“ZAMONAVIY BIOLOGIYANING DOLZARB MUAMMOLARI VA
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI”
xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari
adu.uz
universaljurnal.uz
773
BOLALARDA OVOZ APPARATI TUZULISHINING ANATOMO-FIZIOLOGIK
ASOSLARI
Ikramova Nodira Maxmudovna
Farg‘ona Jamoat Salomatligi Tibbiyot Instituti “Fiziologiya” kafedrasi stajor o’qituvchisi
ikromovanodira00@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15612727
Annotatsiya:
Ushbu maqolada bolalarda ovoz apparati tuzilishining anatomo-fiziologik
asoslari yoritilgan. Mavzuning dolzarbligi bolalarda nutq va ovoz buzilishlarining oldini olish,
tashxislash va tuzatishga zamonaviy yondashuvlarni talab etadi. Ovoz apparati a’zolarining yoshga
doir rivojlanish bosqichlari, ularning tuzilishi va funksional o‘zgarishlari bosqichma-bosqich tahlil
qilinadi. Tadqiqot natijalari logopediya, pediatriya va boshqa sohalardagi mutaxassislar uchun muhim
amaliy ahamiyat kasb etadi.
Kalit so‘zlar:
ovoz apparati, bolalar, fiziologik rivojlanish, anatomiya
Аннотация
:
В
статье
рассматриваются
анатомо
-
физиологические
особенности
строения
голосового
аппарата
у
детей
.
Актуальность
темы
обусловлена
необходимостью
ранней
диагностики
и
профилактики
речевых
и
голосовых
нарушений
у
детей
.
Подробно
анализируются
этапы
возрастного
развития
голосовых
органов
и
их
функциональные
изменения
.
Полученные
данные
важны
для
специалистов
в
области
логопедии
,
педиатрии
и
фонопедии
.
Ключевые
слова
:
голосовой
аппарат
,
дети
,
физиологическое
развитие
,
анатомия
Abstract:
This article explores the anatomical and physiological features of the vocal
apparatus in children. The study emphasizes the importance of understanding age-related structural
and functional development to prevent and manage speech and voice disorders. Detailed analysis of
developmental stages offers valuable insight for professionals in speech therapy, pediatrics, and
phonology.
Keywords:
vocal apparatus, children, physiological development, anatomy
Mavzuning dolzarbligi:
Bolalarda ovoz apparati tuzilishining anatomo-fiziologik asoslarini
o‘rganish maktabgacha va maktab yoshidagi bolalarda nutq va ovoz buzilishlari sonining ko‘payishi
kuzatilayotgan hozirgi sharoitda alohida ahamiyatga ega. Ovoz apparati murakkab tizim bo‘lib, nafas
yo‘llari, hiqildoq, ovoz burmalari va rezonator bo‘shliqlarni o‘z ichiga oladi. Bolalarda bu tuzilmalar
faol shakllanish bosqichida bo‘lib, turli xil ta’sirlarga: jismoniy, psixologik, ijtimoiy va ekologik
ta’sirlarga yuqori sezgirligi bilan ajralib turadi.
Kirish.
Ovoz apparati tuzilishining yoshga oid morfofunksional xususiyatlarini bilish nafaqat
fiziologik me’yorlarni obyektiv baholash, balki barqaror ovoz buzilishlarining rivojlanishiga olib
kelishi mumkin bo‘lgan og‘ishlarni o‘z vaqtida aniqlash imkonini beradi. Bu, ayniqsa, logopediya,
foniatriya, pediatriya va pedagogika sohasida ishlaydigan mutaxassislar uchun dolzarbdir, chunki
bolalardagi ovoz buzilishlari ularning muloqoti, ta’limi va ruhiy-hissiy rivojlanishiga salbiy ta’sir
ko‘rsatishi mumkin.
Bundan tashqari, bolalarga ta’lim va nutq yuklamalarining ortishi sharoitida (tez-tez nutq
so‘zlash, maktabda va maktabdan tashqarida ovoz apparatidan faol foydalanish) ovoz tizimining
fiziologik imkoniyatlarini aniq tushunishga asoslangan profilaktika ishlari zarur. Mavzuning
dolzarbligi ovoz buzilishlarini tashxislash va tuzatishga zamonaviy texnologiyalarni joriy etish
nuqtayi nazaridan ham ortib bormoqda, bu esa bolalik davrida ovoz hosil bo‘lishini o‘rganishga
chuqur anatomik va fiziologik yondashuvni talab qiladi.
Shunday qilib, ushbu mavzuni o‘rganish nafaqat ovoz rivojlanishi jarayonlarini ilmiy jihatdan
tushunishga, balki bolalarda ovoz buzilishlarining oldini olishdan tortib, ularni kompleks
davolashgacha bo‘lgan amaliy muammolarni hal qilishga yordam beradi.
Ovoz apparatining fiziologik xususiyatlari:
“ZAMONAVIY BIOLOGIYANING DOLZARB MUAMMOLARI VA
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI”
xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari
adu.uz
universaljurnal.uz
774
Inson ovozi - bu bebaho tabiiy ne'mat bo
ʻ
lib, u tug
ʻ
ma reflektor harakat bo
ʻ
lib, keyinchalik
inson hayoti davomida rivojlanadi.
Ovoz apparatining rivojlanish bosqichlarini quyidagicha tavsiflash mumkin: oddiy, intensiv
yoki sekinlashgan. Rivojlanishning bu bosqichlari bola hayotining muayyan davrlarida va turli
organlarda bir xil namoyon bo
ʻ
lmaydi:
Bu bosqichlarning almashinishi bir necha marotaba sodir bo
ʻ
ladi va bir tekis (intensiv
o
ʻ
sishdan odatiy o
ʻ
sishga, keyin sekin o
ʻ
sishga; odatiy o
ʻ
sishdan sekin o
ʻ
sishga) va sakrash shaklida
(intensiv o
ʻ
sishdan sekin o
ʻ
sishga; kuchsiz o
ʻ
sishdan intensiv o
ʻ
sishga) bo
ʻ
lishi mumkin.
Ovoz apparatining ba'zi qismlari ikki bosqichda rivojlanadi (intensiv - oddiy). Masalan, o
ʻ
pka
dastlabki ikki oy ichida jadal rivojlanadi, so
ʻ
ngra jinsiy balog
ʻ
atga etish davrigacha asta-sekin o
ʻ
sib
boradi. Bronxlar va traxeyada sezilarli o
ʻ
zgarishlar bola hayotining birinchi yilida qayd etiladi.
Hiqildoq va burun-halqumdagi o
ʻ
zgarishlar uch bosqichda kechadi. Burun bo
ʻ
shlig
ʻ
i, qo
ʻ
shimcha
bo
ʻ
shliqlar va burun-halqum hayotning dastlabki 6 oyida jadal rivojlanadi, qo
ʻ
shimcha bo
ʻ
shliqlar
esa 3 yoshgacha, burun-halqum 6 yoshgacha odatdagi intensivlik bilan o
ʻ
sadi. Burun-halqum va
qo
ʻ
shimcha bo
ʻ
shliqlarning o
ʻ
sishi asosan pubertat davrining boshida tugallanadi, shunga qaramay,
ovoz hosil qiluvchi apparatning boshqa a'zolari jinsiy etilishning oxiriga kelib (19 yoshga kelib)
o
ʻ
sishni to
ʻ
xtatadi. Istisno tariqasida faqat hiqildoq, garchi u kamroq ifodalangan bo
ʻ
lsa-da, o
ʻ
sishni
davom ettiradi.
Ovoz apparatining rivojlanishini tahlil qilishda uch asosiy bosqichni ajratish mumkin:
1.Tug’ma davr:
Yangi tug‘ilgan chaqaloqlarda larinks (hiqildoq) yuqori joylashgan bo‘lib,
bu holat ovqat yutish va nafas olish jarayonlarining birgalikda bajarilishiga imkon yaratadi. Ovoz
boylamlari qisqa va yumshoq bo‘ladi, bu esa tovushlarning baland va noaniq chiqishiga sabab bo‘ladi.
Bu bosqichda bola faqat reflektor tovushlar chiqaradi (qichqirish, yig‘i). Ovoz apparatining tuzilishi
hali to‘liq shakllanmagan bo‘ladi.
2. Erta bolalik davri (1–3 yosh):
Bu davrda larinks asta-sekin pastga tushadi, ovoz
bog‘lamlari cho‘zila boshlaydi, og‘iz va burun bo‘shliqlari kengayadi. Bola asta-sekin ataylab tovush
chiqarishni, ovoz orqali aloqa qilishni o‘rganadi. Ovoz ohangi, tembri va tovushlar aniqligi
shakllanadi. Ovoz apparatining rivojlanishi bilan bir qatorda markaziy asab tizimi ham
takomillashadi, bu esa nutqning faollashuviga olib keladi.
3. Maktabgacha yosh davri (4–7 yosh):
Bu bosqichda ovoz apparati anatomik jihatdan
sezilarli o‘sishni boshdan kechiradi. Ovoz bog‘lamlari yanada mustahkamlanadi, rezonator
bo‘shliqlar (halqum, burun, og‘iz bo‘shlig‘i) kengayadi. Artikulyatsion a’zolar (til, lab, tanglay)
ancha aniq harakat qila boshlaydi. Bola murakkab so‘z va gaplarni ravon talaffuz qilishga o‘tadi. Shu
bilan birga, fonematik eshitish, ritm va intonatsiyaviy ifoda shakllanadi. Bu davrda nutq faoliyati
maksimal rivojlanish bosqichiga kiradi. Yoshga doir o‘zgarishlarni o‘rganish bolaning nutqiy
rivojlanish holatini to‘g‘ri baholash va nutq buzilishlarining oldini olishda yanada muhim ahamiyatga
ega. Har bir bosqichda ovoz apparatining rivojlanishi va faoliyatini hisobga olgan holda individual
yondashuv zarur.
Ovoz apparatining turli a'zolari o
ʻ
sishining bir vaqtning o
ʻ
zida tugallanmasligi quyidagicha:
1. Tug
ʻ
ilgandan keyingi birinchi oylarda ovoz apparatining barcha a'zolari jadal o
ʻ
sishni
boshlaydi, faqat burun-halqum (3 yoshgacha) va burunning qo
ʻ
shimcha bo
ʻ
shliqlari (5 yoshgacha)
kuchsiz o
ʻ
sadi.
2. Ovoz apparatining turli a'zolari o
ʻ
z o
ʻ
sishining turli muddatlari bilan xarakterlanadi.
Burun-halqum va burunning qo
ʻ
shimcha bo
ʻ
shliqlarining o
ʻ
sishi asosan balog
ʻ
atga etish
davrida (14 yoshga kelib) tugallanadi. Ovoz apparatining qolgan barcha organlari jinsiy etilish davri
(19 yoshga kelib) tugashi bilan o
ʻ
z o
ʻ
sishini to
ʻ
xtatadi. Faqat erkaklarning hiqildog
ʻ
i o
ʻ
sishda davom
etadi, ammo bu o
ʻ
sish intensivligi zaif bo
ʻ
ladi.
Chaqaloqlarda ovoz hosil qilish funksiyasi minimal ta'minot tamoyili bo
ʻ
yicha amalga
oshiriladi, shuning uchun nafas olish organlari quyidagi xususiyatlarga ega: burun yo
ʻ
llari, halqum,
hiqildoq, traxeya va bronxlar nisbatan tor va nozik shilliq parda bilan qoplangan, bu organlarning
elastik to
ʻ
qimasi tayanch, mushak to
ʻ
qimasi esa zaif rivojlangan, hiqildoq tog
ʻ
aylari yumshoq va
“ZAMONAVIY BIOLOGIYANING DOLZARB MUAMMOLARI VA
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI”
xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari
adu.uz
universaljurnal.uz
775
oson siqiladi; ko
ʻ
krak qafasi go
ʻ
yo ko
ʻ
tarilgan, qovurg
ʻ
alar kattalarnikidek past tushmaydi.
Bolalarning chuqur nafas ololmasligi shu bilan tushuntiriladi, bu ovozning kuchi va tovushning
davomiyligini cheklaydi.
Bolalar nutq apparatining anatomo-fiziologik xususiyatlariga hiqildoqning yuqori holati -
bo
ʻ
yin bo
ʻ
limining 3-5 umurtqalari darajasida joylashganligi kiradi. Chaqaloqlarning hiqildog
ʻ
i
voronka shaklida bo
ʻ
lib, traxeyaga nisbatan kattaroq bo
ʻ
ladi (kattalarga nisbatan). Hiqildoq usti
to
ʻ
g
ʻ
ridan-to
ʻ
g
ʻ
ri, tilga yaqin joylashgan. U keng va kalta, ichi bo
ʻ
sh nayning, tarnovning ko
ʻ
rinishiga
ega. Bolalarda ponasimon tog
ʻ
aylar kattalardagiga qaraganda yaxshiroq rivojlangan, chunki hiqildoq
usti bezlari ichi bo
ʻ
sh bo
ʻ
lmagan nay shaklida o
ʻ
ralgan bo
ʻ
ladi, cho
ʻ
michsimon burmalar o
ʻ
rta
chiziqqa yaqinroq joylashib, suyuq ovqat o
ʻ
tadigan joyni ta'minlaydi.
Bolaning hiqildog
ʻ
i shu qadar baland ko
ʻ
tarilishi mumkinki, hiqildoq qopqog
ʻ
i burun-
halqumda, yumshoq tanglay orqasida bo
ʻ
ladi - shu tufayli bola so
ʻ
rish paytida nafas ola oladi. Yosh
ulg
ʻ
aygan sari hiqildoq pastga tushib boradi, shu tufayli ovoz modulyasiyasi va keyinchalik nutqning
shakllanishi uchun sharoit tug
ʻ
iladi.
Hiqildoqning yuqori joylashuvi natijasida og
ʻ
iz bo
ʻ
shlig
ʻ
idan ovoz yorig
ʻ
igacha bo
ʻ
lgan
masofa sezilarli darajada qisqaradi, bu aspirasiya jarayonini (ayniqsa, chaynov apparatining
noto
ʻ
g
ʻ
riligida) va yallig
ʻ
lanish jarayonlarining tarqalishini osonlashtiradi.
3 yoshgacha o
ʻ
g
ʻ
il va qiz bolalarning hiqildog
ʻ
i bir xil uzunlikda bo
ʻ
ladi. So
ʻ
ngra o
ʻ
g
ʻ
il bolalar
hiqildog
ʻ
ining rivojlanishi, ayniqsa, 5-7 va 12-15 yoshda tezroq sodir bo
ʻ
ladi. Balog
ʻ
atga etish
davrida o
ʻ
g
ʻ
il bolalarning hiqildog
ʻ
i 2/3 ga, qiz bolalarning hiqildog
ʻ
i esa 1/2 ga kattalashadi. 7
yoshga kelib hiqildoq holati S4-S6 darajaga, katta yoshda esa S5-S6,7 darajaga siljiydi. Bunda katta
yoshli erkaklarda plastinkalar burchagining o
ʻ
zgarishi munosabati bilan qalqonsimon tog
ʻ
ayning
yuqori qismi (kindik) chiqib turadi (bolalarda bu burchak to
ʻ
g
ʻ
ri yoki o
ʻ
tmas bo
ʻ
ladi).
Xulosa:
Inson ovozi tug‘ma reflektor harakat bo‘lib, hayot davomida bosqichma-bosqich
rivojlanadi.Ovoz apparatining o‘sishi bosqichlari har bir organda turlicha kechib, ba’zilarida intensiv,
ba’zilarida sekin yoki odatdagi holatda sodir bo‘ladi.Bola hayotining dastlabki yillarida hiqildoq
yuqorida joylashgan bo‘lib, bu so‘rish va nafas olishni bir vaqtda bajarishga imkon yaratadi.Har bir
yosh davrida ovoz apparatining tuzilishi va funksiyasi asta-sekin murakkablashadi va nutq faoliyati
rivojlanib boradi.Hiqildoq va boshqa a’zolarning o‘sishi jinsiy yetilishgacha davom etadi, ba’zilarida
esa bu jarayon balog‘atdan keyin ham sekin davom etadi.Ovoz apparati rivojlanishining bosqichma-
bosqich tahlili nutq buzilishlarining oldini olishda muhim ahamiyat kasb etadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.
Василенко
Ю
.
С
.,
Орлова
О
.
С
.,
Уланов
С
.
Е
.
Нарушение
голоса
в
период
мутации
.
Особенности
фонопедической
работы
. /
Методические
рекомендации
МЗ
РСФСР
.-
М
., 1984.
2.
Василенко
Ю
.
С
.
Голос
.
Фониатрические
аспекты
.-
М
.:
Энергоиздат
, 2002.
3.
Вильсон
В
.
Д
.
Нарушения
голоса
у
детей
.-
М
.:
Медицина
, 1990.
4.
Орлова
О
.
С
.
Детский
голос
в
норме
и
патологии
/
Пособие
для
врачей
.-
М
.:
МЗ
РФ
, 2002.
5.
Орлова
О
.
С
.,
Радциг
Е
.
Ю
.
Нарушения
голоса
у
детей
и
подростков
//
Болезни
уха
,
горла
,
носа
в
детском
возрасте
:
национальное
руководство
/
под
ред
.
М
.
Р
.
Богомильского
,
В
.
Р
.
Чистяковой
.-
М
.:
ГЭОТАР
-
Медиа
, 2008
6.
Орлова
О
.
С
.
Нарушения
голоса
:
учеб
.
пособие
.-
М
.:
Астрель
, 2008.
7..
Тонкова
-
Ямпольская
PB.
Формирование
второй
сигнальной
системы
у
детей
. —
М
.:
Просвещение
, 1970
8.
Шиленкова
В
.
И
.,
Карелина
И
.
Б
.
Нарушение
речи
и
голоса
у
детей
,
подростков
и
взрослых
.
—
Ярославль
, 2005
9. Andrews M.L. Manual of Voice Treatment:Pediatrics Through Geriantics.-San Diego.- 1995.
10. Greene M., Mathienson L. The voice and its disorders / 5th Edit. — London and New Jerey:
Whurr Publishers, 1995.
