№ 1 (2023) darslik

Maqsad: amaliyotchilarning infuzion terapiya, tasnifi va turli infuzion muhitlarning farmakoklinik xususiyatlari bo'yicha bilimlarini oshirish. Vazifalar: 1. Yoshga bog'liq xususiyatlarni hisobga olgan holda suv va elektrolitlar almashinuvining fiziologik asoslarini tushuntiring.

2. Suv va elektrolitlar almashinuvi patologiyasini aytib bering.

3. Infuzion muhitlarning tasnifi haqida tushuncha bering.

4. Infuzion terapiya va parenteral oziqlantirish uchun eritmalarning farmakoklinik xususiyatlarini, ularning tarkibi, farmakodinamikasi, ko'rsatmalari va qarshi ko'rsatmalariga urg'u berib tushuntiring.

Kutilayotgan natijalar: Ushbu qo'llanma bemorlarning patologiyasi va yoshini hisobga olgan holda infuzion eritmalarning keng tanlovini tushunishga yordam beradi, shifokorlarning bilimini oshiradi va infuzion terapiya imkoniyatlarini kengaytiradi.

"Anesteziologiya va reanimatologiya eng murakkab va murakkab mutaxassisliklardan biri bo‘lib, shifokordan keng eruditsiya, chuqur bilim va ayni paytda qo‘l mahoratini talab qiladi".
Bolalar reanimatsiyasi xizmatini takomillashtirish va og‘ir ahvoldagi bolalarga yordam ko‘rsatish sifatini oshirish O‘zbekiston Respublikasi sog‘liqni saqlashning asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Bemorning joylashgan joyidan qat'i nazar, davolanishning reanimatsiya bosqichida tibbiy yordamning mavjudligi va sifati asosan asosiy kasallikning natijasini aniqlaydi. Bolalarda anatomik va fiziologik xususiyatlar va patologik jarayonlarning tabiatidagi sezilarli farqlar tufayli jiddiy sharoitlar kattalarga qaraganda tez-tez uchraydi.

Ushbu qo'llanmadagi barcha asosiy tavsiyalar A dan D gacha lotin harflarida ko'rsatilgan dalillar va tavsiyalar darajasi bilan o'lchanadigan o'z darajalariga ega. Har bir gradatsiya ma'lumotlar dalillarining ma'lum darajasiga mos keladi. Bu shuni anglatadiki, tavsiyalar turli darajadagi aniqlikka ega bo'lgan tadqiqot ma'lumotlariga asoslangan. Tavsiyaning reytingi qanchalik baland bo'lsa, u asoslangan tadqiqotlarning ishonchliligi shunchalik yuqori bo'ladi. Quyida ushbu qo'llanmaga kiritilgan tavsiyalar uchun turli darajalarni tavsiflovchi shkala keltirilgan.

“Nazm bo‘stoni” ruknining ushbu kitobida ulug‘ shoir va adib, zamonasining adabiyotshunos va elshunos olimi, mohir xattot va “Zubdat ul-hukamo” (“Hakimlarning sara-si”) degan e’tirofga sazovor hakim Zokirjon Xolmuhammad o‘g‘li Furqat (1859–1909) ningturli lirik janrlardagi asarlaridan namunalar o‘rin olgan. Shoirning ushbu to‘plamga kirgan she’rlarida muhabbat va hayot falsafasi, ijodkorning ijtimoiy-siyosiyvoqyelikka munosabati va ilmu ma’rifat mavzulari teran mazmun va go‘zal badiiy shakl uyg‘unligida talqin etilgan. Ushbu nazmiy guldasta she’riyat muhiblariga manzur bo‘lishiga ishonamiz.

Ushbu kitobda XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlari Qoʻqon adabiy muhitining ulugʻ namoyandasi Muhammad Aminxoʻja Mirzaxoʻja oʻgʻli Muqimiy (1850–1903)ning turli lirik janrlardagi asarlaridan namunalar o‘rin olgan. Shoirning ushbu to‘plamga kirgan lirik she’r­ larida teran falsafiy mazmun goʻzal badiiyat va xalqona ohang uygʻunligida talqin etilgani bilan alohida ajralib turadi. To‘plamdan, shuningdek, shoirning hajviy asarlari hamda mashhur “Sayohatnoma”si ham oʻrin olgan. Ushbu nazmiy guldasta she’riyat muhiblariga manzur bo‘lishiga ishonamiz.

Jahon xalqlari matnshunosligida milliy adabiy merosni birlamchi manbalar asosida o‘rganishga bo‘lgan e’tibor har qachongidan ham kuchayib bormoqda. Qo‘lyozma manbalar tadqiqi, qaysi davrda yashagan bo‘lishidan qat’i nazar, shoir
yoki adib asarlarining asliyatga muvofiq (hech bo‘lmaganda unga yaqin) matnlarini tiklash imkonini beradi. Ishonchli matnni tiklamay turib, shoir ijodini adabiyotshunoslikning nazariy muammolari kesimida tahlil etib bo‘lmaydi.
Dunyo matnshunosligida qo‘lyozma manbalarni qiyosiy tahlil etish, ijodkor ilmiy biografiyasini yaratish, badiiy asar matni tarixini o‘rganish kabi ilmiy muammolar ustida tadqiqotlar olib borilmoqda. Ular sirasidan dunyo kutubxonalari bo‘ylab tarqalgan Sharq qo‘lyozmalari, jumladan, turkiy adabiyotning buyuk namoyandalari Alisher Navoiy va Bobur asarlari manbalarini o‘rganish doirasida katta tajriba, bilim hamda material to‘plandi. Olib borilgan keng tadqiqotlar matnshunoslikning nazariy asoslari yaratilishiga zamin bo‘lib xizmat qilmoqda. O‘zbek matnshunosligi mavjud ilmiy tajribalar negizida taraqqiy etib, mumtoz adabiy manbalarni o‘rganish borasida muayyan natijalarga erishdi va erishmoqda. Milliy adabiyot tarixida yorqin iz qoldirgan ijodkorlar adabiy merosini asliyat
asosida tadqiq qilish, qo‘lyozma va toshbosma manbalarni ilmdagi so‘nggi yutuqlarga tayanib o‘rganish manbashunoslik va matnshunoslikning ustuvor vazifalaridandir. Negaki, “...o‘zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini xalqaro miqyosda o‘rganish va targ‘ib qilish, ko‘pqirrali bu mavzuni bugungi kunda dunyo adabiy makonida yuz berayotgan eng muhim jarayonlar bilan uzviy bog‘liq holda tahlil etib, zarur ilmiy-amaliy xulosalar chiqarish katta ahamiyatga ega…” 1 . Shunga ko‘ra, Xorazm adabiy muhiti namoyandasi Mutrib Xonaxarob (1853–1923) lirik devoni manbalarining ilmiy-monografik tadqiqini amalga oshirish, shoir asarlari matn tarixini o‘rganib, ilmiy-tanqidiy matnini tayyorlash tamoyillarini ishlab chiqish dolzarb ekani ayon bo‘ladi.
Mutrib ijodini o‘rganish shoir hayotligidayoq boshlangan. Tabibiy “Majmuat ush-shuaroyi payravi Feruzshohiy” hamda “Majmuatu muxammasot ush-shuaroyi Feruzshohiy” majmualarida shoirning she’riyat va musiqadagi
yutuqlarini e’tirof etadi. Hasanmurod Laffasiyning “Xiva shoirlari va adabiyotchilarining tarjimayi hollari”, Bobojon Tarrohning “Xorazm shoir va
navozandalari”, Po‘latjon Qayyumiyning “Tazkirayi Qayyumiy” asarlarida ham shoir ijodi haqida qimmatli ma’lumotlar berilgan. Ijodkor adabiy merosi yuzasidan O. Sharafiddinov, M. Yunusov, N.M. Mallayev, Yu. Yusupov, M. Pirnazarov,
A. Abdug‘afurov kabi olimlar maqolalar e’lon qilgan. Ushbu maqolalarda shoir tarjimayi holi, asarlarining g‘oyaviy qamrovi va badiiyati, adabiy merosining mavzu va janr xususiyatlari yoritilgan. Lekin ularning aksarida shoir asarlari kommunistik
mafkura ta’sirida talqin etilgan. M. Pirnazarov Mutrib lirik merosining qo‘lyozma va toshbosma manbalari, mavzu ko‘lami, janr xususiyatlari, badiiy mahorati masalalarini o‘rgangan. Ushbu
tadqiqot o‘z davri uchun qimmatli ma’lumotlar bergan bo‘lsa-da, shoir ilmiy biografiyasini yaratish, ijodkor asarlarini matnshunoslikning nazariy muammolari kesimida tadqiq qilish, ilmiy-tanqidiy matnini yaratish kabi muammolar hanuz yechimini kutib turibdi. Shoir adabiy merosini o‘rganishda “Mutrib Xonaxarobiy (Risola majmua)” kitobi e’tiborga molik. Biroq bu she’rlar
matni to‘liq emasligidan tashqari, so‘zlarning o‘qilishida ham xatoliklar uchraydi. Ushbu o‘quv qo‘llanmada Muhammad Hasan Mutrib devonining O‘zR FA ShI asosiy hamda H. Sulaymon fondlarida saqlanayotgan 906/VII, 903/IV, 2679/II raqamli qo‘lyozmalari, shuningdek, qo‘lyozma bayoz, majmua va tazkiralardagi
turkiy she’rlari, Xiva Ichonqal’a Muhammad Rahimxon Feruz II muzeyida saqlanayotgan qo‘lyozma bayozlardagi she’rlari haqida ma’lumotlar berilgan.

Mazkur darslikda predmet, bilish metodlari, rivojlanish davrlari, jamiyatda iqtisodiy munosabatlarning tuzilishi va bozorning harakat qilishi; butun jahon va alohida mamlakatlar miqyosida mikro-, mezo-, makro-, mega iqtisodiyotning asosiy muammolari ko‘rib chiqilgan. Material ommabop, yaqqol, keng va ko‘p sonli sxemalar, jadvallar, grafik-rasmlar orqali bayon etilgan.
Mualliflar o‘ziga xos dizayn orqali o‘quvchi tomonidan kitob mazmunini qabul qilish va asosiy jihatlarini yodda saqlashni yengillashtirishni ko‘zda tutadi. Mazkur darslik oxirida iqtisodiy tarixni xronologiyasi, jahon davlatlarining asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlari, iqtisodiyot fani bo‘yicha A.Nobel mukofoti sovrindorlari ro‘yxati keltirilgan.

Mazkur darslikda predmet, bilish metodlari, rivojlanish davrlari, jamiyatda iqtisodiy munosabatlarning tuzilishi va bozorning harakat qilishi; butun jahon va alohida mamlakatlar miqyosida mikro-, mezo-, makro-, mega iqtisodiyotning asosiy muammolari ko‘rib chiqilgan. Material ommabop, yaqqol, keng va ko‘p sonli sxemalar, jadvallar, grafik-rasmlar orqali bayon etilgan. Mualliflar o‘ziga xos dizayn orqali o‘quvchi tomonidan kitob mazmunini qabul qilish va asosiy jihatlarini yodda saqlashni yengillashtirishni ko‘zda tutadi. Mazkur darslik oxirida iqtisodiy tarixni xronologiyasi, jahon davlatlarining asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlari, iqtisodiyot fani bo‘yicha A.Nobel mukofoti sovrindorlari ro‘yxati keltirilgan.

Mazkur darslikda predmet, bilish metodlari, rivojlanish davrlari, jamiyatda iqtisodiy munosabatlarning tuzilishi va bozorning harakat qilishi; butun jahon va alohida mamlakatlar miqyosida mikro-, mezo-, makro-, mega iqtisodiyotning asosiy muammolari ko‘rib chiqilgan. Material ommabop, yaqqol, keng va ko‘p sonli sxemalar, jadvallar, grafik-rasmlar orqali bayon etilgan. Mualliflar o‘ziga xos dizayn orqali o‘quvchi tomonidan kitob mazmunini qabul qilish va asosiy jihatlarini yodda saqlashni yengillashtirishni ko‘zda tutadi. Mazkur darslik oxirida iqtisodiy tarixni xronologiyasi, jahon davlatlarining asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlari, iqtisodiyot fani bo‘yicha A.Nobel mukofoti sovrindorlari ro‘yxati keltirilgan.

Ushbu qo‘llanma o‘qitishning innovatsion usullari, o‘qituvchilarning yangi pedagogik texnologiyalarni o‘zlashtirish yo‘llari va xususan, masofaviy ta’limdan foydalanish bo‘yicha umumlashtirilgan va tizimlashtirilgan materialni taqdim etishga harakat qiladi. Qo‘llanmada masofaviy o‘qitish usulidan foydalanish imkoniyatlari ko‘rib chiqiladi, metoddan foydalanish maqsadlari, mashg‘ulotlarni o‘tkazish shakli, shuningdek, mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rish va o‘tkazish bosqichlari ko‘rsatilgan. Mualliflarning fikricha, darslikning nashr etilishi yordam beradi oliy o‘quv yurtlari o‘qituvchilari, bakalavriatlari, aspirantlari o‘qitishning interfaol usullarini, xususan, masofaviy ta’limni o‘rganishlari. Ular o‘z ishlarida amaliy tavsiya va takliflar berishadi.

Mazkur darslikda raqamli iqtisodiyotning shakllanib borishi, uning texnologik asoslari, jahonda va O‘zbekistonda raqamli iqtisodiyotning shakllanishi, oliy ta’lim va statistika faoliyatida raqamli texnologiyalardan foydalanish jarayonlari keltirilgan. Bundan tashqari milliy va xalqaro darajada kiberxavfsizlik, elektron hukumat, raqamli demokratiya, raqamli transformatsiya sharoitida elektron hukumatdan raqamli davlatga o‘tish, O‘zbekistonda raqamli davlat istiqbollari va raqamli transformatsiya jarayonlarida kelib chiqishi mumkin bo‘lgan xavflar bayon etilgan.
Respublikamizdagi oliy o‘quv yurtlarining bakalavriat bosqichi barcha ta’lim yo‘nalishlari bo‘yicha ta’lim olayotgan talabalar uchun darslik sifatida tavsiya etilgan. Shuningdek, iqtisodiyot tarmoqlarida raqamli iqtisodiyot masalalari bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislar, professor o‘qituvchilar, izlanuvchilar, magistrantlar va shu sohaga qiziquvchi kitobxonlarga mo‘ljallangan.

«Anesteziologiya va reanimatologiya – eng murakkab va qiyin mutaxassisliklardan biri bo'lib, shifokordan bir vaqtning o'zida keng aql-zakovat, chuqur bilim va qo'l mahoratini talab qiladi».
Bolalar reanimatsiya xizmatini takomillashtirish va kritik holatda bo'lgan bolalarga yordam ko'rsatish sifatini oshirish O'zbekiston Respublikasi sog'liqni saqlash tashkilotining asosiy yo'nalishlaridan biridir. Bemor joylashgan joyidan qat'iy nazar, davolanishni reanimatsiya bosqichida tibbiy yordamni mavjudligi va sifati ko’pincha asosiy kasallik natijasini oldindan belgilab beradi. Bolalarda anatomik va fiziologik xususiyatlar va patologik jarayonlarni tabiatdagi sezilarli farqlari tufayli kritik holatlar kattalarga qaraganda ancha ko’p uchraydi.
«Bola – miniatyuradagi kattalar emas, uning tanasi o'ziga xos anatomik va fiziologik xususiyatlarga ega bo'lib, bolalikning butun davrida yoshga bog'liq xarakterli o'zgarishlarga uchraydi».
Bola tanasining anatomik va fiziologik xususiyatlari bolalarda kelib chiqqan jarayon etiologiyasi, rivojlanish mexanizmi va kritik holat natijasini belgilovchi asosiy omillardan biridir. Pediatriyada bola tanasi anatomik va fiziologik xususiyatlarini tavsiflash uchun tasnif keng qo'llaniladi, bu yerda bolalikni olti davrga ajratiladi:
1. Chaqoloqlik davri (neonatal davr) – 4 haftagacha.
2. Ko’krak yoshi davri – 4 haftadan 1 yoshgacha.
3. Maktabgacha oldi (katta bolalar bog'chasi) davri – 1 yoshdan 3 yoshgacha.
4. Maktabgacha davr – 3 yoshdan 6 yoshgacha.
5. Boshlang'ich maktab yoshi (7 yoshdan 11 yoshgacha).
6. Katta maktab yoshi (12 yoshdan 18 yoshgacha).
Intensiv terapiya va reanimatsiya anesteziologiya va reanimatologiya kabi ilmiy – amaliy yo’nalishning eng muhim bo'limlaridan biri bo'lib, uning asosiy printsipi hayotiy organlar va tizimlar buzilgan funktsiyalarini tuzatish, ularni kerakli darajada ushlab turish va tartibga solishdir. Mutaxassisligimizni amaliy usullari (respirator qo'llab-quvvatlash, transfuziyon-infuzion terapiya, traxeya intubatsiyasi, nutritiv qo'llab-quvvatlash, efferent detoksikatsiya usullari va boshqalar) ko'pgina sog'liqni saqlash muassasalarida xizmatni tashkil etish kabi bir xildir.

Inson resurslarini boshqarish kitobining yangi ikkinchi nashri inson resurslarini boshqarishning qanday amalga oshirilishini tushuntirishga qaratilgan.
Siz qanday lavozim yoki martabaga intilishingizdan qatʼi nazar, inson resurslarini boshqarish amaliyotini tushunishingiz, faoliyat yuritayotgan tashkilotingiz va shaxsiy muvaffaqiyatingizni taʼminlash uchun muhim ahamiyatga ega.
Inson resurslarini boshqarishda ish oʻrinlarini tahlil qilish va loyihalash, rejalashtirish, potensial xodimlarni jalb etish, munosiblarini oʻqitish va rivojlantirish, faoliyat natijalarini baholash, mehnatiga koʻra mukofotlash va nihoyat ijobiy mehnat muhitini shakllantirish kabi samarali boshqaruv va HR sohasiga asos soluvchi koʻnikmalar oʻzlashtiriladi.
Darslik korxona va tashkilotlar boshqaruvchilari va xodimlari, kadrlar xizmatida ish yurituvchi xodimlar, inson resurslarini boshqarish taʼlim yoʻnalishi mutaxassisligi professor-oʻqituvchilari va talabalari, umuman inson resurslarini boshqarishga qiziquvchi barcha kitobxonlarga moʻljallangan.

Ushbu darslik oliy o‘quv yurti talabalari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, tilning mohiyati, til va jamiyat, til va nutq, til va tafakkur munosabati, dunyo tillari tavsifi va tasnifi, til fanining bo‘limlari haqida umumiy ma’lumot berish, til haqidagi bilim ko‘nikmalarini chuqurlashtirish maqsadini qo‘yadi. Mazkur qo‘llanmadan til xususiyatlarini, fan asoslarini o‘rganuvchi barcha qiziquvchilar, jumladan oliy o‘quv yurtiga kirish maqsadidagi tinglovchilar foydalanishi mumkin.
“Amaliy tilshunoslik” kursi tilshunoslik fani haqida asosiy ma'lumot beradi. Mazkur kitob “Amaliy tilshunoslik” predmeti haqidagi darslik, o‘quv qo‘llanmalari hamda ma’lum pedagogik tajribalar asosida tayyorlangan bo‘lib, til ilmi haqidagi muhim jihatlarni o‘rganishga qaratilgan. Mavzular muayyan izchillikda talabalarning fikrlash qobiliyatlarini e’tiborga olgan holda joylashtirilgan. Mazkur qo‘llanmaning qayd etilgan tarzda tuzilishi: -talabalarning umumta’lim tahsili jarayonida olgan bilimlarini umumlashtirishni va mustahkamlashni; -tilning o‘ziga xos tabiatini tahlil etishni; -til va jamiyat; til va tafakkur; til va nutq munosabatlarini o‘rganishni; -til birliklarining o‘zaro mutanosib, yaxlit tizim sifatida namoyon bo‘lishini; -til fanining har bir bo‘limi mohiyatini yoritishni; -til fani bo‘limlarining o‘rganish obyektini tushuntirishni;  talabalarda “Amaliy tilshunoslik” kursi doirasida mustaqil fikrlay olish ko‘nikmalarini shakllantirishni nazarda tutadi. «Amaliy tilshunoslik” til ilmining mohiyati haqida dastlabki ilmiy ma’lumotlar asosidagi fan ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Mazkur fanni o‘zlashtirayotgan talaba tilshunoslik sohalari, fan bo‘limlari haqida atroflicha bilimni egallashi lozim. Ushbu qo‘llanmada tilning o‘ziga xos tabiati, tilshunoslik masalalari, tilshunoslik bo‘limlarining mazmun-mohiyati talabalarning milliy-lisoniy ko‘nikmalariga asosan hamda mutaxassislik yo‘nalishiga ko‘ra o‘zbek tili misolida yoritildi.