ЖИНОЯТ
ҲУҚУҚИ
ВА
ЖИНОЯТ
ЖАРАЁНИ
♦
CRIMINAL LAW AND CRIMINAL PROCESS
♦
УГОЛОВНОЕ
ПРАВО
И
УГОЛОВНЫЙ
ПРОЦЕСС
2007
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
65
Б
.
Хидоятов
Юридик
фанлар
номзоди
Г
.
Тўлаганова
Юридик
фанлар
номзоди
ЎЗБЕКИСТОН
РЕСПУБЛИКАСИДА
ЖИНОЯТ
ПРОЦЕССУАЛ
МАЖБУРЛОВ
ЧОРАЛАРИНИНГ
ХУСУСИЯТЛАРИ
Процессуал
мажбурлов
–
давлатнинг
ваколатли
ор
-
ганлари
ҳамда
мансабдор
шахсларининг
шахс
,
жамият
ва
давлат
манфаатлари
йўлида
ҳаракат
қилишга
бўйсундириш
(
мажбурлаш
)
мақсадида
шахсга
нисбатан
руҳий
,
моддий
ёки
жисмоний
таъсир
ўтказилишидир
1
.
Шахснинг
ҳуқуқ
ва
эркинликлари
,
унинг
дахлсизлигининг
бирор
даражада
чекланиши
мажбурлов
ҳисобланиб
,
у
ижтимоий
таъсир
ўтказишнинг
ўткир
ва
қатъий
воситаси
-
дир
.
Процессуал
мажбурлов
инсоннинг
эркинлигини
чек
-
лаб
,
унга
давлат
томонидан
таклиф
этилаётган
(
қўлланган
)
шароитдан
бошқа
ҳолатларни
танлаш
имко
-
ниятини
бермайди
2
.
Шундай
бўлса
-
да
,
мажбурлов
ҳуқуқни
тартибга
солиш
механизмининг
зарурий
элемен
-
тидир
.
Жиноят
процессида
мажбурлов
ҳуқуқнинг
бошқа
соҳаларига
(
давлат
,
маъмурий
,
фуқаролик
-
процессуал
ва
бошқ
.)
оид
бўлган
императивлик
,
ҳуқуқ
нормалари
-
ни
қўллаш
усули
,
чекланаётган
ҳуқуқларнинг
ўхшашлиги
ва
бошқа
умумий
хусусиятлардан
ташқари
,
фақат
ўзига
хос
бўлган
алоҳида
хусусиятларга
(
ҳуқуқни
таъминлаш
усули
,
асослари
,
мақсадлари
,
қўллаш
субъектлари
ва
бошқ
.)
ҳам
эгадир
3
.
Жиноят
судлов
ишларини
юритишда
қўлланиладиган
ва
процесс
иштирокчиларининг
ҳуқуқларини
чеклаш
билан
бевосита
боғлиқ
давлат
мажбурлови
ўз
табиатига
кўра
турли
кўринишларда
намоён
бўлади
.
Барча
ҳолларда
мажбурлов
чоралари
жиноят
процессидаги
қайсидир
иштирокчининг
процес
-
суал
мажбуриятларига
боғлиқ
бўлиб
,
қуйидаги
функ
-
цияларни
адо
этади
: 1)
келгусида
мажбуриятларни
бажаришни
таъминлаш
(
ЖПКнинг
220, 236, 261, 265,
270-
моддалари
); 2)
дарҳол
мажбуриятларни
адо
этиш
-
га
киришишга
ундаш
(
ЖПКнинг
216, 217, 227, 234, 241,
252-
моддалари
);
3)
мажбуриятларни
бажаришга
лаёқатлиликни
текшириш
(
ЖПКнинг
265-
моддаси
, 2-
қисми
); 4)
мажбуриятларни
бажармаганлик
учун
жавоб
-
гарлик
(
ЖПКнинг
251-
моддаси
, 6-
қисми
).
Мажбурлов
турлича
мазмунга
эга
бўлиши
мумкин
.
Бу
ерда
жиноят
процессидаги
қонунда
йўл
қўйилган
барча
мажбурлов
чораларининг
ҳажми
икки
мустақил
қисмга
ажратилади
: 1)
жиноят
-
процессуал
мажбурлов
чоралари
–
жиноят
судлови
вазифаларини
муваффақиятли
ҳал
этилишига
хизмат
қилади
(
қўшимча
жарима
мажбуриятлари
қўлланилмайди
);
2)
жиноят
-
процессуал
жавобгарлик
чоралари
–
жиноят
-
процессуал
нормаларининг
бузилишига
давлат
томо
-
нидан
салбий
баҳо
берилади
(
ЖПКнинг
271, 272, 274-
моддалари
-
жарима
мажбуриятлари
қўлланилади
).
Ҳар
икки
ҳолатнинг
мезони
–
уларни
қўллаш
асослари
1
Сарсенов
К
.
М
.
Государственное
принуждение
и
его
реали
-
зация
в
деятельности
органов
внутренних
дел
:
Автореф
.
дис
.
..
канд
.
юрид
.
наук
.
СПб
., 1996.
С
.12;
Евдокимов
С
.
В
.
Правос
-
становительные
меры
.
Нижний
Новгород
, 2001.
С
.7–14;
Пет
-
рухин
И
.
Л
.
Человек
и
власть
(
в
сфере
борьбы
с
преступно
-
стью
).
М
., 1999.
С
.229–247
ва
бошқ
.
2
Теория
государства
и
права
/
Под
ред
.
В
.
М
.
Корельского
и
В
.
Д
.
Перевалова
.
М
., 1998.
С
.133.
3
Михайлов
В
.
А
.
Меры
пресечения
в
российском
уголовном
процессе
.
М
., 1996.
С
.6–11.
ва
мақсадларидир
.
Шундай
қилиб
,
жиноят
-
процессуал
мажбурлов
чоралари
ва
жиноят
-
процессуал
жавобгар
-
лик
чоралари
–
бир
бирига
мос
келмайдиган
тушунча
-
лар
ҳисобланади
.
Ҳуқуқий
адабиётларда
ва
амалиётда
эҳтиёт
чора
-
ларини
жиноят
-
процессуал
жавобгарлик
чоралари
қаторига
киритиш
,
масалан
,
шахс
ҳуқуқбузарлик
содир
этганидан
сўнг
,
унга
нисбатан
эҳтиёт
чораси
қўлланилгани
,
эҳтиёт
чорасига
риоя
этилмаган
ҳолларда
унинг
жиддийроқ
чорага
алмаштирилиши
,
гаровнинг
давлат
фойдасига
ўтиб
кетиши
кабиларни
жавобгарлик
деб
эътироф
этиш
таклиф
этилади
4
.
На
-
заримизда
,
бу
ҳолатлар
қандайдир
жавобгарлик
билан
боғлиқ
эмас
.
"
Процессуал
нормаларнинг
бузилганлиги
–
бу
со
-
дир
бўлган
фактдир
,
ушбу
ҳолатда
жавобгарлик
ўтмиш
ҳодисасига
мансуб
бўлган
ретроспектив
кўринишга
эга
.
Юридик
жавобгарлик
–
ретроспектив
жавобгарликнинг
асосий
туридир
"
5
,
деган
адолатли
фикрга
қўшиламиз
.
Ҳар
қандай
ҳолатда
эҳтиёт
чораси
ҳаракатнинг
келгу
-
сида
содир
бўлиш
эҳтимоллигига
нисбатан
қўлланади
.
Шунинг
учун
эҳтиёт
чораларини
қўллашининг
мақсад
ва
асослари
баён
этилган
ЖПКнинг
236-
моддасида
"
олдини
олиш
", "
бундан
буёнги
", "
йўл
қўймаслик
"
сўзларидан
фойдаланилган
.
Жиноий
қилмиш
содир
этиш
чоғида
танланган
эҳтиёт
чораси
бу
ҳаракатнинг
шу
даврга
қадар
содир
этилгани
учун
эмас
,
балки
кел
-
гусида
яна
такрорланишининг
олдини
олиш
учун
қўлланилади
.
Эҳтиёт
чорасини
танлаш
(
ўзгартириш
) -
айбланувчи
ёки
гумон
қилинувчининг
ўтмишдаги
ҳулқ
-
атворига
баҳо
бериш
эмас
,
балки
унинг
келгуси
ҳаракатларини
тартибга
солиш
бўлса
,
жавобгарлик
-
нинг
асосий
функцияси
эса
жарима
ҳамда
жазолаш
функцияси
ҳисобланади
.
Тергов
ишларини
юритишда
янгидан
юзага
келган
тўсиқларни
бартараф
этиш
учун
эҳтиёт
чораси
жиддийроғига
ўзгартирилиши
мумкин
(
ЖПКнинг
250-
моддаси
, 2-
қисми
).
Эҳтиёт
чорасини
қўллаган
шахс
терговнинг
бошланғич
даврида
ҳолатни
нотўғри
баҳолаганлиги
ёки
ишдаги
объектив
ҳолатларнинг
ўзгарганлиги
ёхуд
айбланувчи
(
гумон
қилинувчи
)
тер
-
гов
томонидан
ўзига
нисбатан
билдирилган
ишончни
оқламаганлиги
бунга
мисол
бўла
олади
.
Демак
,
қонунга
кўра
енгил
эҳтиёт
чорасини
кучайтириш
эҳтиёт
чорасини
қўллашга
ваколатли
шахснинг
мажбурияти
эмас
.
Назаримизда
,
гаров
суммасининг
давлат
фойда
-
сига
ўтиб
кетиши
ҳам
жавобгарлик
билан
боғлиқ
эмас
.
Лекин
ушбу
қоида
эҳтиёт
чорасига
риоя
этмаган
шахс
ҳар
қандай
жавобгарликдан
озод
эканлигини
англат
-
майди
.
Агар
шахс
эҳтиёт
чораси
қўлланган
даврда
жиноят
содир
этса
,
у
тегишли
тартибда
жиноий
жавоб
-
гарликка
тортилади
,
унга
нисбатан
жиддийроқ
эҳтиёт
чораси
қўлланилади
.
Бугунги
кунда
Ўзбекистон
Республикаси
,
шунингдек
Россия
Федерацияси
,
Беларус
,
Қозоғистон
,
Қирғизистон
Республикалари
жиноят
-
процессуал
қонунчилигида
ушлаб
туриш
,
эҳтиёт
чоралари
ва
бошқа
процессуал
мажбурлов
чораларидан
таркиб
топган
уч
бўғинли
тизим
амал
қилади
.
Аммо
шунга
қарамай
,
юқорида
тилга
олинган
давлатларнинг
ЖПКларида
у
ёки
бу
чораларни
мажбурлов
тизимига
киритилиши
ва
уларнинг
гуруҳлар
ичидаги
таснифла
-
ниши
бир
хилда
эмас
.
Ўзбекистон
Республикаси
4
Громов
Н
.
А
.,
Полунин
С
.
А
.
Санкции
в
уголовно
-
процессуальном
праве
России
.
М
., 1998. 13-
б
;
Жога
Е
.,
Полу
-
нин
С
.,
Громов
Н
.
Карательные
санкции
в
уголовном
процес
-
се
//
Следователь
. 1999.
№
7. 6–7-
бетлар
ва
бошқ
.
5
Воеводин
Л
.
Д
.
Юридический
статус
личности
в
России
.
М
.,
1997. 42-
б
.
ЖИНОЯТ
ҲУҚУҚИ
ВА
ЖИНОЯТ
ЖАРАЁНИ
♦
CRIMINAL LAW AND CRIMINAL PROCESS
♦
УГОЛОВНОЕ
ПРАВО
И
УГОЛОВНЫЙ
ПРОЦЕСС
2007
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
66
қонунчилиги
билан
Россия
Федерацияси
,
Беларус
,
Қозоғистон
,
Қирғизистон
Республикалари
ЖПКлари
ҳамда
МДҲ
Парламентлараро
Ассамблеяси
1996
йил
17
февралда
тасдиқлаган
ЖПК
Моделидаги
1
мажбур
-
лов
чоралари
тизимига
бағишланган
нормаларнинг
қиёсий
таҳлили
асосида
қуйидаги
умумийлик
ва
тафо
-
вутларни
кўришимиз
мумкин
:
1.
Ушлаб
туриш
институти
барча
ЖПКларда
жиноят
-
процессуал
мажбурлов
чоралари
қаторига
киритилган
.
2.
Фақат
Ўзбекистон
Республикаси
ЖПКда
процесс
иштирокчиларининг
хавфсизлигини
таъминлаш
,
про
-
цессуал
мажбуриятлар
ҳамда
тартибни
бузганлик
учун
жавобгарлик
тўғрисидаги
нормалар
кўрсатилган
2
.
3.
Ҳеч
қайси
давлатнинг
қонунчилигида
ЖПК
Моде
-
лида
таклиф
этилган
эҳтиёт
чоралари
чегараларидан
ташқарига
чиқилмаган
.
Қамоққа
олиш
,
гаров
,
муносиб
хулқ
-
атворда
бўлиш
тўғрисида
тилхат
(
кўпгина
дав
-
латларда
кетиб
қолмаслик
тўғрисида
тилхат
),
ҳарбий
хизматчини
қўмондонлик
кузатуви
остига
олиш
ва
во
-
яга
етмаганларни
кузатувга
топшириш
чоралари
барча
давлатлар
ЖПКларидан
ўрин
олган
.
Жамоат
бирлаш
-
маси
ва
жамоанинг
кафиллиги
тарзидаги
эҳтиёт
чора
-
си
фақат
Ўзбекистон
Республикаси
,
уй
қамоғи
тарзида
-
ги
чора
эса
Россия
Федерацияси
,
Беларус
ва
Қозоғистон
Республикалари
ЖПКларида
қабул
қилинган
.
Лавозимдан
четлаштириш
чораси
Ўзбекистон
,
Беларус
,
Қозоғистон
,
Қирғизистон
Респуб
-
ликалари
ва
Россия
Федерацияси
ЖПКларида
"
бошқа
процессуал
мажбурлов
чоралари
"
қаторида
кўрсатилган
,
ЖПК
Моделида
эса
у
эҳтиёт
чоралари
рўйхатига
киритилган
.
Бизнингча
,
лавозимдан
четлаш
-
тириш
масаласи
ЖПК
Моделида
тўғри
ҳал
этилган
,
чунки
у
фақат
айбланувчи
,
судланувчига
нисбатан
,
худди
эҳтиёт
чоралари
каби
унинг
келгусидаги
ҳаракатларини
тартибга
солиш
ва
жиноят
судлов
иш
-
лари
олдидаги
вазифаларни
ҳал
этишга
шароит
яра
-
тиш
учун
қўлланилади
.
Бундан
ташқари
,
Ўзбекистон
Республикаси
ЖПКнинг
"
Ҳукмнинг
мулкий
ундиришлар
тўғрисидаги
қисми
ижросини
таъминлаш
"
тўғрисидаги
35-
боби
ҳам
процессуал
мажбурлов
чоралари
рўйхатига
киритилиши
мақсадга
мувофиқдир
3
.
Россия
Федерацияси
ЖПКнинг
110-
моддаси
,
Бела
-
рус
Республикаси
ЖПКнинг
119-
моддаси
,
Қирғизистон
Республикаси
ЖПКнинг
112-
моддаларида
эҳтиёт
чо
-
раси
қайси
орган
томонидан
қўлланган
бўлса
,
фақат
шу
тартибда
уни
ўзгартириш
ёки
бекор
қилиш
мумкин
-
лиги
таъкидланган
.
ЖПК
Моделининг
187-
моддасида
эса
суд
томонидан
қўлланилган
эҳтиёт
чораси
судга
қадар
иш
юритишда
жиноий
таъқиб
органи
томонидан
бекор
қилиниши
ёки
ўзгартирилиши
лозимлиги
таклиф
этилган
.
Ўзбекистон
Республикаси
ЖПКнинг
240-
моддасига
кўра
қўлланилган
эҳтиёт
чораси
ким
томо
-
нидан
қўлланганлигидан
қатъий
назар
,
жиноят
процес
-
сининг
ҳар
қандай
босқичида
бекор
қилиниши
,
ўзгартирилиши
мумкин
.
Ушбу
модданинг
иккинчи
қис
-
мига
биноан
,
ишни
судга
қадар
юритиш
босқичида
қўлланилган
қамоққа
олиш
тарзидаги
эҳтиёт
чораси
шахсни
бундан
кейин
қамоқда
сақлаш
учун
асослар
мавжуд
бўлмаганда
прокурор
томонидан
,
шунингдек
1
Модельный
Уголовно
–
процессуальный
кодекс
для
Госу
-
дарств
–
Участников
СНГ
//
Информационный
бюллетень
Межпарламентской
Ассамблеи
СНГ
. 1996.
№
10.
Приложение
.
2
Ҳозирги
кунда
Ўзбекистон
Республикаси
қонунчилигидаги
бу
нормаларнинг
афзаллиги
тан
олиниб
,
бошқа
давлатлар
қо
-
нунчилигига
татбиқ
этиш
таклиф
этилмоқда
.
Васильева
Е
.
Г
.
Проблемы
ограничения
неприкосновенности
личности
в
уго
-
ловном
процессе
:
Дис
….
канд
.
юрид
.
наук
.
Уфа
:
БашГУ
, 2002.
34, 105–106-
бетлар
.
3
Тўлаганова
Г
.
З
.
Жиноят
процессида
эҳтиёт
чораларининг
қўлланиши
муаммолари
.
Тошкент
:
Адолат
, 2005. 13-
б
.
прокурорнинг
розилиги
билан
терговчи
томонидан
эҳ
-
тиёт
чоралари
тўғрисида
қарор
чиқарган
судни
албатта
хабардор
этган
ҳолда
бекор
қилиниши
ёки
ўзгартирил
-
иши
мумкин
.
Назаримизда
,
шахснинг
дахлсизлигига
риоя
этиш
учун
эҳтиёт
чорасига
зарурат
қолмаганда
,
у
дарҳол
бекор
қилиниши
ёки
ўзгартирилиши
шарт
,
шу
жиҳатдан
бизнинг
қонунчилигимиздаги
ушбу
қоида
бошқа
давлатлар
қонунчилигидан
инсонпарварлиги
билан
устунлик
қилади
.
4.
Кўриб
чиқилаётган
давлатлар
ЖПКларидаги
асо
-
сий
тафовутлар
"
бошқа
мажбурлов
чоралари
"
ни
санаб
ўтишда
яққол
кўзга
ташланади
.
Бизнингча
,
ҳеч
қайси
давлат
қонунларида
бу
чораларнинг
тўла
ҳажми
ва
таснифи
келтирилмаган
.
ЖПК
Моделидаги
мажбурий
келтиришнинг
тергов
ҳаракатлари
рўйхатида
кўрса
-
тилганлиги
тушунарсиз
.
Чунки
мажбурий
келтириш
фақатгина
узрсиз
сабабларга
кўра
келмаган
иштирок
-
чиларни
ҳозир
бўлишини
таъминлаб
,
тергов
ҳаракат
-
ларини
ўтказишнинг
асосий
мақсади
бўлган
далиллар
-
ни
тўплашга
хизмат
қилмайди
.
Россия
Федерацияси
,
Беларус
,
Қозоғистон
,
Қирғи
-
зистон
Республикалари
ЖПКларида
пул
ундириш
тар
-
зидаги
чора
процессуал
мажбурлов
чоралари
рўйха
-
тидан
ўрин
олган
.
Фикримизча
,
ушбу
институт
жавоб
-
гарлик
чораси
бўлганлиги
учун
алоҳида
бобда
ёрити
-
лиши
мақсадга
мувофиқ
ва
шу
ўринда
бу
масалаларни
32-
бобда
кўрсатган
Ўзбекистон
Республикаси
ЖПКнинг
позициясини
маъқуллаймиз
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
Ўзбекистон
Республикаси
қонунчилигида
процессуал
мажбурлов
чоралари
тизи
-
ми
бошқа
МДҲ
давлатлари
қонунларига
нисбатан
анча
муваффақиятли
талқин
этилган
.
Лекин
мазкур
чора
-
ларни
қўллаш
тартибини
такомиллаштириш
,
уларни
қўллаш
ваколатига
эга
бўлган
субъектларнинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларини
тадқиқ
этиш
ва
,
асосийси
,
процес
-
суал
мажбурлов
чораларини
қўллашда
шахснинг
қону
-
ний
ҳуқуқ
ва
эркинликлари
ҳимоясини
сифат
жиҳатдан
юқори
поғоналарга
кўтариш
бугунги
куннинг
долзарб
масалаларидан
биридир
.
Жиноят
процессида
шахснинг
ҳуқуқ
ва
эркинликла
-
рини
чеклаш
ўз
навбатида
бу
жараён
устидан
самарали
тарзда
назорат
ўрнатишни
талаб
этади
.
Бундай
назорат
эса
кўплаб
ҳолларда
суднинг
фаолияти
орқали
таъмин
-
ланади
.
Дастлабки
тергов
устидан
суд
назоратини
ўрнатиш
деганда
шахснинг
ҳуқуқ
ва
эркинликлари
чек
-
ланишини
қўшимча
кафолатланиши
,
тортишув
принци
-
пининг
ушбу
босқичга
татбиқ
этилиши
ва
фуқароларга
ўз
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
учун
қулай
шароитлар
яратилишини
тушунмоғимиз
керак
.
Тортишув
принципи
-
га
асосланган
дастлабки
тергов
ушбу
жараёнда
томон
-
ларнинг
позицияларини
"
йиғиш
",
улар
ўртасидаги
баҳс
-
ларни
ҳал
этиш
вазифаларини
амалга
оширувчи
ўзига
хос
субъектнинг
иштирокини
назарда
тутади
.
Бундай
субъект
эса
,
шубҳасиз
,
суд
ҳисобланади
.
Олимлар
томонидан
шахснинг
ҳуқуқ
ва
эркинлик
-
ларини
кафолатлашда
суднинг
тутган
ўрни
тўғрисида
кўплаб
фикрлар
билдирилган
: "
Айнан
суд
асл
ҳуқуқ
ва
адолатнинг
тимсоли
бўлиб
,
фуқаро
ҳамда
давлат
ўртасида
юзага
келадиган
зиддиятли
муносабатларда
шахс
ҳуқуқ
ва
эркинликларининг
ишончли
кафолати
ҳисобланади
"
4
. "
Суд
ҳимояси
–
шахсни
ҳуқуқий
жиҳат
-
дан
ҳимоялашнинг
жаҳон
ижтимоий
амалиётида
иш
-
лаб
чиқилган
энг
самарали
механизмидир
. …
Суд
ҳи
-
моясида
бўлиш
ҳуқуқининг
амалда
мавжуд
эмаслиги
эса
шахснинг
эркинликлари
даражасини
чеклайди
"
5
.
4
Права
человека
:
Учебник
для
вузов
/
Отв
.
ред
.
Е
.
А
.
Лукашева
.
М
., 1999. 305-
б
.
5
Лазарева
В
.
Теория
и
практика
судебной
защиты
в
уголов
-
ном
процессе
.
Самара
, 2000. 21-
б
;
Бу
ҳақда
яна
қаранг
:
Гро
-
ЖИНОЯТ
ҲУҚУҚИ
ВА
ЖИНОЯТ
ЖАРАЁНИ
♦
CRIMINAL LAW AND CRIMINAL PROCESS
♦
УГОЛОВНОЕ
ПРАВО
И
УГОЛОВНЫЙ
ПРОЦЕСС
2007
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
67
"
Суд
ҳимояси
бу
…
ҳуқуқ
ва
эркинликларни
асоссиз
бузиш
ёки
чеклашдан
муҳофаза
этишдир
"
1
.
Ушбу
фикрларга
тўла
қўшилган
ҳолда
айтишимиз
мумкинки
,
шахснинг
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
ишончли
ҳимоя
этиш
мақсадида
суд
назорати
соҳаси
дастлабки
тергов
босқичига
ҳам
татбиқ
этилаётганлиги
,
яъни
2008
йил
-
нинг
1
январидан
эътиборан
қамоққа
олиш
ваколати
-
нинг
судларга
ўтказилганлигини
мамнуният
билан
қайд
этиш
лозим
.
Маълумки
,
дастлабки
тергов
устидан
прокуратура
-
нинг
бошчилик
қилиши
собиқ
совет
тузуми
даврида
ташкил
этилган
.
Дастлабки
тергов
устидан
суд
назорати
ўрнатилмаганлигининг
сабаблари
сифатида
айбланув
-
чининг
айблилигини
аниқлашда
суднинг
пассив
ўрин
тутганлиги
,
тергов
органларига
катта
аҳамият
берил
-
ганлиги
,
давлат
манфаатлари
шахс
манфаатларидан
устун
қўйилиши
каби
салбий
ҳолатларни
санаб
ўтиш
мумкин
.
У
даврларда
дастлабки
тергов
хулосалари
би
-
лан
келишмаслик
,
оқлов
ҳукми
чиқариш
ҳоллари
судья
-
нинг
шахсий
матонати
сифатида
қабул
қилинар
ва
бун
-
дай
йўл
тутган
судья
турли
тазъйиқларга
дучор
бўлар
эди
.
Таъкидлаш
жоизки
,
мустақиллик
шарофати
билан
бундай
ҳолатларга
тамоман
чек
қўйилмоқда
.
Амалдаги
қонунчиликка
кўра
дастлабки
тергов
ҳақиқатан
ҳам
"
дастлабки
"
характерда
бўлиши
ва
тер
-
гов
органларининг
айблов
юзасидан
баён
этган
хуло
-
салари
суд
учун
содир
этилган
жиноятнинг
версияла
-
ридан
бири
сифатида
қабул
қилиниши
керак
.
Шу
вақт
-
нинг
ўзида
ҳукм
асосига
қўйилган
баъзи
тергов
хуло
-
салари
суд
далиллари
мақомига
эга
бўлади
.
Дастлаб
-
ки
тергов
органлари
томонидан
ўтказилган
баъзи
тер
-
гов
ҳаракатларини
суд
тергови
давомида
ўтказишнинг
имконияти
йўқ
.
Суд
томонидан
бундай
ҳаракатлар
на
-
тижасида
олинган
далиллар
эса
фақат
уларнинг
мақ
-
буллиги
нуқтаи
назаридан
баҳоланади
.
Демак
,
даст
-
лабки
тергов
судга
қадар
ва
суд
учун
ўтказилади
.
Шу
-
нинг
учун
,
фикримизча
,
жиноятларни
тергов
қилиш
суд
ҳокимияти
номидан
амалга
оширилиши
ёки
суд
унинг
устидан
назорат
қилишга
ҳақли
бўлмоғи
лозим
.
Прокурор
дастлабки
тергов
органларининг
фаолия
-
ти
устидан
назорат
олиб
боради
.
Ўзбекистон
Республикаси
ҳуқуқ
тизимида
суд
назо
-
ратининг
таъсир
доираларини
кенгайтирилишини
шахснинг
ҳуқуқий
ҳимояланишини
юқори
поғонага
кўтаришга
олиб
келувчи
ижобий
ҳолат
деб
баҳолаш
мумкин
.
Кўплаб
мамлакатларда
тергов
ишлари
усти
-
дан
суд
назорати
дастлабки
тергов
принципларидан
бири
ҳисобланади
.
Германияда
ушбу
назорат
айблов
камераси
,
Италияда
тергов
камераси
томонидан
амал
-
га
оширилади
.
Францияда
эса
терговчининг
ҳаракат
-
ларини
назорат
қилувчи
тергов
палатаси
мавжуд
.
Суднинг
одил
судловга
тааллуқли
бўлмаган
фао
-
лияти
қабул
қилинаётган
қарорларнинг
характери
орқали
тавсифланади
–
уларда
айбловнинг
мавжудли
-
ги
масаласи
ҳал
этилмайди
.
Шунинг
учун
суднинг
одил
судловни
амалга
ошириш
юзасидан
жиноят
ишларини
мазмунан
ҳал
этиш
ва
дастлабки
тергов
устидан
назо
-
рат
фаолияти
бир
биридан
қатъий
чегараланиши
дар
-
кор
.
Шу
мақсадларда
бир
судьянинг
ҳам
жиноят
иши
бўйича
назорат
ваколатларини
амалга
ошириши
,
ҳам
ўша
ишни
суд
муҳокамасида
кўриб
чиқиши
мақсадга
мувофиқ
эмас
.
Бу
масалани
икки
усул
билан
ҳал
этиш
мумкин
: 1)
Судьянинг
ишда
иштирок
этишига
монелик
қиладиган
ҳолатларнинг
асосларини
кенгайтириш
мов
Н
.
А
.,
Францифоров
Ю
.
В
.
Правоприменительная
дея
-
тельность
органов
предварительного
расследования
,
проку
-
ратуры
и
судов
.
М
., 2000. 66-
б
.
1
Лазарева
В
.
А
.
Судебная
власть
и
ее
реализация
в
уголов
-
ном
процессе
.
Самара
, 1999. 59–60-
бетлар
.
(
ЖПКнинг
76-
моддасига
қўшимча
тарзда
4-
қисмни
ки
-
ритиш
); 2)
суд
назорати
доиралари
ҳамда
унинг
вако
-
латларини
кенгайтириш
.
Биринчи
инстанция
судининг
судьяси
айблов
ва
ҳимоя
ўртасида
юзага
келган
мунозарали
масалалар
-
ни
ҳал
этишга
ҳақли
бўлиб
,
терговчи
,
прокурорнинг
ҳаракатлари
устидан
тушган
шикоятларни
кўриб
чиқиш
,
айрим
тергов
ҳаракатлари
ўтказиш
,
қамоққа
олиш
ва
бошқа
процессуал
мажбурлов
чораларини
қўллашга
санкция
бериш
,
жиноят
ишини
қўзғатишни
рад
этиш
,
жиноят
ишларини
тугатишнинг
асослилиги
тўғрисидаги
шикоятларни
ҳал
этиши
лозим
.
Судья
процесс
иштирокчиларининг
илтимосларига
биноан
томонларга
ёрдам
кўрсатиш
мақсадида
(
айниқса
ҳи
-
моя
томонига
,
чунки
улар
бундай
ваколатларга
эга
эмас
)
айрим
тергов
ҳаракатларини
ўтказиш
ҳуқуқи
бе
-
рилиши
ҳам
томонлар
тенглигини
таъминлашда
муҳим
ўрин
тутади
.
Хулоса
қилиб
,
шуни
айтиш
жоизки
,
биринчидан
,
процессуал
мажбурлов
чоралари
жиноят
судлов
иш
-
ларини
юритиш
вазифаларини
тўла
бажарилишига
хизмат
қилади
.
Иккинчидан
,
процессуал
мажбурлов
чоралари
исботлаш
бурчи
юклатилган
мансабдор
шахсларга
зарур
имкониятлар
яратади
,
процесснинг
бошқа
иштирокчиларига
мажбуриятлар
юклайди
.
Учинчидан
,
процессуал
мажбурлов
чоралари
қонунда
қатъий
белгиланган
шартлар
асосида
ва
тартибда
амалга
оширилади
.
Тўртинчидан
,
процессуал
мажбур
-
лов
чораларини
қўллашдан
асосий
мақсад
фуқаро
-
ларнинг
Конституциявий
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
ҳи
-
моя
қилишдан
иборат
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
характеризует
инсти
-
тут
принуждения
в
уголовно
-
процессуальном
праве
Республики
Узбекистан
.
В
основной
части
рассматриваются
характерные
особенности
уголовно
-
процессуальных
принудитель
-
ных
мер
в
Республике
Узбекистан
.
В
заключении
автор
приходит
к
выводу
,
что
следу
-
ет
глубоко
изучать
институт
уголовно
-
процессуальных
мер
принуждения
и
совершенствовать
его
законода
-
тельную
регламентацию
и
практическую
реализацию
в
направлении
защиты
Конституционных
прав
и
свобод
граждан
страны
.
Abstract
In the introductory part of the article the author charac-
terizes the institute of compulsion in criminally-procedural
law of the Republic of Uzbekistan.
In the basic part prominent features of criminally-
remedial forced measures in the Republic of Uzbekistan
are considered.
In the conclusion the author comes to opinion, that it is
necessary to study deeply institute of criminally-remedial
measures of compulsion and to improve its legislative
regulation and practical realization in the direction of pro-
tection of constitutional laws and freedoms of the citizens.
