ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
58
Б.Рашидов
Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси
Жиноят-процессуал ҳуқуқ кафедраси бошлиғи, юридик
фанлар номзоди, доцент
АЙРИМ ЕВРОПА МАМЛАКАТЛАРИ ВА АҚШ
ЖИНОЯТ-ПРОЦЕССУАЛ ҚОНУНЧИЛИГИДА
ХУСУСИЙ АЙБЛОВ ИНСТИТУТИНИНГ
БЕЛГИЛАНИШИ
Аннотация.
мақолада
Европанинг
айрим
мамлакатлари
ва
АҚШ
жиноят-процессуал
қонунчилигидаги хусусий айбловга оид жиноят
ишларини юритиш тартиби ва хусусиятлари билан
боғлиқ нормалар қиёсий таҳлил қилинган, амалга
оширилган таҳлил асосида мамлакатимиз жиноят
процессида
хусусий
айблов
институтини
такомиллаштиришга оид тавсиялар баён этилган.
Таянч сўзлар:
жиноят-процессуал қонун, хусусий
айблов, ярашув, жабрланувчи, хусусий айблов
институтини қўллаш хусусиятлари, жиноят иши
қўзғатишни рад этиш, жиноят ишини тугатиш, хусусий
айблов институтини такомиллаштириш.
Аннотация.
в статье сравнительно анализируется
нормы уголовно-процессуального законодательства
некоторых стран Европы и США связанные с порядком
и особенности производства дел частного обвинения,
и излагаются рекомендации по совершенствованию
института частного обвинения в отечественном уго-
ловном процессе.
Ключевые слова:
уголовно-процессуальный за-
кон, частное обвинение, примирение, потерпевший,
особенности применения института частного обвине-
ния, отказ в возбуждении уголовного дела, прекраще-
ния уголовного дела, совершенствование института
частного обвинения.
Annotation.
the article comparatively analyzes the
norms of the criminal procedural legislation of some Euro-
pean countries and the United States related to the proce-
dure and features of the production of private prosecution
cases, and outlines recommendations for improving the
institution of private prosecution in the domestic criminal
process.
Keywords:
criminal procedure law, private prosecu-
tion, reconciliation, victim, features of the application of the
institute of private prosecution, refusal to initiate criminal
proceedings, termination of criminal proceedings, im-
provement of the institute of private prosecution.
Европада Англия қонунчилигига кўра жиноят
процесси алоҳида қонунлар билан белгиланмаган,
яъни процессуал фаолият умумий (суд прецеденти) ва
статут [1] ҳуқуқига асосланиб юритилади. Ҳозирда
Англияда 300 дан ортиқ статутлар мавжуд. Масалан:
1971 йилдаги “Судлар тўғрисида”ги қонун, 1984
йилдаги “Полиция ва суд далиллари ҳақида”ги қонун,
шунингдек 1795 йилдаги “Хиёнат ҳақидаги ҳужжат” ҳам
амал қилади. Англияда жиноят процесси асосан
суддаги жараёнлардан иборат, бўлиб дастлабки иш
юритуви
(суднинг
фаол
иштирокида
амалга
оширилади), ишни судга бериш, суд муҳокамаси ва
апелляция тартибида иш юритиш каби босқичларни
ўзига қамраб олади. Судгача иш юритиш қисман
тартибга солинган. Англияда жиноят процесси
тортишувга асосланган, яъни айблов томон талабига
кўра фаолият бошланади ва барча босқичларда
тортишувга асосан иш юритилади. Айбловни асосан
хусусий шахс ёки полиция амалга оширади. Англияда
исботлаш ҳуқуқи жуда мураккаб бўлиб алоҳида ҳуқуқ
тармоғи ҳисобланади. Унга кўра суд учун қизиқиш
уйғотадиган фактларни тасдиқловчи ёки рад этувчи
барча нарса далил ҳисобланади. Суд иш учун
аҳамиятли
бўлган
ва
мақбул
далиллардан
фойдаланиши
мумкин.
Далиллар
бизнинг
қонунчиликдаги каби хусусиятларга эга бўлиши
белгиланган.
Англияда полиция терговини (дастлабки иш
юритув) полиция, оммавий таъқиб дирекцияси,
коронерлар, хусусий шахс ва ташкилотлар, бошқарув
органлари амалга ошириши мумкин [2]. Яъни айбловни
амалга оширадилар. Хусусий айбловни ажратиш учун
Англия қонунчилигидаги жиноятлар ва уларнинг
таснифланишига оид қоидаларга эътибор қаратиш
зарур. Тарихан Англияда жиноятлар уч гуруҳга тризн
(хиёнат) (энг оғир), фелония (оғир) ва мисдиминор
(унча оғир бўлмаган)га ажратилган. Ҳозирда хиёнат
деб ҳисобланадиган жиноятлар (1945 йилдан) ҳам
фелонияларга киритилади.
Мисдиминорларга биздаги ижтимоий хавфи катта
бўлмаган
жиноятлар
ва
айрим
маъмурий
ҳуқуқбузарликларга ўхшаш қилмишлар киради. Ушбу
тоифа ишларнинг барчаси хусусий айбловга доир
ишлар ҳисобланади[3].
Фелониялар билан боғлиқ ишларда эса одатда
қонунда кўрсатилган тартибда, ҳокимият органи
кўрсатмаси ёки бошқарув органи ташаббусига кўра
полиция, оммавий таъқиб дирекцияси томонидан
айблов амалга оширилади.
Умуман Англияда жиноят турлари алоҳида
қонунлар билан белгиланмаган, жумладан умумий
ҳуқуққа
кўра
жиноят
деб
баҳоланадиган
ва
статутларда жиноят сифатида аниқ таърифланган
жиноий қилмишлар (жиноятлар) ажратилади. Англияда
қотиллик, босқинчилик каби жиноятлар умумий ҳуқуққа
кўра жиноят деб ҳисобланади, яъни қонун ҳужжатида
аниқ тавсифланмаган. Жиноятларни кўриб чиқиш
тартибига кўра эса қуйидагича таснифланади:
1)
айблов ҳужжатига кўра тергов қилинадиган
жиноятлар (асосан прецедент жиноятлари);
2)
соддалаштирилган тартибда кўриб чиқилиши
мумкин бўлган жиноятлар (фақат статутларда
белгиланади). Бундай жиноятлар сони ошиб бормоқда;
3)
аралаш (гибрид) жиноятлар.
Шунингдек, қамоқ билан боғлиқ ва қамоқ билан
боғлиқ бўлмаган жиноятлар ҳам ажратилади. Қамоқ
билан боғлиқ жиноятларга: 5 йилдан ортиқ озодликдан
маҳрум этиш жазоси тайинланиши мумкин бўлган ва
оғир жазо белгиланган жиноятлар тегишли, қолганлари
эса қамоқ билан боғлиқ бўлмаган жиноятларга
киритилади.
Англияда хусусий айбловга оид ишларда расман
судга қадар иш юритуви мавжуд эмас, хусусий шахс
ўзи тергов олиб бориши ёки бировга (адвокат)
топшириши, шунингдек хусусий қидирув бюросига
мурожаат қилиши мумкин. Хусусий айбловга оид
ишларда айбловчи айбловдан воз кечиши ишни
тугатишга асос бўлади. Бошқа жиноят ишларида ҳам
айбловчилар судда айбловни амалга оширадилар ва
уларнинг айбловдан воз кечишлари ишни тугатишга
асос бўлади.
Англияда
хусусий
айбловга
оид
ишларни
юритишнинг алоҳида тартиби белгиланган бўлмасада,
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
59
ушбу тоифа ишлар соддалаштирилган тартибда
кўрилади. Шунингдек айблов ҳужжатига билан ишни
кўриш ва аралаш тартибда ҳам юритилиши мумкин.
Соддалаштирилган тартибда ишни кўришнинг ўзига
хос хусусиятларига дастлабки эшитув босқичи йўқлиги,
айблов ҳужжати бўлмаслиги ва қасамёд қилганлар
иштирокисиз магистрат судларида кўрилиши киради.
Судда
иш
айбланувчи
ва
айбловчиларнинг
иштирокисиз ҳам кўриб чиқилиши мумкин [4].
АҚШда ҳам қонунчилик Англиядан мерос қилиб
олинган бўлиб, ҳозирда ҳам жуда ўхшаш ҳисобланади.
Аммо АҚШда федерал ва алоҳида штат қонунчилигига
бир вақтда амал қилинади, шунингдек федерал ва
алоҳида штатнинг суд ва бошқа органлари жиноят
процессуал фаолиятни амалга оширадилар. АҚШ
жиноят-процессуал қонунчилиги Англиядаги каби
умумий ҳуқуққа асосланади, шунингдек у статут ҳуқуқи
нормалари билан уйғунлашиб кетган. Умуман олганда
ҳозирги кунда АҚШ жиноят-процессуал қонунчилиги
тизимига 1787 йилги АҚШ Конституцияси, 1791 йилги
“Ҳуқуқлар ҳақидаги билль”, бошқа қонунлар, суд
прецеденти,
шунингдек
маъмурий
(ижро
ҳокимиятининг) ва одат нормалари ташкил этади [5].
АҚШда терговни амалга оширувчи органларга
полиция, атторней хизмати ва федерал тергов
органлари (АҚШ Адлия, Молия ва Соғлиқни сақлаш
вазирликлари таркибига кирувчи айрим тузилмалар,
Федерал ҳукуматнинг тергов органи, коронер) [6]
киради. Полиция штатники ва маҳаллий бўлиши
мумкин ҳамда у ўзига тегишли ҳудудда ҳуқуқ
тартиботни таъминлайди ва жиноятларнинг терговини
амалга оширади. Атторней хизматининг асосий
вазифаси жиноятларни тергов қилиш билан бир
қаторда судда ижро ҳокимияти номидан айбловни
қувватлайди, шунингдек федерал миқёсда Бош
атторней муассасаси функцияларини амалга оширади,
шунингдек у ўзининг алоҳида тергов тузилмасига ҳам
эга. Шу билан бирга АҚШда хусусий тергов амалиёти
ҳам кенг йўлга қўйилган. Яъни фуқаролар хусусий
қидирув
компанияларидан
детектив
ёллашлари
мумкин,
хусусий
қўриқлаш
ва
хавфсизликни
таъминлаш ташкилотлари ходимлари ҳам ушлаш ва
далилларни дастлабки расмийлаштириш ҳуқуқига
эга[7]. Адвокатлар ўз мижози манфаатлари йўлида
хусусий тергов ўтказиш ҳуқуқига эга.
Худди Англиядаги каби АҚШда ҳам жиноятлар
мисдиминор ва фелонияларга ажратилади. АҚШ
қонунчилигига кўра мисдимонорларга бир йилгача
озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланиши
мумкин бўлган жиноятлар киради. Мисдиминор
жиноятларга оид ишлар Англиядаги каби хусусий
айбловга тегишли бўлиб, соддалаштирилган тартибда
кўрилади. АҚШ жиноят процессида ҳам хусусий
айбловга оид ишларни кўришнинг алоҳида тартиби
белгиланган бўлмасада, соддалаштирилган тартибда
кўриш имкони мавжуд. Жумладан, дастлабки суд
эшитувларида
судья
жиноятни
фелониядан
мисдиминорга ўзгартириш орқали соддалаштирилган
тартибда иш юритилиши мумкин. АҚШда жуда кўп
жиноят ишлари аралаш тартибда кўриладиган тоифага
киритилган ва шу боисдан бундай ишларнинг кўп
қисми
соддалаштирилган
тартибда
кўрилади.
Соддалаштирилган тартибда ишларни судья якка
тартибда кўради, дастлаб айбланувчидан қўйилган
айбга муносабати сўралганда у айбга иқрорлигини
айтса суд тергови ўтказилмасдан ҳукм чиқарилади.
Германия қонунчилиги континентал ҳуқуқ тизимига
тегишли бўлиб, жиноят-процессуал ҳуқуқнинг асосий
манбаларини 1877 йил 1 февралдаги Жиноят-
процессуал кодекс (ҳозир 1987 йилги таҳрири амалда)
[8]
, 1877 йил 27 январдаги Суд тузилиши ҳақидаги
қонун (ҳозирда 1975 йилги таҳрири амалда),
Конституциявий ҳуқуқ, 1950 йил 4 ноябрдаги Инсон
ҳуқуқлари ва асосий эркинликларини муҳофаза қилиш
тўғрисидаги Европа конвенцияси, Вояга етмаганларга
оид ишлар бўйича одил судловни амалга ошириш
тўғрисидаги қонун (ҳозир 1974 йилдаги таҳрири
амалда), Жиноят кодекси ташкил этади. Айнан Жиноят
кодексида жабрланувчининг жиноят иши қўзғатиш
мақсадида шикоят аризасини бериш ҳуқуқи тартибга
солинган [9]. Германия жиноят процессида бизнинг
жиноят-процессуал қонунчилигимизга ўхшаш жиҳатлар
кўп.
Германияда
жиноят
процесси
қуйидаги
босқичлардан иборат:
1.
Суриштирув шаклида амалга ошириладиган
дастлабки тергов. Суриштирувни прокуратура амалга
оширади ва унда шахс (айбланувчи) жиноий қилмиш
содир этган ёки содир этмаганлиги ҳақида асос бор
ёки йўқлиги аниқланади. Ушбу босқич ишни тугатиш
ёки давлат айблови эълон қилиш билан тугалланади.
2.
Айбланувчини судга бериш бўйича иш юритув.
Ушбу босқичда суд суд муҳокамасини очиш
масаласини ҳал этади.
3.
Суд муҳокамаси. Суд муҳокамасини очиш ҳақида
қарор чиқарилганидан бошланади, тайёргарлик ва суд
муҳокамасининг ўзидан иборат бўлади. Ҳукм чиқариш
билан якунланади.
4.
Ҳукм устидан шикоят бериш ва унга асосан иш
юритиш.
5.
Ижро ишини юритиш. Ҳукм кучга киргач зарур
бўлса бошланади, унга прокуратура бошчилик
қилади[10].
Германияда
жиноят-процессуал
фаолиятни
бошлашнинг ва амалга оширишнинг шартлари
белгиланган.
Процессуал
шартлар
ишда
ҳукм
чиқаришнинг мақбуллиги шартларидир. Процесснинг
икки хил шартлари: жараённинг кейинчалик давом
этиши учун зарур бўлган ижобий шартлар ва
жараённинг давом этиши учун мавжуд бўлиши керак
бўлмаган салбий шарт назарда тутилган. Хусусий
айбловнинг зарур элементларидан бири бўлган
жабрланувчининг аризаси мавжудлиги процесснинг
ижобий
шартларига
киритилади[11].
Процесс
шартлари мавжуд ёки мавжуд эмаслиги барча
босқичларда текширилиши зарур.
Германияда
хусусий
айбловга
оид
таъқиб
қилинадиган жиноятлар рўйхати Германия ЖПК §374
(1) [12]
да қатъий белгиланган. Унга кўра хусусий
айбловга
доир
жиноятларга
уй-жой,
бино
дахлсизлигини бузиш (Burglary) (ГФР ЖК 123-м.),
ҳақорат қилиш, туҳмат (185-189-м.), ёзишмалар сир
сақланиши тартибини бузиш (202-м.), баданга
(қасддан, эҳтиётсизлик натижасида) шикаст етказиш
(223, 229-
м), таъқиб қилиш (238-м. 1-қ.), таҳдид қилиш
(қўрқитиш) (241-м.), тижорат соҳасида пора олиш ва
бериш (299-м.), жиноий тарзда мулкка шикаст етказиш
(303-
м.) [13], ГФР Носоғлом рақобат тўғрисидаги
қонунининг 16-19-моддаларига, Патент тўғрисидаги
қонуннинг 142-моддаси биринчи қисмига, Фойдали
моделлар тўғрисидаги қонуннинг 25-моддаси биринчи
қисмига,
Яримўтказгичлар
ҳимояси
тўғрисидаги
қонуннинг 10-моддаси биринчи қисмига, Ўсимлик
навлари ҳимояси тўғрисидаги қонуннинг 39-моддаси
биринчи қисмига, Товар белгилари тўғрисидаги
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
60
қонуннинг 143-моддаси биринчи қисми, 143а-моддаси
биринчи қисми, 144-моддаси биринчи, иккинчи
қисмларига, Намуналар тўғрисидаги қонуннинг 51-
моддаси
биринчи
қисми,
65-моддаси
биринчи
қисмларига, Муаллифлик ва аралаш ҳуқуқлар
тўғрисидаги қонуннинг 106-110-моддалари ва 108b-
моддаси биринчи, иккинчи қисмларига ҳамда Тасвирий
санъат ва фотография асарларига нисбатан ҳуқуқлар
тўғрисидаги қонуннинг 33-моддасига мувофиқ жиноий
қилмишлар киради.
Германияда хусусий айбловга оид таъқибни
фақатгина
жабрланувчи
қўзғатиши
мумкин,
прокуратура томонидан бу ишларда давлат айблови
фақатгина оммавий манфаат мавжуд бўлганда тақдим
этилади [14]. ГФР ЖК 77b-моддасига кўра хусусий
айбловни қўзғатиш қонунда муайян муддат билан
чекланган,
унга
кўра
жиноий
қилмиш
содир
этилганлиги
ҳақида
жабрланувчига
маълум
бўлганидан бошлаб уч ой ичида жабрланувчи судга
мурожаат қилиши мумкин. Бу муддат ўтказиб
юборилганидан сўнг мурожаат қилинганида процесс
юритилмайди, юритилгани тугатилади[15].
Германияда хусусий айбловга оид ишларни
юритишнинг
қуйидаги
хусусиятларини
ажратиб
кўрсатиш мумкин[16]:
1. Таъқибни бошлаш икки усулда прокуратурага
мурожаат қилиш ёки тўғридан тўғри судга мурожаат
қилиш орқали амалга оширилиши мумкин. Биринчи
ҳолатда прокуратура текширув ўтказиб оммавий
манфаати мавжуд ёки мавжуд эмаслигини текширади,
мавжудлиги аниқланса давлат айблови эълон қилади,
акс ҳолда процессни тугатади. Бу ҳолда ҳам
жабрланувчи иккинчи усул орқали хусусий айбловни
давом эттириши мумкин.
2. Хусусий айблов асосида таъқиб этилаётган
жиноят процессуал мазмуни жиҳатидан оммавий
таъқиб жиноятига ўхшаш бўлса, давлат айблови
амалга оширилади, бунда хусусий айблов ҳам бирга
амалга оширилиши мумкин.
3. Хусусий айбловга оид ишларда жабрланувчи
айбловни амалга оширади, яъни прокуратуранинг
ўрнини эгаллайди. Шу билан бирга прокуратура иш
юритувининг исталган босқичида жиноий таъқибни
махсус ариза асосида ўз зиммасига олиши мумкин
(ГФР ЖПК 377-м. 2-қ. 1-б.).
4. Шу билан бирга Германия ЖПК 380-моддаси
биринчи қисмида белгиланишига кўра, хусусий
айбловга оид ишларни юритиш фақат ер (федерал
бирлик) [17] адлия органи белгилаган келиштириш
органлари
тарафларни
келиштира
олмаса
(яраштиролмаса) амалга оширилиши мумкин (ГФР
ЖПК 380-м. 1-қ.).
5. Хусусий айбловчи оммавий таъқибни амалга
оширилаётгандаги каби шикоят қилиш (апелляция)
борасида прокуратура билан тенг ҳуқуқларга эга
бўлади (ГФР ЖПК 390-м. 1-қ. 1-б.).
Германия қонунчилигида қўшимча хусусий айблов
институти мавжуд. Унинг мазмунига кўра прокуратура
эълон қилган давлат айбловига жабрланувчи ҳам
қўшилиши
мумкин.
Бу
институт,
аввало,
жабрланувчининг
шахсий
манфаатларини
қаноатлантириш ва тиклашга қаратилган бўлиб, бир
вақтда назорат функциясига ҳам эга. Германия ЖПК
395-
моддасида
жиноятларга
оид
ишларда
жабрланувчи қўшимча хусусий айбловни амалга
ошириши мумкин. Қўшимча хусусий айбловни биздаги
хусусий-оммавий айбловга қиёслаш мумкин.
Шу билан бирга Германия қонунчилигидаги жиноят
ишини муҳокама қилишда жабрланувчининг мулкий
даъволарини кўриб чиқиш тартиби ҳам мазмунан
хусусий
айбловга
алоқадор.
Биздаги
жиноят
процессида фуқаровий даъво институтига ўхшаш
бўлган бу институт Германияда кенг ва батафсил
тартибга солинган. Бунда жабрланувчи қилмиш содир
этилиши натижасида келиб чиққан оқибатларни
бартараф этиш, жумладан зарарни қоплаш ва
етказилган
номоддий
зарар
учун
пуллик
компенсацияга оид талабларни қўйиши мумкин[18].
Германия жиноят процессида алоҳида иш юритуви
тартиби белгиланган бўлиб унинг икки шакли мавжуд:
соддалаштирилган
ва
жадаллаштирилган
суд
юритувларидан иборат. Хусусий айбловга оид ишлар
ҳам муайян шартлар бўлганда мазкур тартибда
юритилиши мумкин. Хусусий айбловга оид ишларни
юритишнинг
ўзига
тегишли
алоҳида
тартиби
белгиланган бўлмасада, алоҳида тартибга амал қилиш
имкони мавжудлиги бу борадаги ижобий жиҳат деб
баҳолаш мумкин. Алоҳида суд юритуви унча оғир
бўлмаган жиноятлар ва оддий ишларга нисбатан
қўлланилади. Соддалаштирилган иш юритувига кўра
суд муҳокама ўтказмасдан иш билан танишиб қарор
қабул қилиши мумкин. Жадаллаштирилган юритувда
айбланувчини судга топшириш босқичи бўлмайди,
айбни ёзма шаклда эълон қилиш талаб этилмайди,
жазо тайинлашда қўшимча чекловлар қўлланилмайди,
суд муҳокамаси дарҳол ёки жуда тез ўтказилади (бир
икки ҳафта ичида тугатилади), қисқа муддатга ушлаб
туриш мумкин, олти ойдан ортиқ озодликдан маҳрум
қилиш жазоси кутилаётганда ҳимоя мажбурий
ҳисобланади[19].
Франция
жиноят
процесси
ҳам
Германия
қонунчилигига ўхшаш бўлиб, континентал ҳуқуқ
тизимига
мансуб.
Франция
жиноят
процесси
манбаларини 1789 йилдаги Инсон ва фуқаролар
ҳуқуқлари декларацияси, 1958 йилги Франция
Конституцияси, 1958 йилги Жиноят-процессуал кодекс
ва бошқа қонун ҳужжатлари (1972 йилги “Кам
аҳамиятли жиноий қилмишларга оид ишларда
соддалаштирилган суд юритуви ҳақидаги”, 1981
йилдаги
“Давлат
хавфсизлиги
судини
тугатиш
тўғрисдаги” ва “Ўлим жазосини бекор қилиш
тўғрисидаги”,
1982
йилдаги
“Суд
муҳокамаси
жараёнида қўпол касбий хатоликка йўл қўйган
адвокатга
нисбатан
қўлланиладиган
жараёнлар
ҳақидаги”, 1983 йилдаги “Жиноятдан жабрланганлар
ҳимоясини кучайтириш тўғрисидаги” қонунлар) ташкил
этади [20].
Францияда жиноят процесси 1) суриштирув, 2)
жиноий таъқибни қўзғатиш, 3) дастлабки тергов, 4) суд
муҳокамаси ва 5) суд қарорларига нисбатан шикоят
бериш ва уларни қайта кўриш босқичларидан иборат.
Суриштирув полиция томонидан ёки шахсларнинг
ўзлари томонидан иш қўзғатиш асосларини аниқлаш
учун ўтказилади ва натижалари прокуратурага жиноий
таъқиб қўзғатиш учун тақдим этилади. Давлат
органлари тизимида фақат прокуратура жиноий таъқиб
қўзғатиш ҳуқуқига эга. Жабрланувчи (фуқаровий
даъвогар) шахс ҳам таъқиб қўзғатишни сўраб
мурожаат этишга ҳақли. Жабрланувчи (фуқаровий
даъвогар) томонидан жиноий таъқиб қўзғатиш хусусий
айбловга оид иш юритувига хос бўлиб, бунда у шикоят
билан тергов судьясига ёки тўғридан тўғри судга
мурожаат қилиши мумкин.
Тергов судьясига мурожаат қилиш агарда прокурор
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
61
таъқиб қўзғатмаса амалга оширилиши мумкин. Тергов
судьяси бу шикоятни қабул қилиб, прокурорга
ўтказади, у эса бундай шикоятда таъқибни қўзғатиш
учун қонунда белгиланган асослар мавжуд бўлса
жиноий таъқибни қўзғатишга мажбур. Тўғридан тўғри
судга мурожаат қилиш қоидабузарликлар билан боғлиқ
ишларда (майда жиноятлар) шахсни бевосита судга
чақириш ҳақидаги ҳужжат асосида унга муайян кун ва
вақтда судга келиш мажбурияти юклатилади. Ушбу
ҳужжатни суд ижрочиси ёзади ва шахсга бевосита ўзи
ушбу ҳужжатларнинг нусхасини топширади, ушбу
вақтдан бошлаб шахс судланувчи деб ҳисобланади.
Франция Жиноят кодексига[21] кўра шахсий ҳаёт
махфийлигини қасддан бузиш (Франция ЖК 226-1-м.),
сир
тутиладиган
шахсий
ҳаёт
сирига
оид
маълумотларни
йиғиш,
фойдаланиш,
уларни
жамоатчиликка етказиш ёки шунга йўл қўйиш (226-2-м.)
жиноятлари
фақатгина
жабрланувчи
шикояти
бўлгандагина оммавий таъқиб қўзғатилиши мумкин.
Шунингдек, ёзиш, таснифлаш, етказиш ёки бошқа
шаклда ишлов бериш орқали олинган ошкор этилиши
манфаатдор шахс обрўсига путур етказадиган ёки
унинг
шахсий
ҳаёти
дахлсизлигини
бузадиган
маълумотни
манфаатдор
шахснинг
рухсатисиз,
танишишга ҳуқуқи бўлмаган бегоналарга таништириш
(226-22-
м.) жинояти учун фақат жабрланувчининг
шикояти бўлгандагина жиноий таъқиб бошланиши
мумкин.
Шу билан бирга Францияда суд иш юритувининг
махсус тартиби мавжуд[22]. Яъни соддалаштирилган
иш юритувининг икки кўринишини жорий этилган: 1)
жиноий ордонанс; 2) қатъий белгиланган миқдорда
жарима солиш. Жиноий ордонанс прокурор ёки
судьянинг
хоҳиш-иродасига
асосан
барча
қоидабузарликларга
оид
ишларда
қўлланилиши
мумкин, аммо жабрланувчи қилмиш содир этган
шахсни бевосита судга чақиртирган бўлса қўллаш
мумкин эмас. Ушбу тартибга кўра суд муҳокамаси
ўтказилмасдан шахсга жарима қўлланилади ёки у
оқланади.
Қатъи белгиланган миқдорда жарима солиш айрим
қилмишларга
нисбатан
жандарм
томонидан
қўлланилиши мумкин. Бунда жандарм қоидабузарлик
ҳақида хабар беради ва тўлов қоғозини беради. Агар
қоидабузар жаримани уч сутка ичида тўласа, унинг
миқдори камаяди. Бу ҳаракатни амалга оширмаса 30
кун ичида жаримани тўлаб унга норозилиги ҳақида
шикоят бериши мумкин, ҳар икки ҳаракатни ҳам
амалга оширмаса жарима миқдори автомат тарзда
кўпаяди ва унга ижро варақаси берилади (биздаги
айрим маъмурий ҳуқуқбузарликларга оид ишларда
жазо қўллаш тартибига ўхшаш).
Умуман олганда турли тажрибаларни ўрганиш
муайян масалада ҳар томонлама мулоҳаза қилиб,
кейин хулоса қилиш имконини беради. Юқорида кўриб
чиқилган давлатларнинг қонунчилигидаги хусусий
айблов институтининг белгиланишига оид нормалар
таҳлилига кўра айтиш мумкинки, ушбу давлатларда
хусусий айблов институти самарали қўлланилиб
келинмоқда. Ва улардаги айрим жиҳатларни, яъни
ижобий жиҳатларни миллий қонунчиликда акс эттириш
мақсадга мувофиқ бўлади.
Адабиётлар руйхати:
1.
Статут ҳуқуқи – парламент қабул қиладиган
қонунлар. (Стату́тное право (англ. Statutory law или
statute law, от слова стату́т) — в странах
англосаксонской правовой системы совокупность норм
права, создаваемых законодательными органами
(законы). В статутное право также включаются акты
органов местного самоуправления (local ordinance). В
статутном праве существует иерархия правовых актов:
акты законодательных органов обладают большей
юридической силой, чем акты исполнительных
органов; акты государственных органов обладают
большей юридической силой, чем акты местных
органов. Статутное право дополняется общим правом
(англ.
common
law)
—
правоприменительной
деятельностью судов, которые посредством судебных
прецедентов толкуют существующие правовые нормы
или заполняют пробелы в праве.) [Электрон манба].
Манба манзили: https://ru.wikipedia.org/wiki.
2.
Курс уголовного процесса / Под ред. д.ю.н.,
проф. Л.В. Головко. – 2-е изд., испр. – М.: Статут, 2017.
– С. 184-185. [Электронный ресурс]. Режим доступа:
http://www.consultant.ru/edu/student/download_books/boo
k/golovko_kurs_ugolovnogo_processa.
3.
Изоҳ: Англо-саксон ҳуқуқ тизимида хусусий
айблов деганда айблов тўлиғича хусусий шахс
томонидан амалга ошириладиган иш юритуви
тушунилади.
4.
Ўша жойда. 186-бет.
5.
Гамидов А.М., Ахмедов Р.У. Сравнительно-
правовой анализ стадий уголовного процесса России и
США // Государственная служба и кадры. – 2019. – №
2.
– С. 138. (https://cyberleninka.ru/article/n/sravnitelno-
pravovoy-analiz-stadiy-ugolovnogo-protsessa-rossii-i-
ssha)
6.
Англия ва АҚШда ўлим сабабини аниқлаш учун
тергов ўтказувчи мансабдор шахс.
7.
Апарова Т.Р. Суды и судебный процесс Велико-
британии. Англия, Уэльс, Шотландия. – М.: Институт
международного права и экономики. Издательство
"Триада, Лтд", 1996. — С.97-100. (157 с.)
8.
Германия Федератив Республикасининг 1987 йил
7 апрелдаги Жиноят-процессуал кодекси (2014 йил 23
апрелгача бўлган ўзгаришлар билан) [Электрон ман-
ба].
Манба
манзили:
https://www.legislationline.org/download/id/6117/file/Germ
any_CPC_1950_am_2014_en.pdf
мурожаат вақти:
2020 йил 26 июнь).
9.
Бойльке
Вернер
Германия
Федератив
Республикасининг жиноят-процессуал ҳуқуқи: Дарслик.
12-
нашр, қўшимча ва ўзгартиришлар билан. – Т.:
Тошкент давлат юридик университети нашриёти, 2017.
Б.2.
10.
Ўша жойда Б.3.
11.
Ўша манба Б.245.
12.
Изоҳ: §374 (1) ёки §374 I ни – биздаги 374-
модда биринчи қисми каби тушуниш мумкин.
13.
Германия Федератив Республикасининг 1998
йил 13 ноябрдаги Жиноят кодекси (2013 йил 10
октябргача бўлган ўзгаришлар билан) [Электрон ман-
ба].
Манба
манзили:
https://www.legislationline.org/download/id/6115/file/Germ
any_CC_am2013_en.pdf /
мурожаат вақти: 2020 йил 26
июнь).
14.
Бойльке
Вернер
Германия
Федератив
Республикасининг жиноят-процессуал ҳуқуқи: Дарслик.
12-
нашр, қўшимча ва ўзгартиришлар билан. – Т.:
Тошкент давлат юридик университети нашриёти, 2017.
Б.503.
15.
Германия Федератив Республикасининг 1998
йил 13 ноябрдаги Жиноят кодекси (2013 йил 10
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
62
октябргача бўлган ўзгаришлар билан) [Электрон ман-
ба].
Манба
манзили:
https://www.legislationline.org/download/id/6115/file/Germ
any_CC_am2013_en.pdf /
мурожаат вақти: 2020 йил 26
июнь).
16.
Бойльке
Вернер
Германия
Федератив
Республикасининг жиноят-процессуал ҳуқуқи: Дарслик.
12-
нашр, қўшимча ва ўзгартиришлар билан. – Т.:
Тошкент давлат юридик университети нашриёти, 2017.
Б.504-505.
17.
Изоҳ: Германияда ер биздаги вилоят
маъносида.
18.
Бойльке
Вернер
Германия
Федератив
Республикасининг жиноят-процессуал ҳуқуқи: Дарслик.
12-
нашр, қўшимча ва ўзгартиришлар билан. – Т.:
Тошкент давлат юридик университети нашриёти, 2017.
Б.508-510.
19.
Ўша жойда Б.457-462.
20.
Уголовно-процессуальное право (Уголовный
процесс): Учебник для вузов / Под ред. проф. Э.К.
Кутуева; науч. ред. и вступительное слово проф. В.П.
Сальникова; 2-е изд., перераб. и доп. – СПб.: Санкт-
Петербургский ун-т МВД России; Фонд «Университет»,
2019.
– С.564-565. (583 с.) (http://fonduniver.ru/wp-
content/uploads/2019/02/UP-pb.pdf)
21.
Франциянинг 1992 йилдаги Жиноят кодекси
(2019 йилгача бўлган ўзгартишлар билан) [Электрон
манба].
Манба
манзили:
https://constitutions.ru/?p=25017 /
мурожаат вақти: 2020
йил 29 июнь).
22.
Уголовный процесс современных зарубежных
государств: Учебное пособие / К. Б. Калиновский. Пет-
розаводск:
Изд-во
ПетрГУ,
2000.
48
с.
/
http://www.kalinovsky-k.narod.ru/p/2000-1.htm
Ш.Кулматов
Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси
Жиноят-процессуал ҳуқуқ кафедраси бошлиғи
ўринбосари, юридик фанлар доктори, доцент
ЖИНОЯТ ИШИНИ ЮРИТИШДА ҲИМОЯ
ТАРАФИНИНГ ПРОЦЕССУАЛ МАЖБУРИЯТЛАРИНИ
БАЖАРИШИ
Аннотация:
мақолада
муаллиф
суд-тергов
амалиётида айрим процесс иштирокчилари томонидан
процессуал
мажбуриятларни
бажарилмаслик
ҳолатларининг
сабабларини
ўрганган,
амалдаги
ЖПКнинг 271-моддасини ҳам таҳлил қилиб, тегишли
таклиф ва тавсиялар ишлаб чиққан.
Таянч сўзлар:
суд-тергов амалиёти, суриштирув,
дастлабки тергов, жиноят процесси иштирокчилари,
тергов
ҳаракатлари,
процессуал
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлар, жавобгарлик.
Аннотация:
в статье автор рассматривает причины
невыполнение процессуальных обязанностей некото-
рыми участниками судебной практики, анализирует
статью 271 УПК и разрабатывает соответствующие
предложения и рекомендации.
Ключевые слова:
судебная практика, дознание,
предварительное следствие, уголовный процесс, участ-
ники уголовного процесса, следственные действии,
процессуальное право и обязанности, ответственность.
Annotation:
in the article, the author discusses the
reasons for non-compliance with procedural obligations by
some participants in the proceedings in the judicial-
investigative practice, analyzes article 271 of the Criminal
Procedure Code and develops appropriate proposals and
recommendations
Key words:
Judicial practice, inquiry, preliminary in-
vestigation, participants in criminal proceedings, investiga-
tive actions, procedural law, and obligations, responsibili-
ties.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020
йил 3 сентябрдаги «Суд ҳокимияти органлари
фаолиятини
рақамлаштириш
чора-тадбирлари
тўғрисида»ги ПҚ-4818-сон қарорида суд ҳокимияти
органлари фаолиятини рақамлаштириш тизимига
босқичма-босқич тўлиқ ўтилиши назарда тутилди.
Мақсад судларда одил судлов фаолиятининг очиқлиги
ва
шаффофлигини
таъминлаш,
зарур
бўлган
маълумотларнинг тезкорлик билан олиниши учун
вазирликлар, идоралар ва бошқа ташкилотлар билан
электрон маълумотлар алмашинувини тўлиқ йўлга
қўйиш, жиноят процесси иштирокчиларига ҳам
процессуал ҳуқуқ ва мажбуриятларни бажаришлари
учун қулайликлар яратишдир.
Умуман олганда, одил судловнинг таъминланиши
ва ҳуқуқни муҳофаза қилишнинг самарадорлиги
нафақат жиноят ишини юритишга масъул бўлган
давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг қонун
нормаларига риоя этишига, балки судлов фаолиятига
жалб қилинган ва уни амалга оширишда ёрдам
кўрсатишга бурчли бўлган барча шахслар[2]: гувоҳлар,
экспертлар,
жабрланувчилар,
таржимонлар
ва
бошқаларнинг
ўз
бурчларини
виждонан
бажаришларига ҳам боғлиқ[3].
Суд-тергов
амалиётида
айрим
процесс
иштирокчилари
томонидан
процессуал
