ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2008
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
37
С
.
С
.
Сафаров
ТДЮИ
тадқиқотчиси
ТОВАРЛАРНИНГ
ОЛДИ
-
СОТДИСИ
БЎЙИЧА
ХАЛҚАРО
ШАРТНОМАЛАРНИ
ТУЗИШ
БОСҚИЧЛАРИ
Шартнома
институти
шаклланган
даврда
уни
ту
-
зиш
учун
томонларнинг
бевосита
иштироки
талаб
қилинарди
.
Шартнома
фақатгина
,
биринчидан
, “
ишти
-
рок
этувчилар
орасида
”,
иккинчидан
, “
уларнинг
ўз
хоҳиш
-
иродаларини
бевосита
ифода
этишлари
”
1
орқали
тузиларди
.
Умуман
ҳуқуқда
шартнома
тузиш
жараёнининг
расмийлиги
ҳимоя
воситаларининг
қатъий
расмиятчилиги
билан
боғлиқ
эди
.
Бозор
иқтисодиётининг
ривожланиши
билан
расмий
талаблар
анча
юмшади
.
Шундай
қилиб
,
шартнома
тузиш
тўғрисидаги
таклиф
тижорат
вакилига
йўлланувчи
қоғозда
баён
этила
бошланди
,
у
эса
ўз
навбатида
ёзма
жавоб
юборарди
.
Бундай
тартиб
томонларни
шартнома
тузишда
бевосита
иштирок
этишдан
озод
этди
.
Алоқа
ва
ахборот
узатиш
техник
воситаларининг
такомиллашуви
бозорни
янада
равнақ
эттириш
мақсадида
қонунчилик
томонидан
томонларнинг
ўз
иродасини
янада
қулай
шаклларда
–
телефон
орқали
хабар
йўллаш
2
,
кейинроқ
телефакс
ва
компьютер
тармоқлар
3
орқали
ифодалаш
имкониятини
тан
олишни
тақозо
этди
.
Шундай
қилиб
қонунчилик
“
иштирок
этмовчи
шахслар
”
орасида
шартнома
тузиш
тартибини
ишлаб
чиқди
.
Ҳозирги
кунга
келиб
амалиётда
“
иштирок
этувчилар
орасида
”
ва
“
иштирок
этмовчи
шахслар
орасида
”
каби
шартнома
тузишнинг
иккала
усули
ҳам
қўлланилади
.
Бу
икки
усул
бўйича
шартнома
тузиш
механизмида
деярли
фарқ
йўқ
,
фақат
акцепт
учун
вақт
бундан
мустасно
(“
иштирок
этувчилар
орасида
”
шартнома
тузишда
офертада
акцепт
учун
муддат
кўрсатилмаган
бўлса
,
у
дарҳол
акцептланиши
лозим
).
Аммо
, “
иштирок
этмовчи
шахслар
орасида
”
шартнома
тузиш
жараёни
“
иштирок
этувчилар
орасида
”
шартнома
тузишга
нисбатан
айрим
саволлар
туғилиши
туфайли
бир
оз
мушкулдир
(
масалан
,
офертанинг
кучга
кириш
пайтини
,
акцепт
учун
муддат
белгилаш
,
акцептни
йўллаш
ва
олиш
вақти
аҳамиятини
белгилаш
,
акцептнинг
кечикиши
,
оферта
ва
акцептни
улар
олингунга
қадар
чақириб
олиш
имкониятини
мустаҳкамлаш
ва
ҳк
.).
Шартнома
тузиш
учун
икки
ёки
ундан
ортиқ
томонларнинг
хоҳиш
-
иродалари
мос
келиши
зарур
экан
, “
иштирок
этувчилар
орасида
”
ҳам
, “
иштирок
этмовчи
шахслар
орасида
”
ҳам
шартнома
тузиш
жараёнини
икки
босқичга
–
оферта
юборувчининг
шартнома
тузишда
ўз
хоҳиш
-
иродасини
ифода
этиши
ва
акцепт
(
офертани
қабул
қилиш
)
га
ажратиш
мумкин
4
.
Бироқ
,
айрим
тадқиқотчилар
шартнома
тузиш
жараёнини
уч
босқичга
ажратадилар
:
а
)
бир
томоннинг
1
Покровский
И
.
А
.
История
римского
права
.
СПб
., 1998.
С
.384.
2
Брагинский
М
.
И
.,
Витрянский
В
.
В
.
Договорное
право
:
Общие
положения
.
М
.:
Статут
, 1997.
С
.155.
3
Ҳозирга
келиб
электрон
почталар
орқали
шартномалар
тузишнинг
замонавий
қоидаларини
ўзида
мужассамлаштирган
қонун
бўлиб
Хитой
Халқ
Республикасининг
шартномалар
тўғрисидаги
қонуни
ҳисобланади
.
4
Иоффе
О
.
С
.
Советское
гражданское
право
(
курс
лекций
).
Л
.,
1958.
С
. 101;
его
же
:
Обязательственное
право
.
М
., 1975.
С
.
47;
Гражданское
право
:
Учебник
.
Ч
. 1 /
Под
ред
.
Ю
.
К
.
Толсто
-
го
,
А
.
Л
.
Сергеева
,
М
., 1996.
С
. 444.
оферта
юбориши
;
б
)
иккинчи
томоннинг
офертани
кўриб
чиқиши
ва
унинг
акцепти
;
в
)
офертани
юборган
томоннинг
акцептни
олиши
5
.
Шунингдек
,
жараённинг
бу
тарзда
босқичларга
ажратилиши
ҳамма
шартномаларга
тааллуқли
эмас
.
Бир
қанча
ҳолларда
шартномани
тузилган
деб
ҳисоблаш
учун
акцепт
қабул
қилинган
вақт
эмас
,
балки
шартнома
давлат
рўйхатидан
ўтган
пайт
ёки
шартнома
пердмети
тақдим
этилган
пайт
аҳамиятга
эга
бўлади
.
Масалан
,
инглиз
-
америка
ҳуқуқида
“
почта
қутиси
”
назарияси
амалда
бўлиб
,
шартнома
акцепт
олинган
пайт
эмас
,
балки
акцепт
юборилган
пайтдан
шартнома
тузилган
ҳисобланади
.
Буни
инобатга
олсак
юқоридаги
учинчи
босқич
ўз
аҳамиятини
йўқотади
.
Биз
тадқиқот
ишимизда
шартнома
тузиш
жараёнини
классик
тушунча
босқичларига
ажратишдан
узоқлашмаган
ҳолда
юқоридаги
икки
босқич
ўз
ичига
қайси
ҳолатларни
қамраб
олишини
чуқурроқ
ўрганишга
ҳаракат
қилдик
.
Оферта
ва
акцепт
алмашиш
йўли
билан
шартнома
тузишнинг
“
классик
”
тартибига
мурожаат
этишдан
олдин
,
шуни
таъкидлаш
лозимки
,
тузилаётган
шартномалар
сонининг
ошиши
ва
савдо
айланмасига
тобора
кўп
миқдорда
товарлар
жалб
этилиши
билан
томонлар
шартнома
тузишнинг
миллий
қонунчилик
,
шу
жумладан
ЎзР
Фуқаролик
кодексида
назарда
тутилганидан
қийинроқ
тартибини
афзал
кўришади
.
Яъни
,
шартнома
“
классик
”
тартиб
–
оферта
юборишдан
акцептнинг
шартнома
асосида
эмас
,
балки
томонлар
музокараларининг
кечишига
қараб
тузилади
.
Чунки
бунда
қайси
томон
оферта
юборувчи
ва
қайси
томон
уни
қабул
қилиб
олувчи
эканлигини
аниқлаб
олишнинг
имкони
бўлмайди
.
Музокара
деганда
,
томонларнинг
бевосита
учрашувларини
ҳамда
телефондаги
музокараларини
,
факс
,
электрон
почта
ва
ҳоказолар
орқали
лойиҳа
тўғрисидаги
хабарлар
шарҳларни
ҳам
назарда
тутилади
)
6
.
Шартнома
шартлари
хат
алмашиш
асосида
,
томонларнинг
бевосита
учрашуви
ҳамда
кўпинча
томонларнинг
вакиллари
ёзишмалари
асосида
белгиланади
.
Музокаралар
жараёнида
томонлар
шарнома
лойиҳасининг
айрим
бандларига
шарҳ
(
изоҳ
)
лар
тақдим
этишади
,
буни
доим
ҳам
шартнома
шартига
норозилик
ёки
янги
таҳрир
этиш
талаби
деб
баҳолаб
бўлмайди
.
Бу
шарҳ
(
изоҳ
)
юборувчининг
фикрини
баён
этади
,
холос
.
Шартнома
тузиш
жараёнининг
бу
тарздаги
музокаралар
билан
кечишини
на
“
иштирок
этувчилар
орасида
”
ва
на
“
иштирок
этмовчи
шахслар
орасида
”
шартнома
тузишга
киритиш
мумкин
.
Бундай
тартибга
умумий
ҳолатни
,
масалан
,
офертани
чақириб
олишни
жорий
этиб
бўлмайди
.
Чунки
шартнома
тузиш
жараёнида
қайси
томон
оферта
юборувчи
эканини
аниқлаш
мумкин
эмас
.
Шартнома
тузиш
жараёнидаги
музокаралар
ўз
таъсирига
эга
бўлиб
,
махсус
бошқарувчи
талаб
этиши
мумкин
бўлган
бир
қанча
муносабатларни
келтириб
чиқаради
.
Жумладан
,
сўнгги
пайтларда
анча
қийин
ва
“
қиммат
”
шартномаларни
тузиш
мақсадида
олиб
бориладиган
музокаралар
жараёнида
тарафларнинг
бир
бирларини
тушунишлари
анча
долзарб
масалага
айланиб
5
Витрянский
В
.
В
.
Комментарий
к
гл
.28
ГК
РФ
.
М
., 1995.
С
.403;
Денисов
С
.
А
.
О
порядке
заключения
договора
//
Актуальные
проблемы
гражданского
права
.
М
., 1998.
С
.246–247.
6
Цвайгерт
К
.,
Кетц
Х
.
Введение
в
сравнительное
правоведение
в
сфере
частного
права
.
Т
.2.
М
., 1998.
С
.65.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2008
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
38
бормоқда
.
Бундай
битимларнинг
ҳуқуқий
табиати
ва
имзолаш
оқибатлари
уларнинг
мақсади
,
мазмуни
ва
бошқа
кўплаб
омилларга
боғлиқ
бўлади
.
Шундай
қилиб
,
музокаралар
кечишига
қараб
шартнома
тузиш
тартиби
ўзига
хос
мустақил
усул
бўлиб
ҳисобланади
.
“
Классик
”
қарашлар
асосида
шартнома
тузишнинг
биринчи
босқичи
-
офертанинг
тушунчаси
ва
мазмунига
мурожаат
этишдан
олдин
,
оферт
ва
акцепт
шаклининг
шартнома
шакли
билан
ўзаро
муносабати
таҳлилига
эътибор
қаратиш
лозим
.
Шартнома
тузишдан
олдинги
жараёнларда
расмиятчилик
даражаси
анча
қисқартирилган
бўлашига
қарамасдан
,
айрим
маҳсулот
турларининг
айланишини
назоратдан
четда
қолдирмаслик
учун
қонунчилик
айрим
шартномаларга
тааллуқли
қатъий
расмий
талабларни
сақлаб
қолди
(
масалан
,
ерга
тааллуқли
шартномаларнинг
ёзма
шакли
нотариал
тасдиқланган
бўлиши
керак
).
Яна
бир
муҳим
белгилардан
бири
кўчмас
мулкка
оид
битимларнинг
давлат
рўйхатидан
ўтказилишидир
.
Бироқ
бу
талаблар
бевосита
шартномага
тааллуқли
бўлиб
,
томонларнинг
ўз
хоҳиш
-
иродасини
намоён
этиш
шакли
(
оферта
ва
акцепт
)
га
дахлдор
эмас
ва
бу
талабларнинг
бажарилишида
томонларнинг
бевосита
иштирок
этиши
ҳар
доим
ҳам
талаб
қилинмайди
1
.
Шу
билан
бирга
шартнома
шакли
,
оферта
ва
акцепт
шаклларига
қўйилувчи
талаблар
орасидаги
муносабатга
эътиборни
қаратиш
лозим
.
Кўпинча
меъёрий
ҳужжатларда
шартнома
қандай
шаклда
бўлиши
лозимлиги
мустаҳкамланади
,
оферта
ва
акцепт
шакллари
назарда
тутилмайди
.
Шунга
қарамай
шартнома
шакли
ҳамда
оферта
ва
акцепт
шакллари
ўзаро
боғлиқ
ҳисобланади
.
Бу
алоқа
шунчалар
узвийки
,
шартнома
шакли
тўғрисидаги
намунавий
шартлар
кўрпинча
томонлар
иродаси
ва
уни
ифода
этишга
оид
боб
ва
бўлимларни
ўз
ичига
олади
.
Шартнома
акцепт
олинган
(
юборилган
)
пайтдан
бошлаб
тузилган
ҳисобланар
экан
,
оферта
ва
акцепт
шакллари
шартнома
шакли
талабларига
жавоб
бериши
шарт
.
Шундай
қилиб
,
шартномани
шакллантирувчи
элементлар
(
оферта
ва
акцепт
)
шаклларининг
шартнома
шакли
билан
муносабатини
аниқлаш
жуда
муҳимдир
.
ЎзР
ФКнинг
366 –
моддасига
кўра
“
агар
шартнома
тузиш
тўғрисидаги
ёзма
таклиф
назарда
тутилган
тартибда
олинган
бўлса
,
шартноманинг
ёзма
шаклига
риоя
қилинган
ҳисобланади
.”
Шартнома
тузиш
жараёнида
расмиятчиликни
камайтириш
ҳозирда
долзарб
экан
,
бундай
чегаралашни
ўтказиш
анча
мушкул
.
Агар
амалда
офертага
таклиф
қилиш
(
номуайян
шахслар
доирасига
йўлланган
оферта
эмас
,
аммо
унга
яқинроқ
)
ёки
оферта
сўраш
(
муайян
томон
билан
шартнома
тузиш
имконининг
мавжуд
ёки
мавжуд
эмаслиги
)
намуналари
кўпаймоқда
.
Шу
билан
бирга
оферта
йўллаган
шахс
қайси
пайтдан
офертани
олган
шахс
билан
боғланиши
ва
ниҳоят
қачон
шартнома
тузилган
деб
ҳисобланишини
аниқлаш
учун
офертанинг
ўзидан
ажрата
олиш
керак
.
Масалан
,
А
томон
Б
томонга
муайян
маҳсулотни
сотиш
имконияти
тўғрисида
сўров
юборди
.
Қандай
ҳолатда
Б
томон
бу
ҳолатни
оферта
деб
ёхуд
қандай
ҳолатда
оферта
сўраш
деб
қабул
қилади
2
?
Ёки
айтайлик
,
А
томон
матбуотда
муайян
1
Брагинский
М
.
И
.,
Витрянский
В
.
В
.
Договорное
право
…
С
.162.
2
Говзе
Ф
.
И
.
Социалистический
гражданско
-
правовой
договор
.
М
., 1975 .
С
.86.
маҳсулот
турини
унга
мурожаат
этган
ҳар
қандай
шахсдан
сотиб
олишини
баён
қилди
.
Қайси
ҳолатда
эълонни
номуайян
шахслар
доирасига
йўлланган
оферта
деб
,
қайси
ҳолатда
эса
фақатгина
офертага
таклиф
этиш
деб
ҳисобланади
?
Қачон
А
томон
ўз
таклифи
билан
боғланади
ёхуд
қачон
ундан
воз
кечиши
мумкин
?
Саволга
жавобни
таклифнинг
ўзидан
,
томоннинг
шартнома
тузишга
бўлган
ҳохиш
–
иродасидан
излаш
керак
бўлади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
367
моддасига
кўра
“
бир
ёки
бир
неча
муайян
шахсга
юборилган
,
етарли
даражада
аниқ
бўлган
ва
уни
қабул
қиладиган
шахс
билан
шартнома
тузган
деб
ҳисоблаш
ниятини
ифода
этадиган
таклиф
оферта
дейилади
”.
Демак
,
офертага
иккита
жиҳат
асос
қилиб
олинади
.
Улар
: 1)
у
етарли
даражада
аниқ
бўлиши
; 2)
таклиф
киритган
шахснинг
ўзини
таклиф
йўлланган
шахс
билан
акцепт
ҳолатида
боғланган
деб
ҳисоблашнинг
акс
этиши
.
Таклифларга
қўйилувчи
бу
икки
талаб
барча
ҳуқуқий
тизимлар
учун
муҳим
ўринга
эга
.
3
Дарҳақиқат
,
шартнома
тузиш
ҳақидаги
таклифни
шакллантириш
учун
оферта
йўлланган
шахс
таклиф
киритган
шахс
у
билан
муайян
шартлар
асосида
шартнома
тузмоқчи
эканлигини
билиши
зарур
.
Таклифда
фақатгина
шартнома
тузиш
истаги
баён
этилса
-
ю
,
шартлар
кўрсатилмаса
,
у
оферта
ҳисобланмайди
.
Чунки
у
шунчаки
“
сиз
билан
шартнома
тузсам
,
бўладими
?”
деган
мурожаат
ҳисобланиб
,
таклиф
олувчи
шахс
юридик
муносабат
ўрнатиш
учун
тўлиқ
маълумотларга
эга
бўлмайди
.
Шунингдек
,
томоннинг
шартнома
тузишга
бўлган
хоҳиш
-
иродаси
акс
этмаган
,
аммо
барча
жиҳатлар
,
шартлар
баён
этилган
таклиф
ҳам
оферта
ҳисобланмайди
.
Шартнома
шартларини
назарда
тутмаган
акцепт
,
томонларнинг
шартнома
предметисиз
муносабат
ўрнатишга
“
келишиб
олиш
”
ларига
олиб
келади
.
Масалан
,
томонлар
муайян
маҳсулотни
келгусида
етказиб
бериш
тўғрисида
дастлабки
битим
тузишади
,
бунда
маҳсулот
ҳажми
,
нархи
,
ассортименти
келгусида
етказиладиган
маҳсулотга
қараб
белгиланишига
келишилади
.
Бу
энг
кўп
тарқалган
хато
бўлиб
4
,
дастлабки
келишувда
шартноманинг
аниқ
предмети
ноаниқ
бўлади
ва
бу
ҳолда
шартномани
тузилмаган
деб
топиш
хавфи
анча
юқори
бўлади
5
.
Шундай
қилиб
,
хоҳиш
-
ирода
ва
аниқ
мазмун
таклифнинг
асосий
жиҳатлари
бўлиб
ҳисобланади
,
улар
иккиси
офертани
вужудга
келтиради
6
.
Аммо
бу
тушунчалар
орасидаги
муносабат
турли
ҳуқуқ
тизимларида
турличадир
.
Айнан
“
хоҳиш
-
ирода
”
ва
“
аниқлик
”
муносабатини
таҳлил
этиб
,
замонавий
савдо
ҳуқуқини
расмиятчилик
асосида
тузилувчи
шартномалар
билан
равнақ
топтириш
ва
томонлар
орасида
келишувга
эришишни
белгиловчи
омил
сифатида
хоҳиш
–
ироданинг
биринчи
ўринга
чиқишига
эришиш
мумкин
.
Энг
янги
ҳуқуқий
актлардан
бири
бўлган
ва
савдо
ҳуқуқининг
келгусидаги
равнақига
сезиларли
таъсир
этувчи
“
халқаро
тижорат
(
коммерческий
)
3
Халфина
Р
.
О
.
Значение
о
сущности
договора
в
советском
социалистическом
гражданском
праве
.
М
., 1954.
С
.204–205.
4
Комаров
А
.
С
.
Принципы
международных
коммерческих
до
-
говоров
.
М
., 1996.
С
.32.
5
Кучер
А
.
Н
.
Оферта
как
стадия
заключения
предпринима
-
тельского
договора
//
Законодательство
. 2001.
№
5.
С
.46.
6
Брагинский
М
.
И
.,
Витрянский
В
.
В
.
Договорное
право
…
С
.194.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2008
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
39
шартномаларининг
принциплари
”
нинг
2.2-
моддасида
ҳам
таклифга
иккита
“
аниқлик
”
ва
“
хоҳиш
-
ирода
”
деб
талаб
қўйилади
1
.
Бундан
ташқари
Принципларнинг
2.12-
моддаси
“
сирпанувчи
”
(
скользящий
)
шартномаларнинг
мавжудлигини
ҳам
назарда
тутади
,
яъни
офертада
нафақат
мазмун
аниқ
бўлмаслиги
керак
,
балки
акцептдан
кейин
ҳам
мазмун
ўзгариши
мумкин
(
бошқа
қоидаларга
кўра
шартномани
ўзгартиргандан
кўра
)
2
.
Бундан
ташқари
Принципларнинг
2.14-
моддасига
кўра
агар
иккала
томонда
ҳам
шартнома
тузишга
бўлган
хоҳиш
-
ирода
намоён
бўлса
,
шартнома
шартлари
юзасидан
келишувга
эришилган
бўлмаса
ҳам
шартномани
ҳақиқий
эмас
деб
топишга
йўл
қўйилмайди
.
Демак
,
хоҳиш
-
ирода
ҳал
қилувчи
аҳамият
касб
этади
.
Ўз
навбатида
,
оферта
юборилган
шахснинг
уни
қабул
қилиши
,
шартномани
тузилган
ва
томонлар
орасида
ўзаро
тижорат
алоқаси
ўрнатилган
деб
ҳисоблаш
имконини
беради
,
аниқ
шартлар
эса
кейинроқ
ишлаб
чиқилади
.
Бундай
ёндашув
битимлар
тузиш
тезлигини
ошириш
ва
узоқ
давом
этувчи
музокараларда
вужудга
келувчи
тушунмовчиликларнинг
олдини
олишга
қаратилган
.
Худди
шундай
ёндашувни
америка
ҳуқуқида
ҳам
кузатиш
мумкин
:
АҚШнинг
“
Шартнома
ҳуқуқи
Иккинчи
жилди
” (
Второй
Свод
договорного
права
США
)
офертани
қуйидагича
изоҳлайди
: “
бир
томон
йўллаган
таклифдан
иккинчи
томон
жавоб
қайтариши
мумкинлигини
ва
бу
жавоб
шартнома
тузишга
асос
бўлишлигини
тушунса
бундай
таклиф
оферта
ҳисобланади
”.
Худди
шунингдек
АҚШнинг
Ягона
савдо
кодекси
(
Единый
торговый
кодекс
)
да
ҳам
хоҳиш
-
иродага
алоҳида
эътибор
қаратилган
.
Демак
,
Принципларда
ҳам
,
Америка
ҳуқуқида
ҳам
шартнома
тузишга
бўлган
хоҳиш
-
ирода
биринчи
ўринга
чиқарилади
,
аниқлик
эса
ундан
келиб
чиқиб
белгиланади
3
.
Нисбатан
қаттиқроқ
ёндашувни
Квебек
ФК
ва
РФ
ФКларида
кузатиш
мумкин
.
Улар
офертада
хоҳиш
-
ирода
ва
аниқлик
мустақил
аҳамиятга
эгалигини
ва
бу
иккилик
унинг
таркибида
албатта
мавжуд
бўлишини
илгари
суришади
.
ЎзР
ФК
367-
моддаси
ва
Квебек
ФК
1388-
моддаларига
кўра
офертада
тузилувчи
шартноманинг
намунавий
шартлари
кўрсатилиши
керак
,
яъни
оферта
юборувчи
шахс
нафақат
таклиф
билан
чиқиши
,
балки
тузиладиган
шартномага
мос
бўла
олувчи
шартлар
доирасини
ҳам
ишлаб
чиқиши
лозим
.
Бу
эса
агар
музокаралар
давомида
оферта
юборувчи
янги
шартларни
таклиф
қилса
,
у
ҳолда
бу
таклифлар
янги
оферта
ҳисобланади
.
Вена
конвенцияси
юқоридаги
ҳуқуқий
ҳужжатлардан
фарқли
равишда
шартноманинг
фақат
бир
тури
–
олди
-
сотди
шартномаларини
тартибга
солади
ва
унга
кўра
шартнома
тузиш
учун
қилинган
таклифда
маҳсулот
,
бевосита
ёки
билвосита
кўрсатилган
баҳо
ва
маҳсулот
миқдори
кўрсатилган
тақдирдагина
оферта
етарли
даражада
аниқ
ҳисобланади
.
Вена
конвенцияси
матнидан
келиб
чиқиб
айтиш
мумкинки
,
унда
таклифнинг
аниқлигига
кўпроқ
аҳамият
берилади
,
зеро
томонларнинг
хоҳиш
-
1
Новицкий
И
.
Б
.,
Лунц
Л
.
А
.
Общее
учение
об
обязательстве
.
М
., 1950.
С
.149.
2
Витрянский
В
.
В
.
Договор
купли
-
продажи
и
его
отдельные
виды
.
М
., 1999.
С
.18.
3
Комаров
А
.
С
.
Принципы
международных
коммерческих
до
-
говоров
.
М
., 1996.
С
.24.
иродасини
офертанинг
аниқлигига
қараб
белгиласа
бўлади
.
Масалан
,
агар
таклиф
аниқликнинг
барча
зарурий
элементларини
ўзида
тўла
мужассам
этса
,
уни
томонларнинг
шартнома
тузишга
бўлган
хоҳиш
-
иродаларини
ифода
этган
десак
бўлади
.
Шубҳасиз
,
шундай
ҳоллар
ҳам
борки
,
таклифнинг
аниқ
бўлишига
қарамай
,
у
томонларнинг
хоҳиш
-
иродасини
ифода
этмайди
,
балки
музокаралар
учун
таклиф
бўлади
холос
4
.
Бироқ
Вена
конвенцияси
“
аниқлик
борми
,
де
-
мак
хоҳиш
ҳам
бор
”
деган
презумпцияни
илгари
сура
-
ди
.
Вена
конвенцияси
14-
моддаси
лойиҳасини
муҳокама
қилиш
жараёнида
Норвегия
вакиллари
эътиборни
оферта
юборувчининг
хоҳиш
-
иродасига
қаратиш
лозимлигини
илгари
сурадилар
(
таклифнинг
оферта
эканлиги
оферта
юборувчининг
таклифни
ол
-
ган
шахс
билан
боғланган
бўлишга
бўлган
хоҳишига
қараб
белгилаш
керак
,
аниқлик
эса
қўшимча
фактор
бўлиб
хизмат
қилиши
керак
5
),
яъни
Принциплар
ва
америка
ҳуқуқи
бўйича
ёндашувни
таклиф
қилдилар
.
Бироқ
муҳокамалар
натижасида
юқоридаги
фикрга
зид
бўлган
мазмундаги
модда
варианти
қабул
қилинади
ва
презумпция
белгиланади
.
Шартнома
тузишга
бўлган
хоҳишни
аниқлаш
,
уни
талқин
этиш
қоидалари
Вена
конвенцияси
1-
моддасида
белгиланган
:
“
Томонларнинг
хоҳиш
-
иродасини
аниқлашда
барча
ҳолатларни
,
жумладан
,
томонларнинг
музокаралари
,
уларнинг
ўзаро
муносабатларда
ўрнатган
ҳар
қандай
тажрибалари
,
одатлар
ва
навбатдаги
ҳаракатларини
инобатга
олиш
зарур
.”
Томоннинг
хоҳиш
-
иродасини
таклиф
матнига
қараб
белгиласа
бўлади
.
Таклиф
матни
томоннинг
ўзини
иккинчи
томон
билан
боғланган
бўлишга
бўлган
хоҳишини
аниқ
ифода
этади
(
масалан
, “
Сизга
биз
билан
шартнома
тузиш
имкониятини
қуйидаги
шартлар
асосида
кўриб
чиқишни
таклиф
этамиз
.
Сизнинг
келтирилган
шартларга
розилигигингиз
ушбу
ҳужжатни
имзолаш
йўли
билан
ёки
бошқа
усулда
намоён
бўлса
,
шартнома
тузилганини
билдиради
.”)
Агар
матнда
хоҳиш
-
ирода
аниқ
ифодаланмаса
,
оферта
шартларининг
аниқлигига
эътибор
қаратиш
лозим
.
Таклиф
тузилажак
битимга
оид
барча
мавжуд
шартларни
ифода
этса
,
кўпчилик
ҳолларда
уни
йўллаган
шахснинг
шартнома
тузишга
бўлган
хоҳишини
билдиради
.
Бу
жиҳатни
томоннинг
келгусидаги
ҳаракати
,
томонлар
орасидаги
тажриба
ва
бошқа
қўшимча
жиҳатлар
билан
бирга
баҳолаш
лозим
.
Агар
томонлар
орасида
азалдан
мавжуд
тажрибага
асосан
юборилган
хатни
унда
хоҳиш
кўринмасада
оферта
сифатида
қабул
қилиш
русум
бўлган
бўлса
,
берилган
асосида
шартнома
тузишга
бўлган
хоҳиш
-
ирода
кўрсатилмаса
ҳам
,
бу
хат
оферта
сифатида
баҳоланади
(
музокараларга
таклиф
этишдан
фарқли
равишда
).
Таклифда
хоҳиш
-
ироданинг
аниқ
мавжудлиги
ҳисоб
рақамининг
кўрсатилишини
билдиради
6
.
Шахс
шартнома
тузишни
таклиф
қилар
экан
,
маълум
шартлар
асосидаги
шартномавий
муносабатни
назарда
тутади
.
Бошқача
айтганда
,
оферта
шундай
тузилиши
керакки
,
унга
розилик
шартнома
тузишга
ва
амалда
рўёбга
чиқишига
олиб
келсин
.
Яъни
,
у
розилик
билдирилган
тақдирда
шартнома
тузилган
деб
ҳисоблаш
мумкин
бўлган
муҳим
шартларни
ифода
этиши
лозим
,
бошқа
шартлар
эса
кейинчалик
тегишли
ҳуқуқ
ёки
одат
бўйича
4
Кучер
А
.
Н
.
Оферта
…
С
.53.
5
Комаров
А
.
С
.
Ўша
манба
. 32-
б
.
6
Витрянский
В
.
В
.
Договор
купли
-
продажи
…
С
.21.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2008
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
40
белгиланади
.
Юқорида
таъкидланганидек
,
турли
давлатлар
ҳуқуқий
тизимларида
офертанинг
аниқлигига
оид
икки
хил
ёндашув
мавжуд
:
а
)
офертанинг
аниқлиги
ҳар
бир
алоҳида
ҳолатга
нисбатан
аниқланади
(
АҚШ
,
Норвегия
,
Принциплар
);
б
)
тузилажак
шартноманинг
мавжуд
бўлиши
мумкин
бўлган
барча
муҳим
шартларнинг
келтирилиши
(
Квебек
,
РФ
).
Вена
конвенцияси
олди
-
сотди
шартномаларини
тартибга
солар
экан
,
эътиборни
таклиф
оферта
ҳисобланиши
учун
унда
шартнома
предмети
(
маҳсулот
),
унинг
миқдори
ва
баҳоси
бевосита
кўрсатилиши
лозимлигига
қаратади
.
Шартноманинг
предмети
ҳамма
ҳуқуқий
тизимларда
ҳам
асосий
шартлардан
бири
ҳисобланади
.
Бундан
ташқари
шартнома
предметини
унинг
ягона
ажралмас
қисми
сифатида
баҳолаш
лозим
.
Шу
сабабли
бу
ҳолатда
томонлар
олди
-
сотди
шартномаси
орқали
эгалик
ҳуқуқини
бершига
қаратилган
маҳсулот
шартноманинг
предмети
ҳисобланади
1
.
В
.
В
.
Витрянский
шартнома
предмети
сифатида
мажбур
томон
амалга
ошириш
(
ёки
улардан
тийилиши
)
лозим
бўлган
ҳаракат
(
ҳаракатсизлик
)
ни
кўрсатади
.
Олди
-
сотди
шартномасининг
предмети
сифатида
сотувчининг
маҳсулотни
сотиб
олувчига
топшириш
ҳаракатлари
ва
ўз
навбатида
сотиб
олувчининг
бу
маҳсулотни
белгиланган
баҳода
қабул
қилиш
ҳаракатлари
намоён
бўлади
2
.
Шартнома
предметини
бу
тарзда
баҳолаш
бизнингча
анчагина
кенгайтириб
юборилган
.
Чунки
бунда
dare (
бермоқ
,
аниқроғи
мулк
ҳуқуқини
бермоқ
)
ва
facere (
Бирон
бир
ҳаракатни
бажаришдан
тийилиб
турмоқ
)
турларида
шартномалар
предметларининг
аралашиб
кетиши
кузатилади
, dare
туридаги
шартномаларнинг
предметини
ўзга
шахс
эгалигига
берилувчи
мулк
ёхуд
маҳсулот
ташкил
этса
,
facere
туридаги
шартноманинг
бажарилиши
ёки
бажарилишидан
тийилиши
лозим
бўлган
ҳаракат
ташкил
этади
.
Бундан
ташқари
юқоридаги
фикр
асосида
шартноманинг
барча
шартларини
офертада
кўрсатилиши
лозим
бўлган
муҳим
шартларга
киритишга
тўғри
келади
.
Бу
ёндашув
фақатгина
шартнома
тузилгач
барча
муҳим
шартлар
мақомини
олиши
билан
ўз
тасдиғини
топади
3
.
Бироқ
шартнома
тузилаётган
босқичда
бу
ёндашув
тўғри
эмас
,
нафақат
бевосита
маҳсулотга
оид
шартлар
,
балки
томонлар
мажбуриятларининг
бажарилишига
оид
барча
шартлар
муҳим
аҳамиятга
эга
.
Шартномада
миқдор
ва
баҳо
аниқ
кўрсатилмаса
-
да
маҳсулот
аниқ
кўрсатилиши
лозим
.
Шартнома
тузиш
таклифида
товар
унинг
хусусиятига
қараб
,
турлича
кўрсатилади
.
Маҳсулот
қанча
оддий
бўлса
,
унинг
таърифи
шунча
камроқ
бўлади
(
масалан
,
сабзавотларда
улар
нави
(
сорти
)
нинг
кўрсатилиши
кифоя
),
маҳсулот
қанча
мураккаб
бўлса
,
унинг
таърифи
шунчалар
кўп
ва
мураккаб
бўлади
(
мураккаб
техник
қурилмалар
).
Маҳсулот
хусусияти
ва
таърифининг
тўлиқ
кўрсатилмаслиги
,
таклиф
олган
томонни
таклиф
предметини
аниқлашда
ва
ўз
жавобини
қайтаришда
қийинчилик
туғдиради
4
.
Вена
конвенцияси
14-
моддаси
маҳсулот
миқдори
ва
баҳоси
офертада
маҳсулот
билан
биргаликда
кўрсатилиши
шарт
бўлган
алоҳида
жиҳат
эканлигини
1
Ўша
жойда
. 23-
б
.
2
Ўша
жойда
. 27-
б
.
3
Ўша
жойда
.29-
б
.
4
Кучер
А
.
Н
.
Оферта
…
С
.57.
илгари
суради
.
Демак
,
Вена
конвенциясига
кўра
,
маҳсулот
деганда
унинг
номигина
тушунилади
холос
,
унинг
миқдори
,
сифати
,
баҳоси
ва
ҳоказолар
шартноманинг
алоҳида
шартлари
ҳисобланади
.
Вена
конвенцияси
классик
ёндашув
сингари
шартнома
предмети
деганда
сотишга
дахлдор
маҳсулотни
на
-
зарда
тутади
5
.
Маҳсулот
тўғрисида
анча
кенг
тушунча
ЎзР
ФК
387-
моддасида
мустаҳкамланган
.
Унга
кўра
агар
шартнома
товарнинг
номи
ва
миқдорини
аниқлаш
имконини
берса
,
товар
тўғрисидаги
олди
-
сотди
шартномасининг
шарти
келишилган
ҳисобланади
.
Шундай
қилиб
Вена
конвенциясидан
фарқли
равишда
,
ЎзР
ФКда
товар
миқдори
олди
-
сотди
шартномасининг
муҳим
шарти
ҳисобланади
.
Таҳлил
қилинаётган
бошқа
норматив
ҳужжатлар
офертада
кўрсатилиши
лозим
бўлган
“
муҳим
”
шартлар
тушунчасини
шарҳламайди
(
унга
изоҳ
бермайди
) (
Квебек
ФК
,
Принциплар
).
Вена
конвенциясида
бу
тушунча
анча
кенг
баён
этилади
ва
томонларнинг
уни
қўллашда
тушунмовчиликларга
йўл
қўйишларининг
олдини
олади
ҳамда
офертанинг
ўзидаёқ
барча
муҳим
шартлар
кўрсатилишини
тақозо
этади
.
Бундай
қатъий
талаб
Вена
конвенцияси
14-
моддаси
лойиҳасининг
муҳокамасида
кўпчилик
давлат
вакилларининг
норозилигига
сабаб
бўлганди
.
Бундай
баҳс
офертада
товар
миқдори
,
баҳоси
бевосита
ёки
билвосита
кўрсатилиши
лозимлиги
юзасидан
келиб
чиқанди
.
Буюк
Британия
вакиллари
бундай
тартибни
Вена
конвенцияси
14-
моддаси
матнидан
олиб
таш
-
лашни
таклиф
қилишганди
.
Уларнинг
фикрича
бу
талаб
томонларни
шартнома
тузилгач
бир
-
бирига
мустаҳкамбоғлар
экан
.
Бундан
ташқари
кўпчилик
шартномаларда
маҳсулот
миқдори
ва
баҳоси
унчалик
катта
аҳамиятга
эга
ҳисобланмайди
.
Маҳсулотни
ўз
вақтида
етказиб
бериш
,
етказиб
бериш
шартлари
биринчи
ўринда
туради
,
маҳсулот
нархини
эса
аниқлаш
учун
қийин
бўлмайди
.
Бундай
таклифни
АҚШ
,
Норвегия
,
Австрия
ва
бошқа
давлат
вакиллари
йўқлаб
чиқишганди
,
аммо
натижа
овоз
бериш
йўли
билан
аниқланганда
Буюк
Британия
вакилларининг
фикрини
17
давлат
вакиллари
маъқуллашган
,
қаршилар
сони
эса
22
тани
ташкил
қилган
6
.
Юқорида
қайд
этилган
ҳолатлар
шундан
далолат
берадики
,
товарларнинг
олди
-
сотдиси
бўйича
халқаро
шартномаларни
тузишга
оид
қоидалар
биргина
давлатларнинг
ички
қонунчилигини
такомиллаштириш
билан
чекланмасдан
,
балки
халқаро
доирада
амал
қилувчи
Конвенциялар
доирасида
ҳам
янада
такомиллаштирилиши
зарур
ҳисобланади
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
характеризует
поня
-
тие
международных
контрактов
.
В
основной
части
рассматриваются
вопросы
за
-
ключения
международных
договоров
по
купле
-
продаже
товаров
.
В
заключении
автор
приходит
к
выводу
,
что
сле
-
дует
развивать
национальное
законодательство
в
рас
-
сматриваемой
сфере
на
основе
международных
норм
.
5
Роэенберг
М
.
Г
.
Заключение
договора
международной
купли
-
продажи
товаров
.
М
., 1991.
С
. 9–10.
6
Ўша
жойда
.
С
.11.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2008
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
41
Abstract
In the introductory part of the article the author char-
acterizes concept of the international contracts.
In the basic part questions of the conclusion of the in-
ternational contracts on sale and purchase of the goods
are considered.
In the conclusion the author comes to opinion, that it
is necessary to develop the national legislation in consid-
ered sphere on the basis of the international norms.
Д
.
Умархонова
ТДЮИ
аспиранти
ХАЛҚАРО
ҲУҚУҚДА
ЭКСТРАДИЦИЯ
ҲАҚИДА
Экстрадиция
халқаро
ҳуқуқнинг
замонавий
шароитда
мунтазам
ўзгариб
,
ривожланиб
бораётган
институтлари
қаторига
киради
.
Унинг
ривожланишига
халқаро
интеграция
жараёнларининг
чуқурлашиши
,
бир
давлатдан
бошқа
давлатга
эркин
ўтиш
имкониятларининг
кенгайиши
ҳамда
трансмиллий
жиноятчиликнинг
янги
шаклларининг
пайдо
бўлиши
таъсир
кўрсатмоқда
.
Бу
жараёнлар
ўз
навбатида
бир
тарафдан
,
давлатлараро
,
халқаро
жиноятчиликка
қарши
кураш
бўйича
ҳамкорлик
қилиш
билан
боғлиқ
,
иккинчи
тарафдан
,
экстрадицияни
амалга
оширишда
инсон
ҳуқуқларини
таъминлаш
бўйича
мажбуриятларига
риоя
қилиш
билан
боғлиқ
зиддиятли
ҳолатларнинг
пайдо
бўлишига
сабаб
бўлмоқда
.
Экстрадициянинг
ривожланиш
ва
уни
қўллаш
жараёнида
шахс
ҳуқуқларининг
босқичма
-
босқич
таъминланишига
эътибор
қаратилган
бўлсада
,
инсон
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
ва
таъминлашнинг
институционал
механизмини
белгилашга
қаратилган
халқаро
стандартларни
ўзида
мужассам
этувчи
фундаментал
ҳужжатларнинг
қабул
қилиниши
мазкур
ҳуқуқий
институтнинг
тузилишига
бевосита
таъсир
кўрсатганлиги
шубхасиздир
1
.
Инсон
ҳуқуқларини
менсимаслик
ва
уни
поймол
этиш
,
инсоният
виждони
қийналадиган
шафқатсиз
ишлар
содир
этишига
олиб
келганини
,
кишилар
сўз
эркинлиги
ва
эътиқодига
эга
бўладиган
ҳамда
қўрқув
ва
муҳтожликдан
холи
шароитда
яшайдиган
дунёни
барпо
этиш
инсонларнинг
эзгу
интилишидир
,
деб
эълон
қилинганлигини
эътиборга
олиб
,
БМТнинг
Бош
Ассамблеяси
1948
йил
10
декабрь
куни
Инсон
ҳуқуқлари
умумжаҳон
декларациясини
қабул
қилган
.
2
Мазкур
Декларация
барча
халқлар
ва
давлатлар
қабул
қилиши
ва
бажаришга
интилиши
лозим
бўлган
вазифа
сифатида
эълон
қилинган
эди
.
Ушбу
тарихий
ҳужжатнинг
ишлаб
чиқилиши
ва
эълон
қилиниши
инсониятнинг
тақдирида
,
давлатларнинг
ички
ва
ташқи
сиёсатида
,
халқаро
ташкилотлар
,
сиёсий
партиялар
ва
ижтимоий
ташкилотларнинг
фаолиятида
муҳим
аҳамиятга
эга
бўлганлигини
биламиз
.
Бундан
ташқари
, 1950
йилдаги
Инсон
ҳуқуқлари
ва
асосий
эркинликларини
ҳимоя
қилиш
тўғрисидаги
Европа
Конвенцияси
, 1966
йилдаги
Фуқаролик
ва
сиёсий
ҳуқуқлар
тўғрисидаги
Халқаро
Пакт
, 1984
йил
10
декабрдаги
БМТнинг
қийноқ
,
бошқа
шафқатсиз
,
ғайриинсоний
ёки
қадр
-
қимматни
камситувчи
муносабат
ёки
жазолашга
қарши
Конвенция
каби
халқаро
-
ҳуқуқий
ҳужжатларнинг
жиноят
ишлари
бўйича
халқаро
ҳамкорликни
амалга
ошириш
ва
экстрадиция
қилиш
жараёнларида
инсон
ҳуқуқларининг
муҳофазаси
таъминланишига
йўналтирилганлигини
алоҳида
таъкидлаш
керак
.
Уларнинг
қабул
қилиниши
экстрадиция
жараёнининг
буткул
қайта
кўриб
чиқилишини
тақозо
этганлигини
тан
олиш
лозим
.
Бугунги
кунда
жаҳон
ҳамжамияти
ва
муайян
давлатларнинг
жиноятчиликка
қарши
кураш
ёки
жиноят
1
Қаранг
:
Сафаров
Н
.
А
.
Экстрадиция
в
международном
уголовном
праве
:
проблемы
теории
и
практики
.
М
.:
Вольтер
Клувер
, 2005.
2
Қаранг
:
Инсон
ҳуқуқлари
Умумжаҳон
Декларацияси
.
