ҲАЛҚАРО
ҲУҚУҚИЙ
МУНОСАБАТЛАР
♦
INTERNATIONAL LEGAL RELATIONS
♦
МЕЖДУНАРОДНЫЕ
ПРАВОВЫЕ
ОТНОШЕНИЯ
2008
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
52
кириши
бўйича
Ишчи
гуруҳининг
бир
нечта
йиғилиши
ўтказилди
.
БСТга
аъзолик
республика
учун
нафақат
манфаат
-
ларга
эга
,
шунингдек
,
Ўзбекистоннинг
миллий
иқтисодиёти
учун
хорижий
рақобатнинг
кучайиши
нуқтаи
назаридан
кутилмаган
ноқулай
вазиятлар
ҳам
юзага
келиши
мумкинлиги
сабабли
,
ушбу
ташкилотга
кириш
кўп
томонлама
музокаралар
ўтказиш
сингари
мураккаб
ва
узоқ
муддатли
жараёнларни
амалга
оширишни
талаб
қилади
.
Бу
ўринда
,
миллий
иқтисодий
манфаатларни
таъминлаш
,
мамлакатнинг
иқтисодий
хавфсизлигини
кафолатловчи
ён
беришлар
ва
шартлар
чегарасини
белгилаш
тадбирлари
ниҳоятда
муҳим
аҳамиятга
эга
ҳисобланади
.
Музокаралар
давом
этадиган
узоқ
муд
-
датлар
республиканинг
устувор
йўналишларини
инобат
-
га
олган
ҳолда
музокаралар
позицияларини
актуаллаш
-
тириш
ва
тузатиш
борасида
катта
таҳлилий
ишлар
олиб
боришни
,
миллий
қонунчиликни
БСТ
нормаларига
аста
-
секин
мослаштиришни
,
шу
жумладан
,
кейинчалик
ташқи
иқтисодий
фаолиятни
тартибга
солиш
механизмлари
борасида
эришилган
кўп
томонлама
келишувларга
мувофиқлаштиришни
талаб
қилади
.
Ташқи
иқтисодий
фаолиятни
давлат
томонидан
бошқариш
муаммолари
мамлакатнинг
иқтисодий
суве
-
ренитети
,
иқтисодий
хавфсизлиги
ва
иқтисодий
ман
-
фаатларини
муҳофазалаш
билан
чамбарчас
боғлиқ
бўлиши
зарур
.
Шунинг
учун
ҳам
БСТ
ҳуқуқий
ва
институционал
ти
-
зимини
,
замонавий
халқаро
савдо
сиёсатининг
воси
-
талари
ва
механизмларини
чуқур
ўрганиш
,
мазкур
ташкилотга
аъзо
бўлишнинг
ташкилий
ва
маъмурий
-
ҳуқуқий
аспектларни
кўриб
чиқиш
вазифаси
,
оқибат
натижада
,
миллий
манфаатларни
муҳофазалашнинг
шундай
воситаларини
яратиш
тамоман
амалий
тад
-
бирларга
айланади
,
чунки
кучли
рақобат
шароитлари
-
да
жаҳон
бозорида
мамлакатимизнинг
ўз
иқтисодий
салоҳиятига
муносиб
позицияларии
эгалаб
қолишга
қодир
эканлиги
қайд
этилган
вазифаларнинг
ҳал
эти
-
лишига
боғлиқдир
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
характеризует
поня
-
тие
и
сущность
суверенитета
.
В
основной
части
статьи
рассматриваются
вопросы
суверенитета
в
сфере
государственного
регулирова
-
ния
внешне
экономических
связей
.
В
заключении
автор
приходит
к
выводу
,
что
следу
-
ет
развивать
и
совершенствовать
национальные
пра
-
вовоые
нормы
в
сфере
государственного
регулирова
-
ния
внешнеэкономических
связей
.
Abstract
In the introductory part of the article the author charac-
terizes concept and essence of the sovereignty.
In the basic part of the article questions of the sover-
eignty in sphere of state regulation externally economic
relations are considered.
In the conclusion the author comes to opinion, that it is
necessary to develop and improve national
правовоые
norms in sphere of state regulation of foreign economic
relations.
C. C.
Сафаров
ТДЮИ
тадқиқотчиси
ТАШҚИ
ИҚТИСОДИЙ
БИТИМЛАР
БЎЙИЧА
ТАРАФЛАРНИНГ
ҲУҚУҚ
ВА
МАЖБУРИЯТЛАРИ
Битим
шартлари
ўз
ичига
томонларнин
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
йиғиндисини
олади
.
Шу
сабабли
,
ташқи
иқтисодий
битимнинг
ҳуқуқий
-
юридик
мазмуни
тўғрисида
гапирганда
,
контрагентларнинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
назарда
тутилади
.
Яъни
битимда
қонунчилик
билан
белгилаб
қўйилган
шартлар
мавжуд
бўлиб
,
адабиётларда
битим
шартлари
унинг
пунктлари
сифатида
ёритилган
.
Битим
шартларини
аниқ
гуруҳларга
бирлаштириш
қабул
қилинган
,
бу
шартларнинг
3
гуруҳга
бўлиш
мумкин
:
–
оддий
;
–
мавжудли
;
–
тасодифий
.
Бу
шартлар
айниқса
, 1992
йилги
, 1964
йилги
ва
1994
йилги
Россия
Фуқаролик
кодексларида
кенг
ёритилган
.
Мавжудли
шартлар
деганда
битим
томонларининг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларини
вужудга
келтирувчи
шарт
-
ларга
айтилади
.
Оддий
ва
тасодифий
шартларнинг
ўзига
хос
клас
-
сификацион
хусусиятлари
мавжуд
.
Олим
С
.
К
.
Май
таъкидлашича
,
оддий
шартлар
қонун
ва
одатларнинг
диспозитив
нормаларидан
келиб
чиқади
.
Бу
нормалар
битимда
ўз
моҳиятига
эга
бўлмасада
томонларнинг
ўзаро
муносабатларида
қўлланилади
.
Тасодифий
шартлар
эса
асосий
ҳисобланмасдан
битимларнинг
айрим
турларига
нисбатан
қўлланилади
ва
қонун
ёки
одатларнинг
диспозитив
нормаларига
мос
келмайди
.
Битим
шартларнинг
3
гуруҳга
бўлиниши
О
.
С
.
Иоффе
ва
И
.
Б
.
Новицкий
томонидан
ўрганилган
,
Иоффенинг
таъкидлашича
,
оддий
шартларнинг
бўлиш
ёки
бўлмаслиги
битим
тузилишига
таъсир
қилмайди
ва
уларни
битимда
ифода
этиш
шарт
эмас
.
Шунингдек
,
тасодифий
шартлар
ҳам
битим
тузишда
муҳим
аҳамиятга
эга
эмас
.
Агарда
оддий
шартлар
қонун
би
-
лан
белгиланган
бўлса
у
ҳолда
тасодифий
шартлар
ҳам
битимда
акс
эттирилиб
уларда
юридик
аҳамиятга
эга
бўлади
1
.
Олим
Н
.
Д
.
Егоров
ҳам
битим
шартларининг
юқорида
қайд
этилган
3
гуруҳининг
назарда
тутилган
.
Н
.
Д
.
Егоровнинг
фикрича
битимда
ифода
қилинган
барча
ҳолатлар
императив
хусусиятга
эга
бўлиб
,
агар
-
да
тарафлар
битим
тузишга
келишса
ундай
ҳолда
би
-
тимда
қайд
этилган
барча
шартларга
рози
эканликла
-
ри
тушунилади
2
.
Битим
шарти
битимнинг
таркибий
қисми
ҳисобланади
.
О
.
С
.
Иоффе
,
И
.
Б
.
Новицкий
,
Н
.
О
.
Егоров
ва
бошқалар
оддий
шартларнинг
моҳиятини
очиб
бериш
-
га
ҳаракат
қилишган
.
Ушбу
оддий
шартларни
3
гуруҳга
бўлишган
.
Битим
шартларининг
3
гуруҳга
бўлиниши
О
.
С
.
Иоффе
ва
И
.
Б
.
Новицкий
томонидан
ўрганилган
.
Иоффенинг
таъкидлашича
,
оддий
шартларнинг
бўлиши
ёки
бўлмаслиги
битим
тузилишига
таъсир
қилмайди
ва
уларни
битимда
ифода
этиш
шарт
эмас
.
Шунингдек
,
тасодифий
шартлар
ҳам
битим
тузишда
муҳим
аҳамиятга
эга
эмас
.
Агар
оддий
шартлар
қонун
билан
белгиланган
бўлса
,
у
ҳолда
тасодифий
шартлар
1
Иоффе
О
.
С
.
Советское
гражданское
право
.
Т
.1.
М
.:
Юриди
-
ческая
литература
, 1969.
С
. 428.
2
Ўша
жойда
.
С
. 429.
ҲАЛҚАРО
ҲУҚУҚИЙ
МУНОСАБАТЛАР
♦
INTERNATIONAL LEGAL RELATIONS
♦
МЕЖДУНАРОДНЫЕ
ПРАВОВЫЕ
ОТНОШЕНИЯ
2008
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
53
ҳам
битимда
акс
эттириш
орқали
улар
юридик
аҳамиятга
эга
бўлади
1
.
И
.
Б
.
Новицкий
эса
мавжудли
шартлардан
ташқари
битимларда
ифода
қилинган
бандлар
(
пунктлар
)
дис
-
позитив
норма
сифатида
намоён
бўлади
,
деб
таъкид
-
лаган
.
Шунингдек
битимда
тасодифий
пунктлар
ҳам
мавжуд
бўлиб
,
ҳам
асосий
ҳам
одий
қисимларга
кир
-
майди
фақатгина
томонларнинг
келишувига
кўра
қўлланилади
2
.
О
.
С
.
Иоффе
,
И
.
Б
.
Новицкий
,
Н
.
Д
.
Егоров
ва
бошқалар
оддий
шартларнинг
моҳиятини
очиб
бериш
-
га
ҳаракат
қилишган
.
Ушбу
оддий
шартларнинг
моҳиятини
очиб
беришда
императив
нормалар
оддий
шартлар
таркибига
кирадими
ёки
кирмайдими
деган
савол
вужудга
келади
.
Бу
борада
В
.
И
.
Кофманнинг
фикрича
императив
норма
ҳолатлари
оддий
шартлар
-
га
кирмасдан
балки
мавжуд
шартлар
таркибига
кира
-
ди
3
.
О
.
С
.
Иоффенинг
таъкидлашича
мавжудли
шарт
-
ларнинг
ўзига
хос
хусусияти
шундаки
тарафларнинг
ўзаро
келишуви
билан
ушбу
шарт
амалга
оширилади
ва
бевосита
битимда
ифода
қилинади
,
аксинча
битим
тузилмаган
ҳисобланади
4
.
Р
.
О
.
Халфинанинг
фикрича
императив
нормалар
битим
шартлари
таркибига
кирмайди
,
деган
фикрлари
-
га
қўшилган
ҳолда
шуни
қайд
этиш
лозимки
,
импера
-
тив
нормалар
битим
шартлари
чегарасида
бўлиши
керак
.
Битимда
диспозитив
нормалар
қатор
хусусият
-
ларга
эга
.
Диспозитив
нормалар
билан
императив
нормаларни
солиштирар
эканмиз
уларнинг
биринчиси
ўз
мазмунига
кўра
иккинчисига
етарли
вариантларни
етказиб
беради
.
Битим
тузилиш
пайтида
диспозитив
норма
агар
бошқа
ҳолатлар
назарда
тутилган
бўлмаса
шундай
абсалют
характерга
эгаки
,
худди
императив
нормалар
каби
.
Бундан
келиб
чиқадики
диспозитив
норма
императив
нормадан
то
маълум
бир
вақтгача
фарқланмайди
.
Қачонки
томонлар
шартномада
кўрсатилган
ҳолатлар
бўйича
шартнома
чегарасидан
ташқарига
бўлган
императив
норма
киритмасалар
5
.
Н
.
Д
..
Егоровнинг
фикрича
"
Мавжуд
шартларнинг
та
-
содифий
шартларидан
фарқи
шундаки
қачонки
ман
-
фаатдор
томон
ушбу
шартни
келишганлигини
талаб
қилганлигини
исботлаб
билса
бу
шартнома
тузилган
деб
ҳисобланмайди
.
Акс
ҳолда
шартнома
тасодифий
шартларсиз
тузилган
деб
ҳисобланади
".
Адабиётларда
баъзан
битим
шартларнинг
бошқа
турлари
ҳам
кўрсатиб
ўтилади
.
Бундай
анъанадан
қарашларини
Б
.
И
.
Пугинскийда
кўриш
мумкин
.
Мав
-
жудли
шарлардан
ташқари
олдиндан
ёзилган
инициа
-
тив
ва
ҳаволаки
шартларни
назарда
тутади
6
.
В
.
И
.
Кофман
ҳам
ушбу
масалага
тўхтаб
ўтган
.
Р
.
О
.
Халфина
ва
О
.
А
.
Кросавчиков
шундай
муал
-
лифлар
жумласига
кирадики
мавжуд
шартларни
ажра
-
тиш
усуллари
ва
уларнинг
аҳамияти
ҳақида
оригинал
фикрларни
берадилар
.
Масалан
,
Р
.
О
.
Халфинанинг
фикрича
"
Қонун
мажбурий
қўлланишидаги
шартларни
белгилайди
,
лекин
олиб
ташланмайди
.
Ушбу
шартлар
1
Ўша
жойда
.
С
. 428.
2
Брагинский
М
.
И
.,
Витрянский
В
.
В
.
Договорное
право
:
Общие
положения
.
М
.:
Статут
, 1997.
С
.240.
3
Иоффе
О
.
С
.
Кўрсат
.
Асар
. 425–420-
бетлар
.
4
Ўша
жойда
.
С
.459–460.
5
Брагинский
М
.
И
.,
Витрянский
В
.
В
.
Договорное
право
.
Обшие
положения
.
М
.:
Юридическая
литература
, 1998.
С
.242.
6
Пугинский
Б
.
И
.
Гражданское
право
.
Т
2.
М
.:
БЕК
, 1993.
С
.50–
51.
асосида
томонлар
битим
тузишга
эришадилар
"
7
.
Маълумки
фуқаролик
–
ҳуқуқий
битим
мазмунини
битим
иштирокчиларининг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларини
ташкил
қилади
.
Ташқи
иқтисодий
битимни
шакиллан
-
тириш
шартлари
қуйидаги
икки
ҳолатга
боғлиқ
:
Биринчидан
,
битим
мажбуриятларининг
қайси
ҳуқуқ
билан
тартибга
солиниши
,
яъни
Ўзбекистон
қонунчилиги
билан
-
ми
ёки
чет
эл
ҳамкори
мамлакати
-
нинг
ҳуқуқи
билан
.
Иккинчидан
,
қўлланадиган
қонун
сифатида
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
танланган
бўлса
шартноманинг
мазмуни
ИНКОТЕРМС
қоидалари
асосида
тузилади
.
Турли
малакатлардаги
импортчилар
ва
экспортчи
-
лар
учун
асосий
қийинчиликлар
қуйидаги
3
та
муаммо
асосида
келиб
чиқади
:
1-
битимга
нисбатан
қайси
мамлакат
ҳуқуқий
қўлланилишининг
ноаниқлиги
;
2-
чет
эл
ҳамкори
мамлакатининг
ҳуқуқ
тизими
,
ҳуқуқнинг
қўлланилиши
ҳақида
ва
савдо
амалиёти
ҳақида
маълумотнинг
етарли
емаслиги
;
3-
битта
терминнинг
турлича
шарҳланиши
.
Бу
муаммоларни
ҳал
қилиш
учун
Халқаро
савдо
палатаси
"
Инкотермос
"
ўз
тўпламларини
чиқаради
.
Унда
муҳим
халқаро
савдо
терминлари
шарҳланади
,
олди
-
сотди
ва
ташқи
иқтисодий
фаолият
қоидалари
берилади
.
Ҳозир
"
Инкотермос
"
нинг
2000
йилдаги
на
-
шри
амалда
қўлланилмоқда
.
Ташқи
иқтисодий
фаолият
битимлари
мазмунини
моделлаштиришда
"
Инкотермос
"
нинг
қандай
умумий
қоидалари
қўлланилади
деган
савол
туғилиши
мумкин
.
Бизнинг
назаримизда
унга
қуйидагича
жавоб
бериш
мумкин
:
Биринчидан
; "
Инкотермс
"
8
битта
мажбуриятларни
бажариш
процессида
юзага
келадиган
барча
масала
-
ларни
тартибга
солмайди
,
шунинг
учун
сотувчи
ва
со
-
тиб
олувчи
умумий
ва
махсус
савдо
одатларини
ва
денгиз
савдо
портлари
одатларини
қўлланишларини
аниқлаштиришга
мажбурдирлар
.
Ташқи
иқтисодий
би
-
тимдаги
мажбуриятларни
бажармаганлик
учун
жавоб
-
гарлик
махсус
тартибга
солиниш
керак
.
Иккинчидан
; "
Инкотермс
"
нинг
шартлари
шундай
ҳолатда
ташқи
иқтисодий
битимнинг
таркибий
қисми
ҳисобланадики
қачонки
улар
томонларга
бевосита
ёки
билвосита
тегишли
бўлса
.
Агар
қўлланадиган
давлат
ҳуқуқ
сифатида
Австрия
,
Франция
ёки
Германия
савдо
ҳуқуқи
танланган
бўлса
бундай
давлат
қонунчилигига
биноан
"
Инкотермс
"
қоидалари
,
агарда
битимда
мах
-
сус
гапириб
ўтилган
бўлса
,
қўлланилади
.
Шунинг
учун
битим
тузувчи
ҳамкорлари
"
Инкотермс
"
рахбарлигини
хохламасалар
бу
тўғрида
махсус
келишувга
эга
бўлишлари
керак
.
Учинчидан
; "
Инкотермс
"
қоидаларини
битим
маз
-
муни
сифатида
қабул
қилган
томонлар
ўз
хоҳишлари
ва
махсус
ҳолатлар
юзасидан
битимга
ўзгартириш
киритишлари
мумкин
.
Тўртинчидан
;
"
Инкотермс
"
қоидалари
ташиш
шартномаси
шартларига
тегишли
эмас
.
Ташиш
шарт
-
номаси
билан
боғлиқдир
.
Чунки
трансчегаравий
сав
-
до
операциялари
–
ташқи
савдо
битимларининг
муҳим
белгисидир
.
Ташқи
иқтисодий
битим
тузаётган
тижоратчилар
"
Инкотермс
"
қоидаларига
мурожаат
қилсалар
шуни
унитмасликлари
керакки
,
бу
қоидалар
фақат
битим
7
Ўша
жойда
. 50–51-
бетлар
.
8
Зокиров
И
.,
Оқюлов
О
.,
Баратов
М
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
:
савол
-
лар
ва
жавоблар
.
Т
.:
ТДЮИ
, 2003. 20–21-
бетлар
.
ҲАЛҚАРО
ҲУҚУҚИЙ
МУНОСАБАТЛАР
♦
INTERNATIONAL LEGAL RELATIONS
♦
МЕЖДУНАРОДНЫЕ
ПРАВОВЫЕ
ОТНОШЕНИЯ
2008
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
54
томонлари
(
сотувчи
ва
сотиб
олувчи
)
га
нисбатан
қўлланилиб
,
улар
ташувчи
бевосита
ҳам
билвосита
тегишли
эмас
.
Ташувчи
ўз
товар
етказиш
бўйича
ўз
мажбуриятларини
қандай
бажариш
уларнинг
транс
-
партировкаси
юкнинг
юридик
тақдири
қандай
бўлиши
масалалари
учун
жавоб
"
Инкотермс
"
дан
эмас
балки
халқаро
танспорт
қонунчилигидан
ёки
халқаро
ташиш
шартномасидан
қидириш
керак
.
Масалан
,
ФОБнинг
қоидалари
ёки
ФАСнинг
қоидалари
қўлланилиши
.
Шартномада
кўрсатилганидек
,
сотувчи
томонидан
ке
-
ма
бортида
ёки
кемадан
ташқарида
ё
бўлмаса
кемага
юкни
жойлаштирида
эркин
алмаштирилади
1
.
"
Инкотермс
"
таъсир
этиш
баъзиси
кўрсатмасининг
тугаши
юкни
транспартировка
қилиш
вақтида
олди
-
сотди
томонлари
ўртасидаги
таваккалга
қўлланилиши
билан
боғлиқ
.
Юкни
денгиз
орқали
ташишда
юкнинг
хавф
остида
қолиши
ёки
нобут
бўлишининг
транспар
-
тировка
шартлари
қўшимча
равишда
юк
ташиш
шарт
-
номаси
билан
тартибга
солинади
.
Шунингдек
,
нафақат
ташқи
,
балки
ички
савдода
ҳам
қўлланиладиган
"
Франко
-
завод
"
термини
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
У
сотувчига
фойдали
бўлиб
,
унга
минимум
мажбуриятларни
юклайди
.
"
Франко
-
завод
"
га
кўра
,
сотувчининг
ягона
мажбу
-
рияти
ўзининг
корхонасида
товарни
(
аиборида
,
покгау
-
зада
,
терминалида
)
сотиб
олувчига
топширишдир
,
яъни
сотиб
олувчи
ўз
хоҳиши
билан
шу
корхонадан
товарни
ўзи
олиб
кетиши
мумкин
.
Бундан
сотиб
олувчи
юкни
транспорт
воситасига
юклаш
мажбуриятини
олмайди
ва
уни
ташишда
фақат
сотиб
олувчининг
ўзи
жавобгар
бўлади
.
Ушбу
базис
ташқи
иқтисодий
битим
турларидан
бири
ҳисобланувчи
халқаро
олди
-
сотди
шартномаси
томон
-
ларга
нисбатан
қуйдагича
мажбуриятларни
белгилай
-
ди
.
Сотувчининг
мажбуриятлари
:
1.
Товарни
битим
шартларига
кўра
унинг
сифати
ва
ҳолатига
шикаст
етказмаган
ҳолда
етказиб
бериш
.
2.
Товарни
белгиланган
пунктда
сотиб
олувчининг
транспорт
воситасига
юклаб
,
шартномада
кўрсатилган
муддатда
етказиб
бериш
.
Амалиётда
товарнинг
сотиб
олувчи
эгалигига
ўтиш
вақтида
тўғрисидаги
масала
келиб
чиқади
.
Бунда
со
-
тувчи
сотиб
олувчи
учун
товарни
қабул
қилиб
олишда
товарнинг
сифатини
ва
миқдорини
текшириб
олишга
ташкилий
ва
ҳуқуқий
имкониятлар
яратиб
беради
.
Агар
сотиб
олувчи
транспортнинг
фрактони
тўлаган
бўлса
-
ю
,
лекин
сотувчининг
айби
билан
товарни
олиб
кетиш
имконияти
бўлмаса
,
масалан
,
омбор
аниқ
бўлса
ёки
омборчи
бўлмаса
,
завод
ҳудудига
кириш
учун
за
-
рурий
ҳужжатлар
расмийлаштирилмаган
бўлса
,
барча
харажатлар
сотувчига
юклатилади
.
1.
Ўз
ҳисобидан
товарни
қадоқлаш
.
Мисол
;
Рос
-
сиянинг
урал
корхоналаридан
бири
КНР
билан
химик
товар
етказиб
бериш
битимнинг
тузган
,
Урал
корхона
-
си
етказиб
берувчи
товарни
транспорт
воситасига
қадоқлаб
юклаб
берган
,
аммо
хитойликлар
бундан
қониқмасдан
товар
жойига
етиб
боргунча
шикастлан
-
маслиги
учун
қўшимча
қадоқланишини
талаб
қилган
.
Аммо
арбитраж
суди
уларнинг
даъвосини
қониқтирмаган
,
чунки
амалга
оширилиши
шарт
эмас
.
4.
Товарни
сифатини
текшириш
,
оғирлигини
ўлчаш
ва
ҳоказолар
бўйича
харажатларни
ўз
ҳисобидан
амалга
ошириш
.
1
Ҳамраев
С
.
С
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
:
Ўқув
қўлланма
.
Тош
-
кент
:
Адолат
, 2000. 41–42-
бетлар
.
5.
Товар
сотиб
олувчи
топширилгунга
қадар
барча
таваккалчиликларни
ўз
бўйнига
олиш
.
Сотиб
олувчининг
мажбуриятлари
:
1)
Товарни
қабул
қилиб
олиш
ва
товар
баҳосини
тўлаш
.
2)
Товар
сотиб
олувчининг
ўзига
ўтгандан
сўнг
барча
таваккалчиликларни
ўз
бўйнига
олиш
.
3)
Божхона
божи
ва
экспорт
солиқларини
тўлаш
.
Ташқи
савдо
битимининг
муҳим
жиҳати
-
унинг
ком
-
плекс
характери
яъни
битта
битимда
бир
неча
хўжалик
шартномаларининг
белгиларини
бирлашти
-
риш
ҳисобланади
.
Германиянинг
миллий
қонунчилигида
"
Битимнинг
умумий
қоидаларини
тартибга
солиувчи
"
қонуни
(1976
йил
9
декабр
)
га
биноан
битимда
қуйидаги
асосий
шартлар
мавжуд
бўлиши
керак
.
1)
Битим
тузишнинг
барча
қоидалари
тартиблари
битим
тузишдан
олдин
келишиб
олинади
ва
белгила
-
нади
.
Битим
матнида
ажратиб
бўрсатилган
қоидалар
алоҳида
масалалар
битим
ёзилган
матннинг
шрифти
уни
босмадан
чиқариш
усули
қонун
учун
аҳамиятга
эга
эмас
.
2)
Агар
битим
шартлари
бевосита
томонларнинг
келишуви
асосида
белгиланса
битимнинг
умумий
шартлари
қўлланилмайди
.
3)
Битимнинг
умумий
шартлари
битим
тузилаётган
пайтда
унга
киритилади
.
4)
Агар
битимнинг
умумий
шартлари
ҳаммаси
ёки
маълум
қисми
ҳақиқий
эмас
деб
топилса
,
лекин
шарт
-
номага
қўйилмаса
ҳамма
битим
ҳақиқий
ҳисобланавермайди
2
.
Халқаро
тадбиркорлик
амалиётида
моддий
-
ашёвий
кўринишдаги
товарларнинг
олди
-
сотди
шартномаси
контракт
деб
номланади
.
Ушбу
контракт
ўзида
ташқи
савдо
битимидек
расмийлаштириладиган
тадбиркор
-
лик
ҳужжатини
акс
эттиради
.
Унга
кўра
сотувчининг
мажбурияти
маълум
мулкни
ҳақ
эвазига
сотиб
олувчи
-
га
топшириш
,
сотиб
олувчининг
мажбурияти
эса
то
-
варни
қабул
қилиб
олиб
,
белгиланган
пулни
тўлаш
,
ёки
томонларнинг
мажбуриятларини
товар
айрибошлаш
битимнинг
шартларини
бажаришдир
.
Ташқи
савдода
қўлланиладиган
контрактлар
пред
-
мети
ҳисобланган
товар
характери
,
битимнинг
моҳияти
,
томонларнинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
кон
-
трактнинг
бажарилишига
нисбатан
томонларнинг
маж
-
буриятларига
кўра
турли
шартларни
ўзида
ифодалай
-
ди
.
Контрактнинг
барча
шартларини
қуйидагича
клас
-
сификация
қилиш
мумкин
:
1)
Сотувчи
ва
сотиб
олувчи
мажбуриятлари
нуқтаи
назаридан
.
2)
Уларнинг
универсаллиги
нуқтаи
назаридан
.
Мажбуриятлар
нуқтаи
назаридан
контракт
шартла
-
ри
иккига
бўлинади
:
–
мажбурий
шартлар
;
–
қўшимча
шартлар
;
Мажбурий
шартларга
қуйидагилар
киради
:
1)
битим
иштирокчилари
бўлмиш
томонларнинг
номланиши
;
2)
контракт
предмети
;
3)
сифати
ва
миқдори
;
4)
етказиб
беришнинг
базис
шартлари
;
5)
баҳоси
;
6)
тўлаш
шартлари
;
2
Ян
Шапп
.
Основы
гражданского
право
Германии
.
М
.:
БЕК
,
1996.
С
. 276.
ҲАЛҚАРО
ҲУҚУҚИЙ
МУНОСАБАТЛАР
♦
INTERNATIONAL LEGAL RELATIONS
♦
МЕЖДУНАРОДНЫЕ
ПРАВОВЫЕ
ОТНОШЕНИЯ
2008
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
55
7)
санкциялар
ва
рекламациялар
;
8)
томонларнинг
юридик
манзили
ва
имзоси
.
Қўшимча
(
тўлдирувчи
)
шартларга
қуйидагилар
киради
:
–
товарнинг
топширилиши
,
қабул
қилиниши
;
–
страховка
(
суғурталаш
);
–
ташиш
ҳужжатлари
;
–
кафолатлар
;
–
қадоқлаш
ва
маркировка
;
–
форс
-
можар
ҳолатлари
;
–
Арбитраж
;
–
бошқа
шартлар
.
Мажбурий
шартлар
деб
номланишига
сабаб
,
то
-
монлардан
бири
ушбу
шартларни
бажармаса
,
бошқа
тараф
контрактни
бекор
қилиб
,
келтирилган
зарарни
қоплашни
талаб
қилиш
ҳуқуқига
эга
бўлади
.
Қўшимча
ёки
мавхум
шартларга
кўра
,
томонлардан
бири
ушбу
шартларни
бузган
тақдирда
бошқа
тараф
битимни
бекор
қилишга
ҳақли
эмас
,
балки
агар
кон
-
тракт
шартларидан
назарда
тутилган
бўлса
мажбури
-
ятларнинг
бажарилишини
талаб
қилиш
ва
жарима
со
-
лиш
назарда
тутилган
санкцияларни
тўлашга
ҳақли
.
Унверсаллик
нуқтаи
назаридан
контракт
шартлари
иккига
бўлинади
:
1)
индивидуал
шартлар
;
2)
универсал
шартлар
.
Индивидуал
шартларга
қуйидагилар
киради
:
–
преамбулада
томонларнинг
номланиши
;
–
контракт
предмети
;
–
товар
сифати
;
–
товар
миқдори
;
–
товар
баҳоси
;
–
етказиб
бериш
муддатлари
;
–
томонларнинг
юридик
манзили
ва
имзоси
;
Универсал
шартларга
қуйидагилар
киради
:
–
товарни
топшириш
-
қабул
қилиш
;
–
ташишнинг
бизнес
шартлари
;
–
тўловни
амалга
ошириш
шартлари
;
–
қадоқлаш
ва
маркировка
;
–
кафолатлар
;
–
санкция
ва
рекламациялар
;
–
форс
-
мажор
ҳолатлари
;
–
Арбитраж
.
Контрак
тузилаётганда
контракт
давлатидаги
савдо
одатларини
ҳам
эътиборга
олиш
зарур
.
Чунки
булар
томонлар
ўртасида
низо
келиб
чиққанда
уни
ҳал
қилишда
аҳамият
касб
этади
1
.
Бундай
савдо
одатлари
одатда
биржа
қоидаларига
баён
қилинади
.
Савдо
одатлари
деганда
,
халқаро
савдо
аҳамияти
билан
мураккаблашган
,
бир
-
бирига
ўхшаш
,
умумэъти
-
роф
этилган
қоидалар
тушунилади
.
Бу
қоидалар
ўзига
тегишлигига
қараб
аниқ
ва
маълум
ҳолатларни
акс
эттиради
2
.
Савдо
одатларининг
роли
ва
аҳамияти
шундаки
,
агар
(
экспорт
)
ташқи
иқтисодий
битимларнинг
бирор
бир
пунктида
тушунмовчилик
ёки
ноаниқлик
бўлса
,
ёки
бирор
бир
банди
умуман
мавжуд
бўлмаса
(
қайсики
ушбу
банд
бўлиши
шарт
бўлса
),
бундай
ҳолда
тараф
-
лар
ҳалқаро
савдо
одатига
мурожаат
қиладилар
.
Битимда
барча
шартларни
тўлиқ
,
етарли
ва
аниқ
расмийлаштириш
шартдир
.
Амалиётдан
маълумки
,
би
-
1
Гринько
И
.
С
.
Внешнеторговые
сделки
.
М
.:
Орион
, 1994.
С
.46–48.
2
Бобоев
Ҳ
.
Б
.,
Рустамбоев
М
.
Х
.,
Оқюлов
О
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
.
Т
.:
Иқтисодиёт
ва
ҳуқуқ
дунёси
нашриёт
уйи
, 2002. 46–
47-
бетлар
.
тим
тузаётганда
уни
бажараётганда
юзага
келиши
мум
-
кин
бўлган
масалаларнинг
барчасини
ҳал
қилиб
,
битим
-
да
назарда
тутиш
мумкин
эмас
.
Ҳар
бир
битим
тузила
-
ётганда
,
унда
ўзига
хос
хусусиятлари
акс
эттирилади
.
Товарлар
олди
-
сотди
бўйича
халқаро
шартномалар
тўғрисида
БМТ
нинг
Конвенцияси
(AICONF,97/18 Annex
I)
мавжуд
бўлиб
,
унда
Конвенциянинг
қўлланиш
доира
-
си
,
умумий
ҳолатлар
,
шартнома
тузиш
тартиби
,
сотув
-
чи
ва
сотиб
олувчининг
мажбуриятлари
,
шартнома
шартлари
сотувчи
ёки
сотиб
олувчи
томонидан
бузил
-
ганда
,
иккинчи
томоннинг
ҳуқуқий
ҳимоя
воситаси
,
та
-
ваккалчилик
,
якнловчи
ҳолатлар
ўз
ифодасини
топган
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
характеризует
поня
-
тие
и
сущность
внешнеэкономических
сделок
.
В
основной
части
статьи
всесторонне
рассматри
-
ваются
права
и
обязанности
сторон
по
внешнеэконо
-
мическим
сделкам
.
В
заключении
автор
приходит
к
выводу
,
что
на
ос
-
нове
положительного
зарубежного
опыта
и
междуна
-
родных
договоров
следует
развивать
и
совершенство
-
вать
национальные
нормы
,
регулирующие
правоотно
-
шения
,
связанные
с
внешнеэкономическими
сделками
.
Abstract
In the introductory part of the article the author charac-
terizes concept and essence of the external economic
transactions.
In the basic part of the article the rights and duties of
the parties under the external economic transactions are
comprehensively considered.
In the conclusion the author comes to opinion, that on
the basis of positive foreign experience and the interna-
tional contracts it is necessary to develop and improve the
national norms adjusting
правоотношения
, connected
with the external economic transactions.
