КОРПОРАТИВ
ҲУҚУҚ
♦
CORPORATE LAW
♦
КОРПОРАТИВНОЕ
ПРАВО
2007
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
47
C.C.
Сафаров
ТДЮИ
тадқиқотчиси
ТАШҚИ
ИҚТИСОДИЙ
БИТИМНИНГ
ҲУҚУҚИЙ
МОҲИЯТИ
ҲАҚИДА
Фуқаролик
ҳуқуқи
ва
мажбуриятларини
вужудга
келтиришга
,
яъни
муайян
ҳуқуқий
натижага
эришишга
қаратилган
ҳаракатлар
битимлар
деб
ҳисобланади
.
Шундай
экан
,
битим
эрк
баённомаси
.
Бундай
эрк
тан
олинган
шаклида
,
усулда
баён
этилган
тақдирдагина
ҳуқуқий
аҳамият
касб
этади
.
Бундай
усул
эркни
билди
-
ришдан
,
изҳор
этишдан
,
баён
этишдан
иборатдир
.
Ўзининг
ушбу
хусусиятлари
билан
битимлар
ҳуқуқий
муносабатларни
вужудга
келтирувчи
ҳодисалардан
,
воқеалардан
фарқ
қилади
1
.
Битимлар
фуқаролик
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларни
ву
-
жудга
келиши
,
уларга
ўзгартиришлар
киритиш
,
уларни
бекор
қилиш
учун
асос
бўлади
.
Халқаро
муносабат
-
ларда
ташқи
иқтисодий
битимларни
юзага
келиш
асослари
унинг
предмети
билан
белгиланади
.
Халқаро
олди
-
сотди
шартномалари
бўйича
ташқи
иқтисодий
битим
предмети
бу
-
божхона
қийматига
эга
бўлган
товар
ҳисобланади
2
.
Товар
сифатида
индивидуал
-
аниқ
ашё
иштирок
этиши
лозим
.
Битим
шарти
бўйича
товар
ҳақидаги
шартнома
расмийлаштирилган
бўлиши
лозим
.
Бунда
товар
битимда
тўғридан
-
тўғри
кўрсатиши
ёки
унинг
миқ
-
дори
ва
номи
кўрсатилишининг
ўзи
кифоя
бўладиган
ҳолатларда
ҳам
юзага
келиши
мумкин
.
Масалан
,
то
-
монлар
битим
бўйича
қуйидагиларга
келишганлар
:
Вариант
1. "
Етказиб
берувчи
электр
плита
ва
қурит
-
гич
мосламаларини
нон
маҳсулотлар
ишлаб
чиқариш
учун
юқоридагиларнинг
ҳар
қайсидан
комплект
миқдо
-
рида
етказиб
беради
."
Вариант
2. "
Етказиб
берувчи
тегишли
таклиф
қилин
-
ган
техник
ҳужжатлар
асосида
битта
мини
-
нон
заводи
учун
керак
бўладиган
мосламаларни
етказиб
беради
".
Бундай
ҳолатда
,
бу
ерда
битим
предмети
юзасидан
келишиб
олинмаганлик
масаласи
келиб
чиқишини
кўришимиз
мумкин
.
Бу
ерда
битим
предмети
техник
ҳужжатларга
ҳавола
қилиниб
индивидуаллаштирилган
.
У
шартноманинг
ажралмас
қисми
ҳисобланади
.
Товар
миқдори
битта
завод
учун
кетадиган
мосламаларнинг
комплектацияси
билан
белгиланади
.
Етказиб
бериладиган
товарларнинг
номи
(
тури
,
маркаси
,
модели
,
ишлаб
чиқилган
йил
ва
бошқалар
)
тўлиқ
бўлиши
лозим
.
У
техник
документацияга
муво
-
фиқ
бўлиши
керак
.
Агарда
товарни
моҳиятини
ташқи
иқтисодий
битимда
етарли
даражада
,
қисқа
ёзишнинг
имкони
бўлса
, (
масалан
,
мураккаб
мослама
етказиб
берилганда
)
у
умумий
тарзда
баён
қилинади
.
Лекин
,
битимда
бундай
ҳолатдаги
шартноманинг
бир
қисми
ҳисобланган
техник
ҳужжатларга
мурожат
қилиш
ҳаво
-
ла
қилинади
.
Агарда
турли
хил
сифатдаги
характерга
ёки
кенг
ассартиментга
эга
бўлган
товарлар
етказиб
берилаётган
бўлса
,
бунда
тегишли
ташқи
иқтисодий
битимларга
илова
қилинган
ҳужжатларда
ўз
аксини
топган
бўлиши
лозим
.
Ташқи
иқтисодий
битимда
товарнинг
индивидуал
-
лигига
бўлган
талабни
бажариш
учун
,
ташқи
иқтисодий
битимда
товарнинг
сифати
ва
миқдори
юзасидан
те
-
гишли
ҳолатлар
белгиланиши
лозим
.
Бундай
ҳолатда
барча
қонун
нормалари
бир
хил
аҳамият
касб
этади
.
1
Раҳмонқулов
Ҳ
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
Кодек
-
сининг
биринчи
қисмига
умумий
тавсиф
ва
шарҳлар
.
Тошкент
:
Иқтисодиёт
ва
ҳуқуқ
дунёси
. 1997. 251-
б
.
2
Раҳмонқулов
Ҳ
.,
Зокиров
И
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
ҳуқуқи
. II-
қисм
.
Тошкент
:
Адолат
, 1999. 541-
б
.
Агарда
битимда
сотилган
товарнинг
миқдорини
аниқ
-
лаш
имкони
бўлса
,
у
тузилган
ҳисобланади
.
Товарнинг
сифатига
бўлган
талаб
унчалик
қатъий
эмас
.
Бунга
кўра
,
агарда
шартномада
товарнинг
сифатига
тегишли
қоидалар
киритилмаган
бўлса
,
унда
сотувчи
одатда
фойдаланиш
учун
,
мақсадга
мувофиқ
бўлган
товарни
сотиб
олувчига
топшириш
керак
.
Агарда
,
ташқи
иқти
-
содий
битимни
тузувчи
томонлар
тегишли
мулк
қандай
мақсадлар
учун
сотиб
олинаётганлигини
,
товарнинг
сифати
(
стандарт
ёки
техник
шартларда
,
намуна
бўйи
-
ча
,
кўрсатилган
шароитда
ва
бошқалар
)
белгиланган
ҳолларда
қайд
қилиб
ўтишлари
лозим
.
Бундай
ҳолат
-
да
,
сотувчи
ушбу
мақсадларда
фойдаланиш
учун
ҳақ
-
ли
бўлган
товарни
топширишга
мажбурдир
.
Агарда
бундай
натижага
эришилмаса
,
товарни
сифатини
аниқлаш
усули
ўзгартирилиши
лозим
.
Товарнинг
миқдорини
,
яъни
экспорт
учун
етказиб
берилаётган
товарнинг
сонини
аниқлаш
муҳим
аҳами
-
ятга
эга
.
Товарни
миқдорини
ҳисоб
-
китоб
қилишда
унинг
ўлчов
бирлигига
алоҳида
эътибор
бериш
керак
.
Чунки
жаҳон
амалиёти
шуни
кўрсатадики
,
бошқа
чет
элларда
Ўзбекистондагига
қараганда
бошқачароқ
ўлчов
бирликлари
ишлатилади
.
Айтайлик
,
темир
йўл
транспорт
воситаларида
то
-
варлар
етказиб
берилаётганда
,
кўпчилик
чет
элларда
қўлланилмайдиган
ўлчов
бирлиги
ҳисобланган
тонна
-
ларда
ўлчанади
.
Ҳамма
вақт
ҳам
экспорт
қилинаётган
товарнинг
миқдорига
таъсир
қилувчи
мавсумнинг
ўзига
хос
хусу
-
сиятлари
ҳам
эътиборга
олинавермайди
.
Агарда
,
ми
-
сол
тариқасида
айтадиган
бўлсак
,
қишда
юк
очиқ
мос
-
ламаларда
етказиб
берилаётган
бўлса
,
бундай
ҳол
-
ларда
нам
ўлчов
асбоблари
орқали
миқдорни
аниқ
-
лашга
тўғри
келади
.
Товар
миқдорини
параметр
билан
аниқлашда
камчиликларга
йўл
қўймаслик
мақсадида
,
Ўзбекистонлик
товар
етказиб
берувчилар
шартномада
шундай
шартларга
келишиши
керакки
,
яъни
бир
хил
ўлчовларни
қўллаши
,
масалан
,
ўрмон
маҳсулотларини
экспорт
қилувчи
кўпчилик
россияликлар
оддий
обьём
-
ни
ёки
темир
йўл
транспортида
юкланган
платформа
сонига
қараб
қўллайдилар
. (
Бу
пайтда
россия
ўлчов
мосламаларнинг
сифатли
ва
аниқлиги
кейинги
муам
-
мо
).
Ҳозирги
Финландия
Россияга
уларнинг
ўрмонлар
-
ига
нисбатан
энг
катта
экспортёр
ҳисобланиб
,
улар
ўрмон
маҳсулотларини
Архимед
қонуни
асосида
бел
-
гиланган
ўлчов
бирликлари
орқали
аниқлаш
назарда
тутилган
.
Бунда
ёғочли
вагон
сув
тўлдирилган
бас
-
сейнга
ташланади
ва
шу
орқали
унинг
оғирлиги
аниқ
-
ланади
.
Экспорт
ва
импорт
қилувчилар
ўртасида
бун
-
дай
масалани
ҳал
қилиш
20-30 %
ни
ташкил
қилади
.
Шартномада
,
албатта
,
етказиб
берилаётган
товар
-
нинг
қадоқланиши
ёки
таралари
миқдори
аниқ
қайд
қилиниши
лозим
.(
бунда
оғирлик
брутто
,
легал
оғирлик
нетто
деб
белгиланади
).
Ушбу
қоида
агарда
, "
Инко
-
термс
"
базислари
воситасида
ҳал
қилинмаган
тақдир
-
да
қўлланилади
.
Етказиб
берилаётган
товарнинг
сифатини
аниқлаш
-
ҳар
бир
экспорт
қилувчи
учун
алоҳида
аҳамият
касб
этиши
лозим
.
Кўпчилик
ҳолларда
импортёрлар
экс
-
портчилар
томонидан
юкланган
юкларни
сифати
юза
-
сидан
норозиликлар
келиб
чиқади
.
Импортёр
томони
-
дан
дискомтнинг
қабул
қилиниши
у
томонидан
товарга
ҳақ
тўланганлигини
билдиради
.
Бундай
ҳолатда
валю
-
тани
назорат
қилувчи
органларнинг
санкция
қўлаши
муҳим
аҳамият
касб
этади
3
.
Амалиёт
шуни
кўрсатадики
,
товарнинг
сифатига
бўлаган
талаблар
юзасидан
низолар
,
кўпинча
ташқи
3
Бублик
Б
.
Внешнеторговые
сделики
//
Хозяйство
и
право
.
М
.,
1998.
№
3.
КОРПОРАТИВ
ҲУҚУҚ
♦
CORPORATE LAW
♦
КОРПОРАТИВНОЕ
ПРАВО
2007
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
48
савдо
битимларини
тузишда
эътибор
қилинмаганлиги
-
дан
келиб
чиқади
.
Улар
орасида
энг
муҳими
–
бир
давлатнинг
сифатини
текшириш
методларининг
то
-
варлари
ва
ишлаб
чиқариш
технологияларини
адапта
-
ция
қилиш
ҳолатлари
ўзига
хос
экспорт
-
импорт
опера
-
циялари
орқали
амалга
оширилади
.
Бу
эса
бевосита
ҳар
бир
давлатдаги
стандарт
нормалари
масалан
,
ме
-
тални
экспортга
чиқариш
олдиндан
уни
миллий
стан
-
дартлар
орқали
текшириш
ўтказилади
.
Уни
текшириш
услуби
метални
қўйиш
даврида
аниқланиб
,
унинг
си
-
фати
белгиланади
.
Хорижий
мамлакатларда
метал
-
ларни
сифатини
назорат
қилувчи
координат
партияси
мавжуд
.
Бундай
ҳолатда
етказиб
берилаётган
товар
-
ларнинг
,
предметининг
сифатини
аниқлаш
параметр
-
лари
бир
-
бирига
тўғри
келмай
қолади
.
Товар
сифати
стандартлар
бўйича
белгиланади
.
Унинг
ўзига
хослиги
,
намунаси
дастлабки
кўздан
кечи
-
риш
ёки
дастлабки
анализ
шартларида
аниқланади
.
Импорт
қилинаётган
товарларнинг
асосида
қуйида
-
гилар
тасдиқланади
:
–
сифат
сертификати
-
мамлакатнинг
ваколатли
давлат
ташкилоти
томонидан
ҳар
бир
партия
товарга
бериладиган
,
зарур
ҳолатда
эса
нейтрал
ваколатли
ташкилот
,
яъни
сотувчининг
ҳисобидан
сотиб
олинув
-
чининг
талабига
кўра
берилиши
ҳам
мумкин
;
–
ветеринар
сертификат
-
мамлакатнинг
давлат
ветеринар
хизмати
томонидан
чақирилаётган
товар
учун
берилади
;
–
санитар
сертификат
.
Сифат
юзасидан
келиб
чиқадиган
низолар
ҳалқаро
муносабатларда
келиб
чиқмаслиги
учун
халқаро
ин
-
спекция
ташкилоти
томонидан
берилган
сертификати
асосида
ташқи
иқтисодий
битимларни
тузишлари
ло
-
зим
.
Ушбу
ташкилотнинг
ваколатхоналари
барча
дав
-
латларда
бўлиб
,
уларнинг
фикри
сифат
юзасидан
ни
-
зосиз
аргументдир
.
Ўзбекистон
Республикасида
қайси
товарлар
импорт
ва
экспорт
қилиниши
мумкинлигининг
ҳуқуқий
асоси
яратилган
.
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
1994
йил
25
март
163-
сонли
қарорига
1
кўра
.,
Ўзбе
-
кистон
Республикасига
киритилиши
таъқиқланган
предметлар
рўйхати
берилган
.
Унга
кўра
қуйидагилар
импорт
қилиниши
мумкин
эмас
:
печат
маҳсулотлари
,
қўлёзмалар
,
расмлар
,
фотосуратлар
,
фотоплёнкалар
,
кино
ва
аудио
маҳсулотлари
,
грамёзувлар
,
магнит
маълумотлар
ва
бошқа
печатлар
,
яратилган
овоз
ма
-
териаллари
,
давлат
ва
жамият
тузумига
қаратилган
подривлар
,
ҳамда
ҳудудий
яхлитлик
,
сиёсий
мустақил
-
лик
ва
давлат
суверинитетига
,
қарши
чиқишга
қаратил
-
ган
материаллар
,
уруш
,
терроризм
,
зўравонлик
,
мил
-
латчилик
,
диний
кўролмаслик
,
рацизм
,
ва
унинг
бошқа
турларини
(
шовинизм
,
анти
яшинизм
,
фашизм
),
шунин
-
гдек
,
порнографик
мазмундаги
асарларни
тарғиб
қи
-
лувчи
материаллар
2
.
Шунингдек
,
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
-
нинг
1994
йил
21
январь
фармонига
кўра
,
Экспорт
қи
-
линиши
тақиқланган
товарлар
рўйхати
берилган
(
Бун
-
да
МДҲ
мамлакатларига
чиқариш
истисно
).
Ушбу
фармонга
кўра
қуйидагилар
экспорт
қилиниши
мумкин
:
1.
Ун
,
давлат
ресурслари
асосидаги
шу
тарздаги
маҳсулотар
;
2.
Гўшт
;
3.
Ҳайвон
ёғи
;
1
Мирхаева
А
.
И
.
Законодательство
Республики
Узбекистан
о
внешнеэкономической
деятельности
//
Сборник
нормативных
актов
.
Ташкент
:
Шарк
, 1995.
С
. 86–99.
2
Мирхаева
А
.
И
.
Законодательство
Республики
Узбекистан
о
внешнеэкономической
деятельности
.
С
.99.
4.
Қуритилган
сут
кукуни
;
5.
Чой
ва
чой
маҳсулотлари
;
6.
Шакар
;
7.
Этил
спирти
;
8.
Қадимий
ноёб
буюмлар
(
антикварлар
,
яъни
кар
-
тина
,
скульптура
ва
бошқалар
).
Улар
санъат
,
тарихий
,
илмий
ёки
бошқа
маданий
қадриятларга
эга
бўлиши
лозим
3
.
Шунингдек
,
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
-
нинг
Фармонига
кўра
, 1994
йил
21
январдан
бошлаб
экспорт
-
импорт
қилинаётган
товарларни
лицензия
асосида
амалга
оширилиши
мумкин
бўлганларини
рўйхати
ҳам
берилган
.
Унга
кўра
қуйидаги
ўзига
хос
товар
(
ишлар
,
хизмат
-
лар
)
Ташқи
иқтисодий
алоқалар
вазирлиги
томонидан
берилган
лицензия
асосида
экспорт
-
импорт
қилиниши
мумкин
:
1)
Дори
-
дармон
воситалари
,
заҳарлар
,
наркотик
ва
психотроп
воситалар
;
2)
Дори
воситаларини
ишлаб
чиқариш
учун
хом
-
ашё
ва
ёввоий
ҳайвон
ва
ўсимликлардан
тайёрланган
табиий
тиббиёт
маҳсулотлари
;
3)
Ўзбекистон
Республикаси
фуқароларнинг
чет
элдаги
касбий
фаолияти
;
4)
Импорт
кино
,
видео
ва
аудио
маҳсулотлар
;
5)
Илмий
текшириш
натижалари
,
нау
-
хау
,
ихтиро
-
ларни
экспорти
;
6)
Чет
эллардаги
инвестиция
;
7)
Ўсимликларни
ҳимоя
қилувчи
кимёвий
воситалар
;
8)
Қуролли
ва
ҳарбий
техника
қурол
аслаҳаларни
ишлаб
чиқариш
учун
мўлжалланган
маҳсус
мосламалар
;
9)
Қимматбаҳо
материаллар
,
улардан
бўлган
маҳ
-
сулотлар
,
рудалар
,
концетратлар
,
тош
ва
қимматбаҳо
материалларнинг
қолдиқлари
,
қимматбаҳо
тошлар
ва
улардан
тайёрланган
маҳсулотлар
;
10)
Уран
ва
бошқа
радиоактив
воситалар
ва
улар
-
дан
тайёрланган
маҳсулотлар
;
11)
Радиоактив
воситалардан
фойдаланиш
учун
мўлжалланган
прибор
ва
аслаҳалар
;
12)
Радиоактив
ва
портловчи
моддаларнинг
қол
-
диқлари
4
.
Олди
-
сотди
бўйича
ташқи
савдо
битимларини
ту
-
зиш
ва
ижро
қилишда
унинг
предметини
тегишли
ҳуж
-
жатлар
билан
раман
тасдиқлаш
талаб
этилади
.
Бу
юзасидан
Ўзбекистон
Республикаси
ҳудудидан
ташқа
-
рига
чиқариладиган
товарлар
учун
айнан
шу
товар
-
ларнинг
сифат
даражасини
белгиловчи
маълумотлар
-
ни
ўзида
мужассам
қилган
сертификатлар
ва
уларнинг
халқаро
олди
-
сотдисига
оид
ҳисоб
-
китоб
ҳужжатлари
ҳам
талаб
қилиниши
мумкин
.
Мулкни
ўтказиш
,
бериш
,
топшириш
муддати
ташқи
иқтисодий
битимларни
алоҳида
муҳим
белгиси
ҳисоб
-
ланади
.
Агарда
томонлар
шартномада
товарни
топши
-
риш
юзасидан
аниқ
муддатни
белгилаб
қўйишмаган
бўлса
бундай
ҳолларда
мулкни
қабул
қилиш
вақтини
сотиб
олувчининг
ўзи
белгилайди
.
Томонлар
эса
ушбу
товарларнинг
олди
-
сотди
шартномалари
асосида
ўз
зиммаларидаги
мажбуриятларни
оқилона
муддатлар
-
да
бажаришлари
лозим
. "
Оқилона
муддат
"
тушунчаси
-
ни
суд
шу
турдаги
товарларга
нисбатан
амалиёт
таж
-
рибасидан
келиб
чиқиб
белгилайди
.
Оқилона
муддатда
бажармаганлик
мажбуриятни
оқилона
муддатнинг
қонуний
асосда
белгиланишини
талаб
қилади
.
Айтайлик
,
кредитор
дебитордан
бирор
3
Там
же
.
С
.84.
4
Богуславский
М
.
М
.,
Вилкова
Н
.
Г
.
и
др
.
Венская
Конвенция
о
договорах
международной
купли
-
продажи
товаров
:
Коммен
-
тарий
.
М
.:
Юридическая
литература
, 1994.
КОРПОРАТИВ
ҲУҚУҚ
♦
CORPORATE LAW
♦
КОРПОРАТИВНОЕ
ПРАВО
2007
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
49
бир
мажбуриятни
ижро
қилинишини
талаб
қилгандан
сўнг
,
дебитор
буни
кредитор
томонидан
талаб
қилин
-
ган
кундан
эътиборан
7
кунлик
муддатдан
кечиктир
-
масдан
бажариши
лозим
.
Ушбу
муддат
бошқача
тар
-
зда
ҳам
талқин
қилиниши
мумкин
:
бошқа
ҳуқуқий
акт
-
лар
,
мажбурият
шартлари
,
иш
муомаласи
одати
ёки
мажбурият
моҳиятидан
келиб
чиқиши
мумкин
.
Ташқи
савдо
битимларини
баҳолаш
операциялари
ҳам
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Шартнома
баҳоси
рақобат
принципидан
келиб
чиқиб
,
томонлар
баҳони
белгилашда
эркиндирлар
,
ҳамда
улар
жаҳон
амалиё
-
тидаги
антидемпинг
қоидаларига
риоя
қиладилар
.
"
Демпинг
"
термини
жаҳон
хўжалик
амалиётида
ин
-
софсиз
рақобатнинг
бир
тури
сифатида
кўрилади
.
Демпинг
-
бу
ташқи
савдода
товар
ишлаб
чиқарувчи
-
лари
бўлмаганлар
томонидан
товарларни
ўз
баҳоси
-
дан
ҳам
паст
баҳода
бозорда
сотилиши
тушинилади
.
Дастлаб
Россия
Федерациясида
антидемпингни
қўллаш
бўйича
ҳуқуқий
асослар
яратилган
. 1998
йил
17
апрелда
"
Товарлар
билан
ташқи
савдони
амалга
оширишда
Россия
Федерациясининг
иқтисодий
ман
-
фаатларини
ҳимоя
қилиш
бўйича
чора
-
тадбирлар
тўғрисида
"
ги
Федерал
қонуни
қабул
қилинган
.
Демпинг
билан
курашувчи
иқтисодий
чоранинг
энг
кўп
тарқилган
тури
ҳукумат
томонидан
товарларни
импорт
қилувчи
(
импортёр
)
мамлакатга
нисбатан
ички
ва
экспорт
баҳоларининг
антидемпинг
божларининг
оддий
божхона
тарафидан
юқори
бўлган
фоиз
ставка
-
лари
белгиланади
.
Россия
Федерациясининг
муқаддам
амалда
бўлган
қонун
ҳужжатлари
олди
-
сотди
шартномасининг
баҳоси
тўғрисидаги
шартларини
аниқ
белгилаб
берган
эди
.
Қайси
шартномада
сотиладиган
товарнинг
нархи
кўрсатилмаса
шартнома
тузилган
деб
ҳисобланмайди
.
Халқаро
савдо
ҳуқуқи
баҳо
тўғрисидаги
масалани
бошқача
ҳам
қилади
.
Вена
конвенциясининг
55-
моддаси
кўрсатилган
ҳо
-
латларга
кўра
,
қачонки
шартнома
юридик
жиҳатдан
тузилганда
,
унда
баҳо
бевосита
ёки
билвосита
белги
-
ланган
бўлса
ёхуд
бошқача
тартиб
белгиланган
бўлса
,
шунингдек
,
томонлар
товар
баҳоси
тўғрисидаги
масала
бирор
бир
ҳужжатга
ҳавола
қилинган
бўлмаса
шарт
-
нома
тузилган
пайтдаги
ҳудуди
шундай
товарларга
нисбатан
қўйилган
баҳоси
деб
топилади
.
Бундай
ёндашув
ҳозирда
Россия
Федерацияси
Гражданлик
кодексининг
485-424-
моддаларида
ўз
ак
-
сини
топган
.
Вена
конвенциясига
кўра
,
сотиб
олувчининг
товар
учун
ҳақни
тўлаш
мажбурияти
шундай
шартларни
қам
-
раб
олиши
лозимки
,
бунинг
натижасида
тўловни
амал
-
га
ошириши
учун
реал
имконияти
бўлсин
.
Ҳақни
тўлаш
мажбуриятида
ҳақни
тўлаш
муддати
муҳим
амалий
ўрин
тутади
.
Агар
шартномада
сотиб
олувчи
товарни
миқдорини
,
аъни
унга
тўланиш
лозим
бўлган
баҳони
тўлаш
жойи
белгиланмаган
бўлса
,
бундай
ҳолат
сотиб
олувчи
унинг
баҳосини
сотувчининг
тижорат
корхона
-
ларида
ёки
товарни
топшириш
жойида
ҳам
тўланиш
лозимлиги
белгиланган
бўлса
,
бундай
ҳолда
сотиб
олувчи
шартнома
интизоми
ва
Конвеция
қоидаларига
мувофиқ
равишда
ўзи
томонидан
оқилона
муддатда
тўланиши
лозим
.
Сотувчи
товарларни
топшириш
ёки
ҳисоб
-
китобни
амалга
оширувчи
ҳужжатларни
асос
-
лантириш
мумкин
.
Сотиб
олувчи
сотувчи
томонидан
тақдим
этилаётган
товарни
кўрмасдан
туриб
унинг
ҳақини
тўлашга
мажбур
эмас
.
Лекин
айрим
ҳолларда
томонлар
ўртасида
бундан
истисно
ҳолатлар
ҳам
бел
-
гиланиши
мумкин
.
Сотиб
олувчи
шартномада
ёки
Конвенцияда
назар
-
да
тутилган
муддатларда
товар
учун
ҳақни
тўлашга
мажбурдир
.
Ташқи
иқтисодий
битимларда
ҳисоб
-
китобни
ҳуқуқий
тартибга
солиш
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Ташқи
иқтисодий
битимнинг
"
ҳисоб
-
китоб
"
қисмида
тегишли
қоидаларга
киритилиши
унинг
предметини
тартибга
солишда
муҳим
ўрин
тутади
.
Ташқи
иқтисодий
битимнинг
"
ҳисоб
-
китоб
"
лар
қис
-
мида
қуйидагиларни
белгилаш
лозим
:
1.
Савдо
амалиётида
баҳони
белгилашга
қарати
-
лан
ягона
ўлчовни
танлаш
.
Баҳо
шартномада
қуйидаги
тарзда
қайд
қилиниши
мумкин
:
–
товарнинг
миқдорига
нисбатан
ушбу
товар
учун
савдо
қўйилган
ўлчовни
белгилаш
;
Бунда
Вена
кон
-
венциясига
кўра
,
товарнинг
оғирлигига
боғлиқ
бўладиган
бўлиб
,
бунда
бирор
шубҳа
бўлса
,
оғирлик
нетто
орқали
белгиланади
;
–
баҳони
фиксация
қилиш
усули
(
қатъий
,
ўзга
-
рувчан
,
битимни
ижро
қилиш
жараёнида
фиксация
қилинадиган
баҳо
);
–
битимнинг
баҳосига
нисбатан
чекинма
;
–
валюта
баҳоси
,
ҳисоб
-
китоблар
,
ҳисоб
-
китоб
усу
-
ли
ва
муддати
.
Умуман
олганда
ташқи
иқтисодий
битимлар
—
давлатлараро
товарларнинг
айрибошлашнинг
,
чет
эл
валюталарини
муомалага
киритиш
орқали
қўллаш
,
то
-
варнинг
халқаро
олди
-
сотдиси
бўйича
ҳисоб
-
китобларни
конситутли
белгиларни
қайд
қилиш
асоси
ҳисобланади
.
Халқаро
ҳисоб
-
китобни
давлат
валюта
монополияси
орқали
ҳуқуқий
тартибга
солиш
тамойили
кучи
комплекс
тарзда
намоён
бўлади
.
Маъмурий
табиатга
эга
бўлган
валютани
тартибга
солиш
чоралари
фуқароли
-
ҳуқуқий
чоралар
билан
характерланади
.
Ушбу
чораларни
маъмурий
характери
шунда
намоён
бўладики
,
масалан
,
экспорт
қилувчи
мулкни
валютани
топиш
топшириғига
кўра
,
фуқаролик
-
ҳуқуқий
принципи
санкцияланмаган
ҳолда
намоён
бўлади
,
бунда
валютани
қисми
юзасидан
маъмурий
мажбурият
ўрнатилади
.
Шартнома
баҳоси
шу
мамлакат
валютасидан
,
яъни
қайси
мамлакатда
битим
тузилган
бўлса
,
ёки
учинчи
давлат
валютаси
томонидан
белгиланади
.
Бундай
ҳолда
экспорт
қилувчи
қатъий
бўлган
валютани
ўз
тан
-
лайди
.
Импорт
қилувчи
эса
ўзининг
мажбуриятларини
ўзи
қулай
равишда
баҳолайди
.
Ташқи
иқтисодий
битим
баҳоси
ҳар
қандай
чет
эл
валютасида
белгиланиши
мумкин
.
Ташқи
иқтисодий
битимларни
ҳисоб
-
китоб
қилишда
ишлатиладиган
чет
эл
давлатининг
валютаси
,
яъни
экспорт
назоратининг
объекти
Умум
валюта
классификация
кенгаши
орқали
белгиланади
.
Чет
эл
валютасида
юридик
шахслар
-
резедентлар
ўртасидаги
ҳисоб
-
китоблар
РСФСР
Президентининг
1991
йил
15
февраль
23-
сонли
"
РСФСР
ҳудудида
ташқи
иқтисодий
фаолиятни
либериллаштириш
тўғрисида
"
ги
Фармонига
кўра
,
чет
эл
валютасида
ҳи
-
соб
-
китоблар
олиб
бориш
ман
қилинган
эди
. 1992
йил
9
октябрда
Россия
Федерацияси
томонидан
қабул
қи
-
линган
"
Валютани
тартибга
солиш
ва
валюта
назорати
тўғрисида
"
ги
қонунининг
2-
моддасига
кўра
,
ҳамда
Рос
-
сия
ФКнинг
140-
моддасига
кўра
,
резедентлар
орасида
-
ги
мажбурият
ва
талаблар
юзасидан
ҳисоб
-
китоблар
россия
валютасида
амалга
оширилади
деб
кўрса
-
тилган
.
Ўзбекистон
Республикасининг
1993
йил
7
май
"
Валютани
тартибга
солиш
тўғрисида
"
ги
Қонунининг
2-
моддасига
кўра
,
Ўзбекистон
Республикасида
ягона
қонуний
тўлов
воситаси
билан
Ўзбекистон
Республи
-
каси
пул
бирлигининг
харид
қобилиятини
мустаҳкам
-
лашга
қаратилган
ягона
пул
-
кредит
сиёсати
амалга
ошириб
келинмоқда
.
Резедентлар
ўртасидаги
муносабатларда
Ўзбекистон
Республикасининг
пул
бирлиги
ҳар
қандай
талаб
ва
маж
-
буриятларнинг
тўлови
учун
чекловсиз
қабул
қилинади
.
КОРПОРАТИВ
ҲУҚУҚ
♦
CORPORATE LAW
♦
КОРПОРАТИВНОЕ
ПРАВО
2007
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
50
Россиядаги
амалдаги
қонунчиликка
кўра
пул
юза
-
сидан
келиб
чиқадиган
мажбуриятлар
рубльда
ёки
унга
эквивалент
бўлган
пул
бирликларида
ҳам
амалга
оширилиши
мумкин
. (
ЭКЮ
).
Амалдаги
фуқаролик
қо
-
нунчилигига
кўра
,
милий
валютани
қадрсизланиши
(
инфляцияси
)
орқали
келиб
чиқадиган
йўқотишлар
учун
индексацияли
йўқотишлар
мавжуд
бўлганда
шартнома
бўлимларига
мос
усулни
қўллашлари
мум
-
кин
.
Товарнинг
нархи
АҚШ
долларининг
сўмгна
нисба
-
тан
белгиланган
қийматида
кўрсатилиши
,
ёки
бошқа
"
шартли
бирликлар
"
ҳоли
бўлиш
мумкин
.
Сотиб
олувчи
эса
имполрт
қилинган
товар
учун
ҳисоб
-
китобларни
миллий
валюта
сўм
билан
амалга
оширилади
.
Бундай
ҳолатда
томонлар
АҚШ
долларининг
курсини
белгилаб
оладилар
.
Капитал
маблағлар
ҳаракати
билан
боғлиқ
валюта
операциялари
резедентлар
томонидан
Ўзбе
-
кистон
Республикаси
Марказий
банки
белгилайдиган
тартибда
амалга
оширилади
.
Умуман
олганда
ташқи
савдо
операциялари
халқа
-
ро
ҳисоб
-
китоблар
билан
,
бошқача
қилиб
айтганда
,
ташқи
иқтисодий
муносабатнинг
асоси
ҳисобланган
молиявий
валюта
муносабатлари
билан
алоқадордир
.
Бунда
яъни
ушбу
шартнома
бўйича
ҳисоб
-
китоблар
,
валютани
тартибга
солиш
объекти
ва
ўзига
хос
ҳуқуқий
режим
сифатида
квалификация
қилинади
.
Валютани
тартибга
солиш
юзасидан
қонунчилик
асослари
ҳам
ташқи
иқтисодий
муносабатларни
ҳисоб
-
китоб
қилиш
бўйича
валюта
операциялари
ҳисобланиб
,
валюта
қимматликларига
нисбатан
бўлган
мулк
ҳуқуқий
аҳамиятга
эга
бўлган
ҳаракат
эканлигини
белгилайди
.
Чет
эл
валютаси
ва
чет
эл
валютасида
қимматли
қоғозлар
юзасидан
операциялар
иккига
бўлинади
:
доимий
валюта
операциялари
ва
капиталнинг
ҳарака
-
ти
билан
боғлиқ
валюта
операциялари
.
Доимий
ташқи
савдо
доирасидаги
валюта
опера
-
цияларига
қуйидагилар
киради
:
–
товарларни
четга
ўтказиш
юзасидан
экспорт
-
импорт
бўйича
ҳисоб
-
китоблар
;
–
молиявий
кредитларни
қисқа
муддатга
олиш
ва
ўтказиш
.
Ташқи
савдодаги
капитал
валюта
операцияларига
қуйидагилар
киради
;
–
ҳисоб
-
китобларни
,
яъни
экспорт
ва
импорт
қили
-
надиган
товарлар
,
ишлар
ва
хизматларни
узоқ
муддат
-
га
узайтириш
орқали
олиш
ва
ўтказиш
;
–
молиявий
кредитларни
узоқ
муддатга
ўтказиш
ва
олиш
;
–
бошқа
валюта
операциялари
.
Ушбу
классификациянинг
ҳуқуқий
аҳамияти
шунда
-
ки
,
яъни
валюта
операцияларини
лицензиялаш
билан
боғлиқ
муносабатларда
бундай
ҳолатлар
ҳар
қандай
дастлабки
ҳал
қилишсиз
ҳам
белгиланиши
мумкин
.
Бизга
маълумки
,
шундай
фаолият
турлари
мавжудки
,
юридик
шахслар
махсус
лицензия
олмасдан
туриб
улар
билан
шуғуллана
олмайдилар
.
Валютани
тартибга
солиш
тўғрисидаги
қонунчиликни
амалиётда
қўллаш
натижасида
айрим
масалалар
юзага
келди
.
Айтайлик
,
доимий
валюта
операцияларини
ташқи
иқтисодий
битимлар
юзасидан
мажбуриятларни
ижро
қилиш
жараёнида
капитал
операциялар
кўчириш
масаласи
.
Айрим
ҳолатлар
бўйича
хўжалик
судлари
шундай
хулосага
келдики
,
ташқи
иқтисодий
битимда
томонлар
доимий
валюта
операцияларига
келишиб
олиб
,
буни
шартномада
белгилаган
бўлсалар
,
шартно
-
ма
мажбуриятларини
ижро
қилиш
жараёнида
капитал
ҳаракат
операциялари
асосида
амалга
ошириш
мумкин
.
Шундай
қилиб
,
валюта
операцияларига
оид
талаб
-
ларни
формал
бузиш
,
валюта
операцияларининг
иқти
-
содий
талабларини
ўзгартирмайди
,
яъни
доимийни
капиталга
айлантирмайди
.
Бунинг
сабаби
объектив
характерга
эга
ҳисобланиб
,
унда
суд
даъвонинг
мудда
-
тини
кечиктириш
ҳолатларини
таҳлил
қилмайди
.
Қонунчиликда
валюта
операцияларини
амалга
оширишнинг
қуйидаги
шартлари
белгиланган
:
–
норматив
мустаҳкамланган
талаб
;
–
валюта
операцияларининг
ҳар
қандай
турига
тадбиқ
қилинувчи
меъёрлар
.
Ҳар
қандай
валюта
операциялари
ваколатли
банк
-
лар
томонидан
амалга
оширилиши
лозим
.
Улар
валю
-
та
операциясининг
мазмунидан
келиб
чиқиб
уни
те
-
гишли
ҳужжатлар
билан
расмийлаштирадилар
.
Лицен
-
зия
талаб
қилувчи
валюта
операциялари
,
улар
Ўзбе
-
кистон
Республикаси
Марказий
банки
томонидан
бе
-
рилади
,
мижозлар
ўзларининг
банкларига
шу
лицен
-
зиядан
бир
нусхани
тақдим
этадилар
.
Банк
ўзининг
мижозлари
томонидан
амалга
оширилган
операциялар
ва
ўтказилган
ҳисоб
-
китоблар
юзасидан
Ўзбекистон
Республикаси
Марказий
банкига
ҳисобот
беради
.
Агарда
валюта
операциялариниҳалқаро
ҳисоб
-
китобларини
банклар
орқали
амалга
ошириш
кўрса
-
тилмаган
бўлса
,
резедентлар
бундай
операциялар
-
ни
божхона
қоидаларига
риоя
қилган
ҳолда
амалга
оширадилар
.
Капитал
ҳаракати
билан
боғлиқ
операциялар
Ўзбе
-
кистон
Республикаси
Марказий
банки
томонидан
амалга
оширилади
.
Валюта
операцияларни
амалга
ошириш
бўйича
рўйхатлари
иккига
ажратилади
:
1.
Мажбурий
рўйхат
.
2.
Қўшимча
рўйхат
.
Ташқи
иқтисодий
битимларда
товарни
ўралаш
ва
қадоқланиши
муҳим
касб
этади
.
Товарни
қадоқлаш
бу
-
товарнинг
технологик
ва
ис
-
теъмол
сифатига
мос
келувчи
,
товарнинг
юклаш
-
тушириш
ва
транстировка
қилиш
жойига
етказишда
ме
-
ханик
,
химик
ва
бошқа
зарарлардан
ҳимоя
қилиш
восита
-
сидир
.
Товарнинг
қадоқланиш
сифатининг
яхши
бўлиши
унинг
ташқи
кўринишида
,
ҳамда
бозор
чаққон
бўлишига
олиб
келиши
мумкин
.
Агарда
товарни
қадоқлаш
зарур
бўлса
бу
шартномада
кўрсатилган
бўлиши
лозим
.
Товар
маркировкаси
ҳам
ташқи
савдо
битимлари
алоҳида
ўрин
эгаллайди
. 70-
йиллардан
бошлаб
товар
-
ни
маркировкаси
юзасидан
махсус
штрихлар
ишлатила
бошлади
. 1977
йил
товарнинг
тартиб
рақами
(
нумера
-
цияси
)
бўйича
Халқаро
ассоциация
ташкил
қилинди
.
Ушбу
ассоциация
унинг
аъзоларига
ички
ва
ташқи
сав
-
дони
амалга
ошириш
юзасидан
машина
ёзуви
асосида
товар
кодини
унификация
асосида
белгилайди
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
характеризует
поня
-
тие
внешнеэкономического
договора
.
В
основной
части
статьи
рассматриваются
харак
-
теристики
внешне
экономического
договора
,
а
также
анализируется
его
предмет
.
В
заключении
автор
приходит
к
выводу
,
что
следу
-
ет
развивать
национальное
законодательство
в
на
-
правлении
развития
внешнеэкономических
договоров
.
Abstract
In the introductory part of the article the author charac-
terizes concept of the external economic contract.
In the basic part of the article characteristics of exter-
nally economic contract are considered, and also its sub-
ject is analyzed.
In the conclusion the author comes to opinion, that it is
necessary to develop the national legislation in a direction
of development of the external economic contracts.
