan ma’lumotlarga ko‘ra,[8]
mumkin bo’lgan suv tanqisligi va suv sifatining yomonlashuvi o‘z navbatida
bir qancha ekologik muammolarni keltirib chiqaradi: yer degradatsyasi,
tuproq va cho‘llanish jarayonlari. Qurg‘oqchil bo‘lgan Markaziy Osiyo
mintaqasi uchun jiddiy xavf tug‘diruvchi ekologik muammolar mavjud suv
yetishmochiligi oqibatida yanada jiddiylashadi.
Bu turdagi muammolarni bartaraf etish mintaqada hayotiy zarur
sharoitlarni ta’minlashda asosiy o‘rin tutadi. Ammo, yechimlar bir tomonlama
amalga oshirilganda ularning samaradorligi deyarli sezilmaydi, shoshilinch
chora-tadbirlar, shuningdek barqaror suv amaliyotlari hamda hamkorlikdagi
sa’y-harakatlar ushbu ekologik ta’sirlarni yumishatish va to‘xtatib qolish
uchun o’ta muhimdir.
Geosiyosiy vaziyat
Ma’lumki, dengiz yo’llari bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘lanmagan Markaziy
Osiyo mintaqasi uchun mavjud suv manbalaridan samarali foydalanish
vazifasi doim ustuvor sanalgan. Amudaryo va Sirdaryo mintaqa uchun
umumiy hisoblanib, suv bilan bog‘liq geosiyosiy vaziyatga katta ta’sir
ko‘rsatadi. Suv taqchilligi va cheklangan dengiz logistkasi imkoniyatari
respublikalarning iqtisodiyoti va xo‘jalik tarmoqlariga sa’lbiy ta’sir yetkazuvchi
omil bo‘lishi bilan bir qatorda, mavjud suv resurslaridan teng va oqilona
foydalanish masalalari davlatlarining o‘zaro hamkorlik olib borshida ham bir
qancha to‘siqlar yaratmoqda. O‘zbekiston va Qirg‘iziston respublikasi
chegarasida joylashgan Andijon suv ombori 1960-yillardan buyon, ikki davlat
o‘rtasida tegishlilk masalalari bo‘yicha ancha bahsli masala hisoblangan.
2022-yil 26-sentyabrda O‘zbekiston va Qirg‘ziston o‘rtasida davlat
chegarasini delimitatsiya va demarkatsiya qilish to‘g‘risidagi shartnoma
imzolangan, unda suv ombori bilan bog‘liq muammo ham hal etilshi ko‘zda
tutilgan.[9] Shartnoma imzolanguniga qadar qir‘giz xalqi tomonidan suv
omborining O‘zbekistonga tegishi hududlari masalasida norozilik chiqishlari
o‘tkazilgan edi.
Transchegaraviy daryolar omili mintaqada o‘zaro kelishilgan suv
siyosati olib borishni talab etadi. Transchegaraviy suv resurslari aholi uchun
ichimlik suv manbasi bo‘libgina qolmasdan, mintaqaning elektr- energiyasiga
bo‘lgan talabni qondirishda ham salmoqli o‘rin tutadi. Markaziy Osiyo suv
resurslarining asosini transchegaraviy daryolar,
125
126
muzliklar, ko‘llar, suv omborlari va yerosti suvlari tashkil etadi. Mintaqaning
suv-energetika kompleksi eng katta energiya salohiyatiga ega bo'lib, turli
baholarga ko‘ra yiliga 430460 mlrd kVt/soatni tashkil etadi. Birgina
O‘zbekiston daryolarining umumiy yalpi gidroenegetika salohiyati yiliga 88.5
mlrd.kVt/ soatni tashkil etadi.[10] Tojikiston esa dunyodagi qayta tiklanadigan
manbalari bilan eng ta’minlangan davlatlardan biridir. Ushbu davlatda
gidroenergetika resurslarnng umumiy hajmi 527 mlrd.kVt/ soatga
baholangan bo‘lib, ulardan foydalanishning texnik jihatdan maqsadga
muvofiqligi 202 mlrd.kVt/soatni, qurilishning iqtisodiy jihatdan maqsadga
muvofiqligi esa 172 mlrd.kVt/soatni tashkil etadi. MDH davlatlari orasida
Tojikiston bu ko‘rsatkich bo‘yicha Rossiyadan keyin ikkinchi o‘rinda turadi.
[11] Mintaqadagi suv resurslarining deyarli 85% Tojikiston va Qirg‘izistonda
to‘plangan. Amudaryo va Sirdaryo oqimining shakllanish zonasida
joylashgan ushbu mamlakatlar, birinchi navbatda, Amudaryo va Sirdaryoning
asosiy tarkibiy qismlari bo‘lgan tog‘ daryolarining (Vahsha, Panja,
Zeravshana, Narina) suv resurslaridan hamda energiyadan foydalanishdan
manfaatdor.
Markaziy Osiyo energetika kompleksi deyarli barcha qo‘shni yirik
mamlakatlarning e'tiborini o‘ziga jalb qilib kelmoqda. AQSh, Yevropa Ittifoqi,
Xitoy, Rossiya, Eron, Hindiston, Pokiston Markaziy Osiyoning suv-
energetika resurslarini rivojlantirish loyihalariga qiziqish bildirmoqda. Ushbu
geosiyosiy loyihalarga bo‘lgan qiziqish faqatgina tijorat maqsadida emas,
balki mintaqada o‘z mavjudligi va ta'sirini oshirish uchun raqobat sifatida ham
ko‘riladi.[12] Bu turdagi yirik kuch markazlari o‘rtasidagi balansni bir maromda
saqlab turish, bu raqobatdan o‘z manfaatlari yo‘lida foydalana bilish Markaziy
Osiyo mintaqasida mavjud geosiyosiy vaziyatning kelgusi istiqbollari uchun
o‘ta muhimdir. Mintaqaning notekis taqsimlangan suv va boshqa turdagi
tabiiy resurslari mintaqa davlatlari integratsiyasiyasi uchun asosiy turtki rolni
o‘ynashi lozim; ulardan birgalikda va oqilona foydalanish davlatlar tashqi
siyosatida ham o‘z aksini topishi zarur.
127
Mamlakatlar
GESning
o'rnatilgan
quvvati, MVt
GES elektr
energiyasi
ishlab
chiqarish,
mlrd
kVt/soat
Iqtisodiy
gidropotentsial,
yiliga milliard
kVt/soat
Gidropotensialdan
foydalanish, %
Gidropotensialidagi
ulush, %
Tojikiston
4037
17,1
317
6
69
Qizg’iziston
2910
14,0
99
14
22
Qozog'iston
2248
7,9
27
29
6
O'zbekiston
1420
6,0
15
49
3
Turkmenistan
1
0
2
0
0
Markaziy Osiyo daryolarining gidroenergetika salohiyati. Manba:
Yevrosiyo taraqqiyot banki
Mumkin bo’lgan yechimlar
Markaziy Osiyoda suv muammosiga doir olib borilgan tadqiqotlar
va o‘rganishlar shuni ko‘rsatadiki, ushbu muammoga tezkor hamda samarali
yechimlar
berilishi
zarurdir.
Joriyvaziyatningmintaqaningbarchaa’zolariishitirokinitalabetuvchiumumiyye
chimlargaasoslanganmuayyanplatformagazaruryatimavjud. O‘rganishlar
natijasida muallif tomonidan quyidagi yechimlar taklif etiladi:
-
Daryolarning quvvati va joylashuvni hisobga olgan holda, ulardan
birgalikda foydalanishda huquqiy me’yorlarga mos shartnomalarni
shakllantirish;
- Suv tanqisligi muammolariga xalqaro tashkilotlarni yanada
128
ko‘proq jalb etish;
- Transchegaraviy daryolarni nazorat qilish bo‘yicha Markaziy
Osiyo respubliklari o‘rtasidagi o‘zaro muloqotni rivojlantirishda ilmiy
hamkorlik va tajriba almashinuvini yo‘lga qo‘yish;
- Mintaqa davlatlari tashqi siyosat yuritish strategiyalarida suv
diplomatiyasi rolini oshirish.
Xulosa qilib aytganda, Markaziy Osiyo davlatlarida bugungi
kunda ziddiyatli va yechimlarga muhtoj muammolardan eng kattasi bu - Orol
inqirozi, suv tanqisligi hamda transchegaraviy daryolardan teng huquqli
foydalanishdagi nizolardir. Mintaqaning suvga bo‘lgan yuqori ehtiyoji nafaqat
qishloq xo‘jaligi va sanoat yurtishda balki tashqi mintaqaviy aloqalarda ham
bir qancha qarama-qarshiliklar keltirib chiqarishda davom etmoqda. Ushbu
mavjud holat birgalikda olib boriluvchi suv siyosatini talab etar ekan, bundan
buyon mintaqa mamlakatlari kelishgan holda o‘zaro manfaatli yechimlar
hamda choralar ishlab chiqishlari, uzoq muddatli va har tomonlama manfaatli
shartnomalar imzolashlari zarurdir.
Markaziy Osiyoning kelgusi taraqqiyotida suv omili rivojlanishni
cheklovchi emas tezlashtiruvchi faktorlardan biri rolini o‘ynamog‘i lozim.
Ayniqsa, transchegaraviy suv resurslari mintaqa respublikalarining
yaqinlashuvi va integratsiya jarayonlarida to‘siq bo’lib qolmasligi zarurdir.
Ularning potensialidan to‘g‘ri, oqilona foydalanish bugungi suv tanqisligi
sharoitida davlatlarning tashqi siyosiy faoliyatlarini belgilab beruvchi
strategiyalarda o‘z aksini topmog‘i lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
[1] -
https://www.unccd.int/
[2] -
https://suvchi.gov.uz/uz
129
[3] -
https://aral.uz/wp/
[4] -
https://www.trade.gov/country-commercial-guides/uzbekistan-
agricultural-sectors
[5] -
https://stuklopechat.com/
[6] -
https://www.mfa.tj/en/berlin/tajikistan/economy/agriculture
[7] -
https://www.uzanalytics.com/
[8] -
https://aeok.kz/ekologiya-tsentralnoj-azii-chto-proishodit-s-
vodoj-vozduhom-i-zemlej/
[9] -
https://www. gov. kg/
[10] - G.J Allayeva O’zbekiston Respublikasida qayta tiklanuvchi
energiya manbalaridan foydalanish salohiyati. “Iqtisodiyot va innovatsion
texnolodiyalar” ilmiy electron jurnali
[11] -
http://www.kisi.kz/site.html?id=5728
[12] -
Markaziy Osiyo energetikasi: muammolar va istiqbollar
[13] Rashitovna, Kadirova Nargiza. "Consular law: international legal
framework, experience of leading democratic countries." European
research 1 (24) (2017): 58-61.
[14] МИРХАМИДОВА,
Маҳиннора.
"ЎЗБЕКИСТОН
РЕСПУБЛИКАСИНИНГ ФОРС КЎРФАЗИ МИНТАҚАСИДАГИ
АРАБ
ДАВЛАТЛАРИ
БИЛАН
ДИПЛОМАТИК
МУНОСАБАТЛАРИНИНГ
РИВОЖЛАНИШ
ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ." ЮРИСТ АХБОРОТНОМАСИ 2.3 (2021): 108-
114.
130
Ilmiy manbalar:
1. Victor A. Dukhovny, Joop de Schutter.2019. Water in Central Asia:
Past, Present, Future. CRC Press.
2. CAREC Institute. 2020. Climate Insurance, Infrastructure and
Governance in CAREC Region. Research Report. 60-bet
3. Wegerich, Kai. (2008). Hydro-hegemony in the Amu Darya Basin.
Water Policy 10 (2008) S2. 10. 10.2166/wp.2008.208
Elektron manbalar:
4.
http://cawater-info.net/bk/water land resources use/
5.
https://www.unccd.int/
6.
https://suvchi.gov.uz/uz
7.
https://aral.uz/
8.
https://mavink.com/explore/Global-Water-Consumption
9.
https://www.nur.kz/
10.
https://www.trade.gov/country-commercial-guides/
11.
https://www. eea.europa.eu/themes/water/
12.
http://cawater-info.net/library/eng/overview-wm-ca-en.pdf
