Universal International Scientific Journal
36
1
Xalikova Maloxat Babamuradovna, q.x.f.d., prof.,
1
Matyakubova Elmira Umrbekovna, q.x.f.f.d.
2
Axmedov Otabek Abdashimovich, tadqiqotchi
1
Sharipov Shuxrat Tulkinovich, q.x.f.f.d.
1
Paxta seleksiyasi, urug‘chiligi va yetishtirish agrotexnologiyalari ITI
2
Toshkent davlat universiteti
Uzbekistan
Annotatsiya.
Ilmiy tadqiqot ishlari natijasida tezpisharligi 110-112 kun, hosildorligi 32-33 s/ga, bitta
ko‘sak og‘irligi 3,8 g, tola chiqimi 37-38%,1000 dona chigit vazni 90-95 g, mikroneyri 4,9, tolasining
solishtirma uzilish kuchi 33-34 g.k/teks, tola uzunligi 34-35 mm, viltga bardoshlili va tolasining
gigroskopikligi yuqori T-1980 tizmasi yaratildi. Mazkur tizma sho‘rlangan tuproqlar va suv tanqisligi
sharoitida o‘stirishga mos bo‘lib, o‘rta tolali navlarga yaqin ko‘rsatkichlarni namoyon qiladi.
Kalit so‘zlar:
g‘o‘za, kolleksiya, namuna, diploid, oila, tizma, vegetatsiya davri, hosildorlik,
tezpisharlik, boshlang‘ich ashyo.
Аннотация:
В результате научных исследований создана линия Т-1980 со сроком созревания
110-112 дней, урожайностю 32-33 ц/га, массой одной коробочки 3,8 г, выходом волокна 37-38%,
массой 1000 семян 90-95 г, микронейром 4,9, уделной разрывной нагрузкой 33-34 г.с./текс, длиной
волокна 34-35 мм, высокой устойчивостю к вилту и гигроскопичностю волокна. Сорт пригоден для
выращивания на засоленных почвах и в условиях дефицита воды, по показателям близок к
средневолокнистым сортам.
UNIVERSAL XALQARO ILMIY
JURNAL
G. HERBACEUM L. TURIGA MANSUB SELEKSION ASHYOLARNING
XO‘JALIK BELGILARI BO‘YICHA TAVSIFI
Universal International Scientific
Year: 2025 Issue: 2 Volume: 7
Published: 30.07.2025
International indexes
Universal International Scientific Journal
3
7
Ключевые слова:
хлопчатник, коллекция, образец, диплоид, семя, сорт, вегетауционный
период, продуктивность, скороспелость, исходный материал.
Abstract:
As a result of scientific research, the T-1980 line was created with a early maturity - 110-
112 days, a yield of 32-33 c/ha, a weight of one boll of 3.8 g, a fiber yield of 37-38%, a weight of 1000
seeds of 90-95 g, a micronaire of 4.9, a specific breaking load of 33-34 g.s./tex, a fiber length of 34-35 mm,
high resistance to wilt and fiber hygroscopicity. The variety is suitable for cultivation on saline soils and
under water deficit conditions, in terms of indicators it is close to medium-fiber varieties.
Keywords:
cotton, collection, sample, diploid, family, variety, vegetation period, productivity, early
maturity, source material.
Language:
Uzbek
Citation:
Khalikova , M., Matyakubova , E., Akhmedov , O., & Sharipov , S. (2025). DESCRIPTION
OF SELECTION MATERIALS OF G. HERBACEUM L. TYPE IN TERMS OF ECONOMIC
CHARACTERS.
Universal
International
Scientific
Journal,
2(7),
36–40.
Retrieved
from
https://universaljurnal.uz/index.php/jurnal/article/view/3562
Copyright © 2025 by author(s) and Scientific Research Publishing Inc. This work is licensed under
the
Creative
Commons
Attribution
International
License
(CC
BY
4.0).
http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/
O‘tkazilgan fenologik kuzatishlar tahlillari
natijalariga
ko‘ra
barqarorlashtirish
ko‘chatzoridagi G. herbaceum L. turiga mansub
katalog raqami 081 (Tuzemnыy xlopchatnik)
bo‘lgan namunadan 40 ta tipik o‘simlik tanlab
olinib, ularda tegishli dala tadqiqotlari va
kuzatishlar, morfobiologik tavsiflar, har bir
o‘simlikdan chigitlik paxta xomashyosini
chiqitga chiqarish ishlari olib borildi. Har bir
o‘simlikdan 15 sentyabr kuni ochilgan ko‘saklar
hisoblanib, yakka tanlovlar terib olindi. Keyin
har bir yakka tanlov alohida tarozida tortildi.
Har bir yakka tanlov bo‘yicha laboartoriya
tahlillari
o‘tkazildi.
Past
ko‘rsatkichli
o‘simliklar namunalarini chiqitga chiqarish
natijasida keyingi yilga ayrim o‘simliklar
chiqitga chiqarildi. Natijada keyingi yilda
ko‘paytirish uchun tanlab olindi.
G.herbaceum L turiga mansub 081
(O‘zbekiston) namunasidan ajratib olingan
oilalar vegetatsiya davrida fenologik kuzatuvlar
asosi tahlil qilib borildi. Oilalarni vegetatsiya
davri (unib chiqishdan to pishishgacha)
o‘rganilganda, bir qator oila namunalarida
ertapisharlik mavjudligi aniqlandi. Jumladan,
O/Gh-71 O/Gh-18 O/Gh-24 va O/Gh-3 –
raqami berilgan oilalarda vegetatsion davr (mos
ravishda)
106,4-108,6-108,8-110,0
kunni
tashkil etdi. Vegetatsion davri uzun bo‘lgan
namuna- O/Gh-41 oilasi bo‘lib 117,3 kun
bo‘ldi.
Birinchi hosil shohini paydo bo‘lish
balandligi (hs) taxlil qilinganda, aksariyat
o‘simliklarda pastroq ya’ni, 4,0-4,1 -banddan
boshlanganligi kuzatildi. O‘simlik bo‘yi
ko‘rsatgichi 100,1-105, 3 sm oraliqdagi
miqdorni ko‘rsatdi. 15.09 kun holatiga bir dona
o‘simlikdagi ko‘saklar soni 23-58,8 dona
oralig‘ida bo‘lib, eng yuqori miqdor O/Gh-78-
oilasida va eng past miqdor O/Gh-65, O/Gh-43
Universal International Scientific Journal
3
8
va O/Gh-13 oilalarida qayd etildi. Tola chiqimi
36,9 foizdan 39,6 foizgacha bo‘ldi.
Verticillium dahlia Kleb. zamburug‘i
ishtirokida kelib chiqadigan vilt (so‘lish)
kasalligi bilan zararlanish darajasi umumiy
holatda 9,1 -19,5 foiz, kuchli zararlanish
darajasi esa, 2,0 - 10,0 foizgacha oraliqda
bo‘lganligi aniqlandi. O/Gh-1 va O/Gh-78
oilalari umumiy holatda kasallikka chidamlilik
darajasi yuqori ekanligi aniqlandi.
Ekilgan 40 ta o‘simlik avlodidan 4 tasi
tanlab olindi: O/Gh-3, O/Gh-19, O/Gh-48 va
O/Gh-71. Bu oilalar keyingi bosqichda tizma
sifatida o‘rganildi. Ertapisharlik, bir vaqtning
o'zida, keyingi naslchilik ishlari uchun standart
navga
nisbatan
4.18-jadvalda
keltirilgan
xususiyatlar bo'yicha u yoki bu darajada
ustunlikni birlashtiradi. Ushbu oilalar keyingi
o'rganish va ko'paytirish uchun keyingi yilda
ekildi, ularning morfobiologik tavsifi 4.20-
jadvalda keltirilgan.
G.arboreum L turidan ajratib olingan
namunalardan yaratilgan oilalar dala sharoitida
o‘rganilib, ularning ayrim belgilariga baho
berildi.
O‘rganilgan oilalar ichidan eng yuqori va
barqaror ko‘rsatkichga ega bo‘lgan O-19 oilasi
asosida T-1980 tizmasi yaratildi.
Sinov namunalari va alohida tanlab
olingan paxta xomashyosi tortildi, tozalandi va
keyin alohida-alohida qayta tortildi: urug'lar va
tolalar.
Tola
institutning
paxta
tolasi
texnologiyasi laboratoriyasiga topshirilib, sinov
namunasining tola sifati aniqlandi. Tizmaning
urug‘lik materiali birinchi va ikkinchi yilgi
urug‘chilik ko‘chatzorida ekildi. 1-yilgi 84 ta
bir qatorli, 40 uyali maydonlarda, 2-yilgi
ko‘paytirish ko‘chatzori 45 ta ikki qatorli, 40
uyali qilib maydonlarga joylashtirildi.
Ikkala pitomnikda atipik o'simliklardan
atipik oilalarni 3 ta dala ko'rigi va dala
brakovkasi amalga oshirildi. 4 dan 21
sentyabrgacha bo‘lgan davrda namunaviy
oilalardan 100 ta ko‘sakli yakka tanlov va
oilaviy tanlovlar ko‘rinishida paxta xom-
ashyosi
yig‘ib
olindi.
Alohida
tipik
o'simliklarning hosili individual tanlov shaklida
yig'ib olindi. Keyinchalik, tayyorlangan sinov
namunalarini, individual tanlovlarni va oilaviy
tanlovlarni laboratoriyada baholash va brakka
chiqarish uchun texnik chora-tadbirlar amalga
oshirildi.
G. herbaceum L.
turiga mansub 081 (Tuzemniy xlopchatnik) namunasidan tanlab olingan
oilalar tavsifi
№ O‘simlik №
Ve
ge
tats
iya
da
vr
i
hs
B
os
h
poya
ba
landligi
,
sm
15.
09
da
gi
ko‘
sa
klar
s
oni,
dona
1
ko‘
sa
kda
gi
pa
xta
xom
-a
shyos
ini
ng
va
zni
,
g
T
ola
chiqi
mi
,%
15.09 holatiga
V.dahliae
bilan
zararlanishi, %
umumiy
v kuchli
1
O/Gh-1
112,0
4,1
100,2
25,0
3,5
38,3
9,3
5,2
2
O/Gh -3
110,0
5,0
101,3
26,2
3,6
37,5
10,5
3,3
3
O/Gh -4
117,0
4,8
102,9
25,0
3,7
37,2
14,2
10,0
4
O/Gh -10
116,0
4,7
104,5
26,7
3,6
38,1
13,5
5,0
5
O/Gh -13
113,0
4,7
105,6
23,0
3,6
38,6
11,4
7,1
6
O/Gh -15
110,0
4,2
100,8
28,0
3,7
38,1
12,5
6,9
7
O/Gh -17
115,0
4,1
100,5
25,0
3,8
37,8
11,9
5,9
Universal International Scientific Journal
3
9
8
O/Gh -24
108,8
5,0
103,8
26,3
3,5
39,1
10,4
3,0
9
O/Gh -20
116,0
4,2
103,5
29,5
3,9
36,9
10,8
5,8
10
O/Gh -22
117,0
4,6
104,9
28,1
3,0
38,1
13,8
5,7
11
O/Gh -23
113,2
4,5
103,5
27,0
3,5
38,6
15,5
8,3
12
O/Gh -25
114,6
4,4
101,9
25,5
3,6
38,9
10,0
8,9
13
O/Gh -26
116,4
4,5
101,7
27,0
3,6
39,3
10,1
7,8
14
O/Gh -28
117,2
4,8
103,4
27,0
3,7
38,4
17,1
7,5
15
O/Gh -31
112,3
4,1
102,6
26,3
3,6
37,9
15,2
7,1
16
O/Gh -33
111,8
4,0
105,3
26,0
3,5
37,8
19,2
7,9
17
O/Gh -38
113,9
4,2
104,2
25,0
3,8
37,9
17,3
6,9
19
O/Gh -40
116,4
4,6
102,9
28,0
3,9
38,3
13,2
7,3
20
O/Gh -41
117,3
4,8
103,4
24,5
3,5
38,7
14,8
8,1
21
O/Gh -42
113,2
4,5
102,2
26,0
3,6
37,1
10,1
10,0
22
O/Gh -43
112,7
4,5
104,4
23,0
3,6
39,1
18,3
10,0
23
O/Gh -45
111,8
4,2
105,1
24,4
3,7
39,3
12,9
9,9
24
O/Gh -48
108,6
5,0
103,7
25,2
3,8
38,3
10,4
2,0
25
O/Gh -50
110,4
4,1
103,2
26,0
3,5
38,3
18,6
9,7
26
O/Gh -51
114,2
4,6
104,9
26,6
3,8
37,8
17,5
8,7
28
O/Gh -63
114,8
4,4
102,2
27,5
3,5
39,1
19,5
9,5
29
O/Gh -65
110,2
4,1
101,9
23,0
3,7
39,3
18,4
8,7
30
O/Gh -66
111,2
4,0
102,4
23,3
3,6
37,9
17,6
7,6
32
O/Gh -71
106,4
4,2
100,1
28,5
3,9
38,7
10,1
3,1
33
O/Gh -72
112,6
4,2
102,8
26,4
3,8
38,1
17,1
7,4
34
O/Gh -75
113,8
4,4
101,3
25,1
3,9
38,2
18,1
8,1
36
O/Gh -78
112,2
4,0
105,1
58,8
3,6
39,6
9,1
10,0
38
O/Gh -90
116,2
4,4
103,9
26,0
3,6
38,2
18,9
10,0
39
O/Gh -92
111,1
4,1
102,5
25,7
3,7
38,3
17,6
8,9
40
O/Gh -97
110,3
4,1
101,3
26,7
3,5
37,5
18,4
9,1
S-7094 (st)
117,7
5.2
130,3
21,0
2,3
26,4
19,0
2,0
S-01 (st)
95,5
5.4
113,2
18,5
5,5
37,1
7.7
0,0
S-6524(ind)
35,3
24,0
EKF
05
5.0
4.1
T-1980 tizmasi
Katalog raqami 081 (
G.herbaceum L., Tuzemniy khlopchatnik
, O‘zbekiston) bo‘lgan kolleksiya
namunasining bir necha yil davomida barqarorlashtirilgan populyatsiyasidan yakka tanlab olingan o‘simlik
avlodi.
T-1980 tizmasining umumiy ko‘rinishi
O‘simlik bo‘yi – 100-110 sm
Tezpisharligi – 110-112 kun,
Hosildorligi – 32-33 s/ga,
Bitta ko‘sak og‘irligi 3,8 g,
Tola chiqimi 37-38%,
1000 dona chigit vazni – 90-95 g
Mikroneyri - 4,9
Tolasining solishtirma
uzilish kuchi 33-34 gk/teks
Tola uzunligi – 34-35 mm
Viltga bardoshliligi – 3%
Tolasining gigroskopikligi – 24,0%
Universal International Scientific Journal
40
O‘simlikning bo‘yi 95-100 sm, poyasi och
yashil, oftobda o‘rtacha qizaradi, o‘rtacha
tuklangan, bo‘g‘in oraliqlari 10-10-11 sm.
O‘suv shoxlari 1 ta. Hosil shoxlari 10-15 ta
bo‘lib, birinchisi 5-6 bo‘g‘inda joylashgan, 2
tipga mansub, bo‘g‘in oraliqlari 9-9-10 sm.
O‘simlik tupi konussimon. Barglari 3-5-7
bo‘lakli, o‘rtacha kattalikda, asosiy bo‘lagi
cho‘zinchoq yuraksimon, chetlari tekis, ustki
tomoni kuchsiz, ostki tomonidan o‘rtacha
tuklangan. Barg plastinkasi yashil, tomirchalar
tuguni kuchsiz antotsian dog‘li, tomirchalari
och yashil rangda. Barg nektardonlari 3 ta. Barg
bandi
12-13
sm,
kuchli
tuklangan.
Bargyonbargchalari mayda, quloqchasimon.
Gultojibarglari kremsimon, o‘rtacha kattalikda,
antotsian dog‘i yo‘q. Changchilari oqish sariq,
o‘rtacha uzunlikda, urug‘chi tumshuqchasi
biroz turtib chiqqan. Gulkosabarg chetlari
tishsimon, tishchalari 5 ta, och yashil rangda,
tukchalari juda kam. Gulyonbargi och yashil,
o‘rtacha
kattalikda,
kuchli
tuklangan,
tishchalari 10-14 ta, bigizsimon, ichkariga
egilgan. Gul ichida nektardonlari yo‘q,
tashqarisida 3 ta. Gulbandi 2,0 sm. Ko‘sagi
dumaloq, tumshuqchali, yashil, o‘rtacha
kattalikda,
yuzasi
g‘adir-budir,
erkin
ochilmaydi, tolasi chanoqqa yopishib turadi,
asosan 4, ba’zan 5 chanoqli. Ko‘sak bandi 2,5
sm, ko‘sagi pastga qarab turadi.
Mazkur
tizma
Paxta
seleksiyasi,
urug‘chiligi va yetishtirish agrotexnologiyalari
ilmiy-tadqiqot institutining Navoiy va Sirdaryo
ilmiy tajriba stansiyasida 0,4 ga maydonda
sinalib,
tezpisharligi,
suv
tanqisligiga
bardoshliligi kuzatilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Ахмедов О.А., Халикова М.Б. Multidisciplinary "International Conference on Advance
Research in Humanities Sciences and Education ". (Paris, France on November 20 th 2022). – Paris, 2022.
–РР.180-182. Хозяйственные показатели култивируемых форм видов хлопчатника G.arboreum L. и
G.herbaceum L.
2.
Дадабаев А.Д. Селекция шерстистых сортов хлопчатника // Ташкент: Фан, 1976. – С.
7-97.
3.
Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. – Москва, Агропромиздат, 1985. – 351 с.
4.
Муминов Х.А., Ризаева С.М., Эрназарова З.А., Абдуллаев Ф.Х., Арсланов Д.М.
Наследование некоторых хозяйственно-ценных признаков у диплоидных видов G.herbaceum L. и
G.arboreum L. // Рол отрасли семеноводства в обеспечении продоволственной безопасности: Мат.
межд. науч.-практ. конф.- сентября 2015.- ИЗ ТаджАСХН.- С. 47-49.
5.
Saydaliev X., Axmedov O. Diploid g‘o‘za namunalari O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi jurnali.
-Toshkent, 2006. -№3. -B.17.
6.
Gopi T.J.S., Patil B.R. Genetic variability, correlation and path analysis in F2 generation of
interspecific cross of Gossypium arboreum and Gossypium herbaceum for yield and its component traits.
Int. J. Pure Appl. Biosci. 2017. - №5. - Р.300-306.
