ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
5
М
.
Нажимов
,
ТДЮУ
“
Давлат
ва
ҳуқуқ
назарияси
ва
тарихи
”
кафедраси
профессори
,
юридик
фанлар
номзоди
НОРМАТИВ
-
ҲУҚУҚИЙ
ҲУЖЖАТЛАРНИНГ
ЭКСПЕРТИЗАСИНИ
АМАЛГА
ОШИРИШНИНГ
ТАШКИЛИЙ
-
ҲУҚУҚИЙ
МАСАЛАЛАРИ
Аннотация
:
мақолада
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларнинг
экспертизаситушунчаси
,
мақсади
,
вазифалари
,
турлари
кабимасалаларнинг
назарий
-
ташкилий
жиҳатлари
таҳлил
этилган
.
Шунингдек
,
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларнинг
экспертизасини
амалга
ошириш
механизмларини
такомиллаштириш
юзасидан
таклиф
ва
тавсиялар
ишлаб
чиқилган
..
Калит
сўзлар
:
эксперт
,
экспертиза
,
ҳуқуқийэкспертиза
,
ҳокимият
,
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
,
норма
ижодкорлиги
,
қонунчилик
ташаббуси
.
Аннотация
:
в
данной
статье
проанализированы
теоретико
-
организационные
вопросы
о
понятии
,
зада
-
чи
,
цели
и
виды
экспертизы
нормативно
-
правовых
ак
-
тов
.
А
также
разработаны
предложения
и
рекоменда
-
ции
по
усовершенствованию
механизма
реализации
экспертизы
нормативно
-
правовых
актов
.
Ключевые
слова
:
эксперт
,
экспертиза
,
правовая
экспертиза
,
власть
,
нормативно
-
правовые
акты
,
нор
-
мотворчество
,
законодательная
инициатива
.
Annotation:
in the article theoretical-organizational
aspects of the notion, purpose, functions and types of
normative-legal acts are analyzed. Also suggestions and
recommendations to improve mechanisms of expertise of
normative-legal acts are worked out.
Keywords:
expert, expertise, legal expertise, authori-
ty, normative-legal acts, law-making, legislative initiative.
Норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳаларини
экспертиза
қилиш
–
ҳуқуқ
ижодкорлиги
жараёнининг
таркибий
қисмларидан
бири
бўлиб
,
қонунчилик
ҳужжатларининг
мукаммал
тайёрланиши
,
ижтимоий
-
ҳуқуқий
муносабатларни
тартибга
солиш
механизмини
таъминлаш
ҳамда
республикамизда
олиб
борилаётган
сиёсий
,
ижтимоий
-
иқтисодий
,
маданий
-
маърифий
соҳалардаги
кенг
кўламли
ислоҳотларнинг
ҳуқуқий
асосини
мустаҳкамлашда
муҳим
аҳамиятга
эга
.
Шунинг
учун
ўта
мураккаб
ва
серқирра
жараён
ҳисобланмиш
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳаларини
тайёрлаш
,
уларни
ҳар
томонлама
экспертиза
қилиш
,
қабул
қилиш
ҳамда
ижросини
таъминлаш
билан
боғлиқ
фаолият
мунтазам
равишда
илмий
-
амалий
жиҳатдан
таҳлил
этиб
борилиши
лозим
.
Мазкур
институтнинг
мазмун
моҳиятини
англашда
,
энг
аввало
,
экспертиза
тушунчасини
таҳлил
қилиш
мақсадга
мувофиқдир
. “
Экспертиза
”
сўзи
лотинча
“expertus”[1],
яъни
“
синов
”
сўзидан
келиб
чиққан
бўлиб
,
у
ечими
турли
соҳаларда
махсус
билимларга
эга
бўлишни
талаб
қилувчи
муайян
масалаларни
мутахассис
(
эксперт
)
томонидан
ўрганишни
ёки
бирон
-
бир
масалани
эксперт
ёки
экспертлар
гуруҳи
томонидан
хулоса
бериш
учун
кўриб
чиқишни
англатади
[2].
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луғатида
мазкур
тушунчага
қуйидагича
таъриф
берилган
:
экспетиза
(
фр
. Expertise
–
тажрибали
,
синалган
)
қийин
ёки
чигал
масалани
ечиш
ва
ҳал
қилиш
учун
мутахассислар
иштирокида
уюштирилган
текшириш
,
шундай
текшириш
ўтказувчи
мутахассислар
ҳайъати
[3].
Айни
пайтда
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳаларининг
экспертизаси
деганда
фақат
ҳуқуқий
экспертиза
тушунилмайди
.
Бу
борада
ҳуқуқшунос
олим
Ў
.
Муҳамедов
тўғри
қайд
этиб
ўтганидек
, “
қонун
ҳужжатларининг
лойиҳалари
юзасидан
иқтисодий
ва
молиявий
экспертизалар
ҳам
амалга
оширилади
.
Масалан
,
иқтисодиётга
оид
қонун
лойиҳалари
ижтимоий
-
иқтисодий
соҳани
бошқарувчи
вазирликлар
,
давлат
қўмиталари
ва
идора
мутахассислари
,
мазкур
соҳанинг
етук
олимлари
томонидан
экспертизадан
ўтказилади
”[4].
“
Экспертиза
”
тушунчасига
биринчи
–
бирон
-
бир
конкрет
предметни
муайян
билим
соҳасидаги
мутахассис
томонидан
ўрганиш
;
иккинчи
ўрганиш
натижаларига
кўра
тузиладиган
хулоса
киради
.
Бу
сўз
бирикмалари
жамулжам
ҳолда
экспертизанинг
моҳиятини
ифодалайди
.
Махсус
билимлардан
фойдаланишни
тақозо
этадиган
ҳуқуқий
ёки
бошқарув
фаолияти
иштирокчиларининг
ҳуқуқ
билан
қўриқланувчи
манфаатлари
амалда
тўқнашган
ёки
тўқнашиш
хавфи
юз
берган
шароитда
махсус
билимлардан
фойдаланиш
экспертиза
ҳуқуқий
табиатининг
белгиси
саналади
.
Айнан
шундай
вазиятлар
норматив
тартибга
солишни
тақозо
этади
.
Ҳолбуки
,
одатдаги
ва
ҳатто
ҳуқуқ
билан
қўриқланувчи
манфаатлар
тўқнашуви
билан
боғлиқ
бўлмаган
муаммоли
вазиятларда
экспертиза
ўтказиш
ортиқча
ҳисобланади
.
Масалан
,
эркин
ижодий
изланиш
ёки
яширин
ишлаб
чиқариш
,
ёки
тадқиқот
йўналишида
айни
бир
манфаатларга
эга
бўлган
шахслар
жамоаси
ёки
бир
мутахассис
томонидан
амалга
оширилаётган
режали
илмий
-
техникавий
,
конструкторлик
,
тажриба
,
эксперимент
ва
бошқа
шунга
ўхшаш
ишлар
,
гарчи
махсус
билимлардан
фойдаланишнинг
одатдаги
шаклларини
ташкил
этувчи
турли
хил
таҳлиллар
,
синовлар
,
ўлчашлар
,
тестлар
,
оралиқ
ва
пировард
баҳолашлар
билан
боғлиқ
бўлиши
мумкин
бўлса
-
да
,
экспертиза
ўтказишни
талаб
қилмайди
.
Агар
таҳлиллар
,
синовлар
,
баҳолашлар
ва
шу
кабиларнинг
натижалари
фаолият
иштирокчиларининг
ҳуқуқ
билан
қўриқланувчи
қарама
-
қарши
ёки
мос
келмайдиган
манфаатларига
дахл
этса
ва
бу
манфаатларни
ҳуқуқий
ҳимоя
қилиш
лозим
бўлса
,
уларни
ўрганиш
,
холисона
ва
асосланган
ҳуқуқий
ёки
бошқарув
қарорлари
қабул
қилишни
таъминловчи
ва
мазкур
фаолият
иштирокчиларининг
қонуний
ҳуқуқлари
ва
манфаатларини
қўриқловчи
тартиб
-
таомиллар
доирасида
амалга
оширилмоғи
даркор
.
Бундай
ўрганиш
экспертиза
шаклида
ўтказилиши
лозим
.
Бунда
зиддиятли
вазиятларнинг
ижтимоий
-
иқтисодий
,
ҳуқуқий
ва
бошқа
оқибатлари
қанчалик
муҳим
бўлса
,
экспертиза
процессуал
-
ҳуқуқий
тартибга
солиш
воситаси
ҳам
шунчалик
муҳим
ҳисобланади
.
Агар
эксперт
баҳолаш
методидан
фойдаланиладиган
илмий
ёки
амалий
билимнинг
умумий
методологияси
тўғрисида
эмас
,
балки
ҳуқуқий
тартибга
солиш
соҳаси
тўғрисида
сўз
юритилаётган
бўлса
,
у
ҳолда
экспертиза
процессуал
-
ҳуқуқий
институт
сифатида
унинг
тартиб
-
таомили
эса
норматив
йўл
билан
махсус
тартибга
солишни
тақозо
этувчи
тартиб
-
таомил
сифатида
қаралиши
лозим
.
Бунда
ҳуқуқий
ва
бошқарув
фаолиятининг
айрим
соҳаларида
экспертиза
тартиб
-
таомилларини
процессуал
тартибга
солиш
билан
бирга
процессуал
-
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
6
ҳуқуқий
институт
сифатидаги
экспертизанинг
умумий
принциплари
,
тушунчалари
ва
мезонларини
,
яъни
унинг
зиддиятсизлиги
,
умумий
ҳуқуқ
тизимига
мувофиқлиги
ва
амалда
қўллашнинг
самарадорлигини
таъминловчи
умумий
концепциясини
ишлаб
чиқиш
керак
бўлади
.
Ҳар
қандай
экспертиза
текширишдан
иборат
,
лекин
ҳар
қандай
текширув
ҳам
экспертиза
ҳисобланавермайди
.
Экспертизанинг
процессуал
табиати
унинг
муҳим
белгисидир
.
Агар
бу
белги
бўлмаса
,
экспертиза
илмий
билимнинг
умумий
методологиясига
сингиб
кетади
ва
ўз
хусусиятини
йўқотади
[5].
Ҳуқуқий
институт
сифатида
экспертиза
фақат
ҳуқуқий
тартибга
солиш
соҳасида
зиддиятли
ҳуқуқий
ва
бошқарувга
оид
вазиятларни
юмшатишда
амал
қилади
.
Ҳозирги
шароитда
қонун
лойиҳаларининг
экспертизаси
муҳим
аҳамият
касб
этмоқда
.
Унинг
аҳамияти
шу
билан
белгиланадики
,
давлат
органлари
фаолиятининг
хўжалик
,
тиббиёт
,
ҳуқуқий
,
илмий
ва
бошқа
соҳаларидаги
кўпдан
-
кўп
масалаларни
фақат
экспертиза
ёрдамида
ҳал
этиш
мумкин
,
хулоса
эса
ўтказилган
экспертизанинг
натижаси
сифатида
тўғри
,
асослантирилган
қарор
қабул
қилиш
учун
замин
бўлиб
хизмат
қилади
[6].
Юқоридаги
илмий
-
назарий
таҳлилларга
асосланиб
,
экспертиза
институтининг
методологик
асосларини
ўрганиш
асносида
қуйидаги
тушунчаларга
илмий
ва
амалий
аҳамиятга
эга
бўлган
таърифларни
илгари
суриш
мумкин
:
Қонунчилик
ҳужжатлари
лойиҳалари
экспертизаси
–
Ўзбекистон
Республикаси
Конституцияси
,
қонунлари
,
Олий
Мажлис
палаталари
қарорлари
,
Президент
фармонлари
ва
қарорлари
,
Вазирлар
Маҳкамасининг
қарорлари
,
вазирликлар
,
давлат
қўмиталари
ва
идораларининг
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлари
,
маҳаллий
давлат
ҳокимияти
органларининг
қарорлари
лойиҳаларини
илмий
,
иқтисодий
,
молиявий
,
ҳуқуқий
,
криминологик
,
юридик
-
техник
,
лингвистик
жиҳатдан
текширишдир
.
Қонун
ҳужжатлари
лойиҳалари
экспертизаси
–
Ўзбекистон
Республикаси
Конституцияси
,
қонунлари
,
Олий
Мажлис
палаталари
қарорлари
лойиҳаларини
илмий
,
иқтисодий
,
молиявий
,
ҳуқуқий
,
криминологик
,
юридик
-
техник
,
лингвистик
жиҳатдан
текширишдир
.
Ҳуқуқий
экспертиза
–
қонунчилик
ҳужжатлари
лойиҳаларини
Ўзбекистон
Республикаси
Конституцияси
,
амалдаги
конституциявий
қонунлари
ва
қонунларига
мослиги
,
Парламент
томонидан
ратификация
қилинган
халқаро
шартномаларга
,
қонунчилик
техникаси
қоидаларига
мувофиқлигини
текширишдир
.
Ўзбекистон
Республикаси
адлия
вазирининг
2014
йил
28
февралдаги
53-
мҳ
-
сон
буйруғига
1-
илова
сифатида
тасдиқланган
“
Идоравий
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларни
тайёрлаш
ва
қабул
қилиш
Қоидалари
”
да
ҳуқуқий
экспертиза
–
идоравий
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатнинг
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституцияси
ва
қонунларига
,
унга
нисбатан
юқори
юридик
кучга
эга
бўлган
бошқа
қонун
ҳужжатларига
,
мамлакатда
олиб
борилаётган
ислоҳотларнинг
мақсад
ва
вазифаларига
,
қонунчилик
техникаси
қоидаларига
мувофиқлиги
,
шунингдек
ҳавола
қилувчи
нормалар
қўлланилишининг
асослилиги
ва
мақсадга
мувофиқлигини
текширишни
амалга
ошириш
,
деб
белгиланган
[7].
Норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳалари
экспертизасининг
давлат
қурилиши
ва
жамият
ҳаётидаги
аҳамияти
қуйидагиларда
намоён
бўлиши
мумкин
:
биринчидан
,
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларнинг
экспертизаси
конституциянинг
устуворлигини
таъминлашнинг
муҳим
кафолати
бўлиб
ҳисобланади
.
Норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжат
тайёрланиши
,
қабул
қилиниши
ҳамда
ҳаётга
татбиқ
этилиши
мумкин
,
лекин
у
ҳуқуқий
бўлмаслиги
мумкин
.
Норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатнинг
ҳуқуқий
бўлиши
,
унинг
мазмунида
адолат
ва
инсонпарварлик
ғояларининг
устуворлиги
билан
ифодаланади
.
Шунинг
учун
ҳам
экспертиза
жараёнида
ҳужжат
лойиҳасига
қўйиладиган
асосий
талаб
унинг
ҳуқуқийлик
,
адолатлилик
принципларига
,
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституцияси
ва
амалдаги
қонунчилик
нормаларига
мувофиқлигини
ўрганишдан
иборат
.
Агар
номувофиқлик
аниқлангудек
бўлса
,
экспертиза
хулосасида
уни
бартараф
этишга
оид
фикрлар
баён
этилади
;
иккинчидан
,
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжат
лойиҳасини
экспертизадан
ўтказиш
қонун
чиқарувчи
,
ижро
этувчи
ҳамда
суд
ҳокимиятлари
ўртасида
мувозанатни
таъминлашга
хизмат
қилувчи
муҳим
фаолиятдир
.
Давлат
ва
ҳуқуқ
назариясидан
бизга
маълумки
,
ҳокимиятлар
тақсимланиши
тамойилининг
“
бир
-
бирини
тийиб
туриш
”, “
қўллаб
-
қувватлаш
”, “
назорат
қилиш
”
каби
элементлари
мавжуд
.
Ушбу
элементларнинг
оқилона
ишлаши
механизмида
давлатнинг
муҳим
функцияларидан
бири
бўлган
ҳуқуқ
ижодкорлиги
фаолияти
алоҳида
ўрин
тутади
.
Давлат
ҳокимияти
олий
органларининг
бири
томонидан
ишлаб
чиқилган
ҳуқуқий
ҳужжат
лойиҳасини
бошқа
бири
томонидан
экспертизадан
ўтказилиши
холислик
ҳамда
адолатлилик
гаровидир
;
учинчидан
,
ҳуқуқий
экспертиза
қонун
ҳужжатларининг
ҳали
лойиҳа
ҳолатидаёқ
мониторингини
таъминлашга
хизмат
қилади
.
Бу
билан
қонуннинг
қабул
қилиниши
учун
ҳақиқатдан
ҳам
жамиятнинг
у
ёки
бу
соҳасида
ижтимоий
эҳтиёжлар
мавжудми
,
ушбу
соҳадаги
муносабатлар
айнан
қонун
билан
тартибга
солиниши
керакми
ёки
бошқа
ҳужжат
асосида
бошқариш
мумкинми
,
каби
саволларга
ечим
изланади
;
тўртинчидан
,
ҳуқуқий
экспертизани
қонунчилик
ташаббуси
ҳуқуқига
эга
субъектларнинг
қонун
лойиҳаларини
сифатли
тайёрлашдаги
масъулиятини
оширишга
хизмат
қиладиган
муҳим
мезон
сифатида
кўрсатиш
мумкин
.
Қонунчилик
ташаббуси
субъекти
томонидан
қонун
лойиҳаси
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатасига
тақдим
этилишидан
олдин
ёки
кейин
уни
экспертизадан
ўтказиш
учун
мутасадди
органга
тақдим
этилади
.
Ҳуқуқий
экспертизадан
ўтказувчи
ташкилот
қонун
лойиҳасини
ҳар
томонлама
ҳуқуқий
тафтиш
қилиб
,
унинг
натижасини
хулоса
тарзида
қонун
лойиҳасини
юборган
органга
тақдим
этади
.
Экспертлар
билдирган
таклиф
-
мулоҳазалар
қонунчилик
ташаббуси
ҳуқуқи
субъектлари
томонидан
инобатга
олиниши
орқали
қонун
лойиҳаси
янада
такомиллаштирилади
;
бешинчидан
,
экспертиза
ўтказиш
орқали
қонун
лойиҳаларининг
муҳокамасида
кенг
жамоатчиликнинг
иштироки
ҳам
таъминланади
.
Бу
демократиянинг
муҳим
белгиларидан
биридир
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатасининг
қўмиталари
қонун
лойиҳаларини
тайёрлаш
ва
уни
экспертизадан
ўтказиш
жараёнига
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
7
кенг
жамоатчилик
вакилларини
,
мутахассисларни
,
олимларни
жалб
этишлари
мумкин
.
Шунингдек
,
мамлакатимизда
ҳам
қонун
ҳужжатларини
ҳуқуқий
экспертизадан
ўтказишда
мазкур
тартиб
-
таомиллар
кенг
йўлга
қўйилган
бўлиб
,
қонун
лойиҳалари
бўйича
жамоатчилик
фикрини
ўрганиш
,
республикамизнинг
олий
юридик
ўқув
юртлари
билан
ҳамкорлик
қилиш
мақсадида
жамоатчилик
асосида
фаолият
юритувчи
экспертлар
гуруҳлари
ташкил
этилган
.
Бундай
жамоатчи
эксперт
гуруҳларини
тузишдан
мақсад
қонунлар
сифатини
ошириш
ва
энг
асосийси
,
ёшларнинг
қонунчилик
техникаси
ва
ҳуқуқий
экспертиза
соҳаларида
билимлари
,
кўникма
ҳамда
малакаларини
ҳозирданоқ
юксалтириб
боришга
қаратилган
.
2018
йилнинг
13
апрель
куни
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
“
Давлат
ҳуқуқий
сиёсатини
амалга
оширишда
адлия
органлари
ва
муассасалари
фаолиятини
тубдан
такомиллаштириш
чора
-
тадбирлари
тўғрисида
”
ги
Фармони
ва
“
Ўзбекистон
Республикаси
Адлия
вазирлиги
фаолиятини
тубдан
такомиллаштиришга
доир
ташкилий
чора
-
тадбирлар
тўғрисида
”
ги
Қарори
қабул
қилинди
.
Мазкур
ҳужжатлар
2017
–
2021
йилларда
Ўзбекистон
Республикасини
ривожлантиришнинг
бешта
устувор
йўналиши
бўйича
Ҳаракатлар
стратегиясига
мувофиқ
давлат
ҳуқуқий
сиёсатини
амалга
оширишда
адлия
органлари
ва
муассасалари
фаолиятини
тубдан
такомиллаштиришга
қаратилгандир
.
Адлия
органлари
ҳужжатларда
назарда
тутилган
вазифалар
ижросини
таъминлашда
,
тизимдаги
камчиликларни
бартараф
этишда
“
Одилона
қонунларни
қабул
қилиш
,
жамиятда
қонунга
ҳурмат
руҳини
қарор
топтириш
–
демократик
ҳуқуқий
давлат
қуришнинг
гаровидир
”
деган
концептуал
ғояни
ҳаётга
татбиқ
этиш
орқали
ягона
давлат
ҳуқуқий
сиёсатини
амалга
оширади
.
Муҳим
воқеа
дея
эътироф
этилаётган
ҳужжатлар
қатор
янгиликларни
қамраб
олган
.
Эндиликда
“
республика
–
вилоят
–
туман
(
шаҳар
)”
уч
поғонали
принципи
бўйича
вертикал
бошқарувни
жорий
этган
ҳолда
туман
(
шаҳар
)
ларда
адлия
бўлимлари
ташкил
этилади
.
Бу
билан
бевосита
жойлардаги
ҳуқуқий
муаммолар
,
фуқароларнинг
ҳуқуқ
ва
эркинликлари
уларнинг
ҳақиқий
эҳтиёжлари
билан
боғлиқ
ҳолда
таъминланишини
чуқур
ўрганиш
,
жамиятдаги
аниқ
ҳуқуқий
ҳолатдан
келиб
чиқиб
ҳуқуқий
тарғиботни
амалга
ошириш
имконияти
яратилди
.
Адлия
вазирлиги
марказий
аппарати
тузилмасида
бир
қатор
янги
бошқармалар
ташкил
этилди
. 2018
йилдан
бошлаб
,
Адлия
вазири
давлат
органлари
ва
ташкилотларининг
норма
ижодкорлиги
фаолияти
ва
ҳуқуқни
қўллаш
амалиёти
тўғрисида
ҳар
йили
Олий
Мажлис
Сенатига
ахборот
тақдим
этади
.
Қорақалпоғистон
Республикаси
адлия
вазири
,
ҳудудий
адлия
бошқармалари
бошлиқлари
ҳар
ярим
йил
якуни
бўйича
тегишлича
Қорақалпоғистон
Республикасининг
Жўқорғи
Кенгеси
,
вилоятлар
ва
Тошкент
шаҳар
халқ
депутатлари
Кенгашларига
жойларда
норма
ижодкорлиги
ҳамда
ҳуқуқни
қўллаш
амалиёти
ҳолати
бўйича
ахборот
тақдим
этади
.
2018
йил
1
майдан
бошлаб
эса
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларнинг
лойиҳалари
Вазирлар
Маҳкамасига
,
Ўзбекистон
Президенти
девонига
фақат
Адлия
вазирлигининг
ҳуқуқий
экспертиза
якуни
бўйича
уларни
қабул
қилишнинг
мақсадга
мувофиқлиги
ҳақидаги
хулосаси
мавжуд
бўлгандагина
киритилади
.
Жаҳон
цивилизациясининг
тараққиётига
ҳамоҳанг
тарзда
ҳуқуқий
-
демократик
давлат
барпо
этиш
мақсадида
илдам
қадам
ташлаётган
Ўзбекистон
Республикасида
жамиятнинг
ҳуқуқ
тизимини
такомиллаштириш
,
уни
янги
сифат
поғонасига
кўтаришда
ҳуқуқий
экспертизанинг
ўрни
ва
аҳамияти
каттадир
.
Хўжалик
,
давлат
қурилиши
,
таълим
,
ижтимоий
таъминот
,
ички
ва
ташқи
сиёсат
борасида
ҳамда
сиёсий
,
иқтисодий
-
ижтимоий
соҳаларнинг
бошқа
тармоқларига
тегишли
қонун
ҳужжатларини
ҳуқуқий
экспертизадан
ўтказиш
ва
улар
бўйича
экспертлик
хулосаларини
ишлаб
чиқиш
мазкур
соҳаларни
ҳуқуқий
тартибга
солиш
борасида
тўғри
қарорлар
қабул
қилинишига
асосий
омил
бўлиб
хизмат
қилмоқда
.
Бундан
ташқари
,
ҳуқуқий
экспертиза
мамлакатимизда
қонун
ҳужжатларини
ишлаб
чиқиш
,
муҳокама
ва
қабул
қилиш
жараёнининг
,
бошқача
айтганда
,
қонун
ижодкорлиги
фаолиятининг
ажралмас
қисми
эканлигидан
далолат
бермоқда
.
Бу
борада
Е
.
Каньязов
тўғри
таъкидлаб
ўтганидек
,
“
қонунлар
ва
бошқа
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларни
тайёрлаш
қонун
ижодкорлиги
жараёнининг
изланувчанликни
,
юксак
салоҳиятни
,
ижодий
ёндашувни
,
кўплаб
тадбирлар
ташкил
этишни
,
тадқиқотлар
ўтказишни
,
лойиҳа
матнини
ҳамда
унинг
ҳар
томонлама
асосларини
тайёрлашни
,
лойиҳани
мувофиқлаштиришни
,
уни
ҳуқуқий
ва
бошқа
экспертизалардан
ўтказишни
талаб
этадиган
муҳим
босқичидир
”[8].
Шу
ўринда
ҳуқуқий
экспертиза
ўтказиш
ва
қонунчилик
ҳужжатлари
юзасидан
экспертлик
хулосасини
бериш
борасидаги
муносабатларни
тартибга
солишда
асосий
ҳуқуқий
манба
сифатида
Ўзбекистон
Республикасининг
2012
йил
24
декабрда
янги
таҳрирда
қабул
қилинган
“
Норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
тўғрисида
”
ги
Қонунини
алоҳида
қайд
этиб
ўтиш
жоиз
.
Ушбу
Қонуннинг
асосий
вазифалари
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
тушунчасини
,
турларини
,
ўзаро
нисбатини
аниқлашдан
,
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларни
тайёрлаш
тартибига
ва
уларнинг
мазмунига
қўйиладиган
асосий
талабларни
белгилашдан
,
шунингдек
уларнинг
ижроси
ташкил
этилишини
таъминлашдан
иборат
.
Мазкур
Қонуннинг
иккита
моддаси
,
яъни
21-
модда
“
Норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжат
лойиҳасининг
экспертизаси
”
ва
22-
модда
“
Норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжат
лойиҳасининг
ҳуқуқий
экспертизаси
”
таҳлил
этилаётган
институтнинг
ҳуқуқий
асосини
белгилаб
берган
.
Шу
билан
бирга
,
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларнинг
экспертизасини
амалга
оширишнинг
ташкилий
-
ҳуқуқий
асосларини
такомиллаштиришда
қуйидаги
жиҳатларга
эътибор
қаратиш
мақсадга
мувофиқ
деб
ҳисоблаймиз
:
1.
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
тўғрисида
”
ги
Қонунида
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларни
ҳуқуқий
экспертизадан
ўтказиш
шартлиги
,
бу
ишни
тегишли
давлат
органлари
амалга
ошириши
лозимлиги
ҳамда
экспертиза
ўтказишда
асосан
нималарга
эътибор
қаратиш
лозимлиги
хусусида
қонун
нормалари
мустаҳкамланган
.
Энди
мазкур
қоидаларни
ижро
этиш
учун
қонуности
қонунчилик
ҳужжати
шаклида
қонун
лойиҳаларини
ҳуқуқий
экспертизадан
ўтказиш
қоидаларини
ишлаб
чиқиш
ва
,
бизнингча
бу
борада
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатаси
томонидан
қонун
қабул
қилиниши
лозим
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
8
Шу
муносабат
билан
мамлакатимиз
ҳуқуқ
ижодкорлиги
фаолиятида
муҳим
аҳамият
касб
этувчи
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳаларини
ҳуқуқий
экспертизадан
ўтказиш
борасидаги
муносабатларни
тартибга
солиш
учун
“
Норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳаларининг
ҳуқуқий
экспертизаси
тўғрисида
”
Ўзбекистон
Республикасининг
Қонунини
қабул
қилиш
мақсадга
мувофиқ
бўлади
.
Бу
ҳуқуқ
ижодкорлиги
субъектлари
ишини
енгиллаштиради
ҳамда
қабул
қилинаётган
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
сифатининг
доимий
тарзда
юқори
даражада
бўлишига
кўмаклашади
.
2.
“
Норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
тўғрисида
”
ги
Қонуннинг
28-
моддаси
1-
қисмида
“
Норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
расмий
нашрларда
эълон
қилиниши
керак
.
Расмий
эълон
қилинмаган
қонун
асосида
ҳеч
ким
ҳукм
қилиниши
,
жазога
тортилиши
,
мол
-
мулкидан
ёки
бирон
-
бир
ҳуқуқидан
маҳрум
қилиниши
мумкин
эмас
”
деб
қайд
қилинган
[9].
Фикримизча
,
ушбу
нормаларнинг
талабларидан
келиб
чиқиб
“
Маҳаллий
давлат
ҳокимияти
тўғрисида
”
ги
Қонунга
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
расмий
нашрларда
эълон
қилинишига
оид
талабларни
белгилаш
лозим
.
Шу
билан
биргаликда
,
маҳаллий
доирада
маҳаллий
давлат
ҳокимияти
органларининг
қабул
қиладиган
ҳужжатларини
махсус
бюллетенларда
нашр
этиб
бориш
мақсадга
мувофиқ
.
Бу
эса
маҳаллий
давлат
ҳокимияти
органларининг
қарорларини
самарали
ижро
қилишга
хизмат
қилади
.
3.
Ҳозирги
даврда
жамиятни
ахборотлаштиришнинг
турли
йўналишлари
,
воситалари
авж
олиб
ривожланаётган
шароитда
улардан
оқилона
,
кенг
кўламда
фойдаланишни
йўлга
қўйиш
долзарб
вазифалардандир
.
Масалан
,
интернетда
махсус
“
Норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
экспертизаси
”
каби
сайтлар
очиб
улар
ҳақида
маълумот
бериб
бориш
,
уларда
қатнашишга
фуқароларни
даъват
қилиб
туриш
мақсадга
мувофиқ
.
4.
Норма
ижодкорлиги
жараёни
ҳам
тобора
мураккаблашиб
,
кенгайиб
бораётганини
ҳамда
ижтимоий
муносабатларнинг
турли
жабҳаларини
тартибга
соладиган
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларга
қўйиладиган
талаблар
ҳам
замонга
мос
ҳолда
кучаяётганини
айтиш
лозим
.
Шу
жиҳатдан
олганда
,
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларни
экспертиза
қилиш
масалаларида
қуйидаги
жиҳатларга
эътибор
қаратиш
мақсадга
мувофиқ
:
биринчидан
,
норма
ижодкорлиги
соҳасида
фуқаролик
жамияти
институтлари
фаол
иштирок
этишини
,
бу
борадаги
ишларнинг
очиқлигини
таъминлаш
,
жамоатчиликни
норма
ижодкорлиги
,
назорат
-
таҳлил
фаолиятидан
хабардор
қилиб
бориш
;
иккинчидан
,
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳалари
экспертизаси
тушунчаси
,
моҳияти
,
турлари
,
шунингдек
уни
ўтказувчи
субъектлар
фаолиятини
такомиллаштириш
масалаларини
тизимли
ўрганиш
;
учинчидан
,
қонунларни
қабул
қилишнинг
турли
босқичларида
ҳуқуқий
экспертизанинг
аҳамияти
;
қонун
лойиҳасига
хулоса
бериш
шакли
,
тузилиши
,
асослари
,
жамоат
экспертизаси
билан
боғлиқ
ташкилий
-
ҳуқуқий
механизмларни
такомиллаштириш
лозим
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларнинг
экспертизасини
амалга
оширишнинг
ташкилий
-
ҳуқуқий
асосларини
бугунги
кун
талаблари
асосида
такомиллаштириш
мамлакатимизда
мукаммал
қонунчилик
тизимини
яратишда
ва
қонунийлик
тамойилини
янада
самарали
рўёбга
чиқишида
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Адабиётлар
рўйхати
1.
Бартошек
М
.
Римское
право
:
понятия
,
термины
,
определения
. –
М
.:
Юридическая
литература
, 1989. –
С
.67.
2.
Тихомиров
М
.
Ю
.
Юридическая
энциклопедия
. 3-
е
изд
. –
М
., 1995. –
С
.330.
3.
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луғати
.
Икки
томли
.
Т
.2. /
З
.
М
.
Маъруфов
таҳрири
остида
. –
Москва
, 1981. –
Б
.632.
4.
Муҳамедов
Ў
.
Ҳуқуқий
экспертиза
//
Ҳуқуқ
ва
бурч
. –2006. –
№
4-5. –
Б
.11.
5.
Ралдугин
Н
.
В
.
Правовая
экспертиза
проектов
федеральных
законов
. –
Москва
:
МГУ
, 1998. –
С
.48.
6.
Андреев
И
.
С
.
Системный
подход
к
понятию
экспертизы
нормативно
-
правового
акта
//
Журнал
Российского
права
. – 2001. –
№
6. –
С
.51-55.
7.
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
. – 2014. –
№
10. – 110-
модда
; –
№
21. – 253-
модда
; –
№
52(I). – 654-
модда
; –2016. –
№
19. – 221-
модда
.
8.
Каньязов
Е
.
Ҳуқуқий
экспертиза
қонун
ижодкорлигининг
муҳим
босқичидир
. // HUQUQ va
BURCH. – 2012.
№
10 –
Б
. 26.
9.
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
. 2012.
№
52. 583-
модда
.
